Báo cáo nghiên cứu khoa học " LỊCH SỬ KINH CHỢ GẠO, TIỀN GIANG "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:7

Thêm vào BST

Báo xấu

58
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Địa hình đồng bằng sông Cửu Long nhìn chung trũng thấp với vô số sông, rạch, bàu, lung, trấp, láng, đìa… xen giữa các dãy giồng, gò, rọc. Thủy lộ nhìn chung là sông rạch tự nhiên - đường nước lưu thông theo địa hình suốt mấy ngàn năm. Do địa hình bằng phẳng nên hầu hết sông rạch đều cong queo, uốn lượn, đôi khi thật khó theo dõi đường đi của nó ngay cả trên bản đồ. Bởi vậy mà có một nghịch lý là, kinh rạch tuy nhiều vô kể nhưng lại khó lưu thông. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " LỊCH SỬ KINH CHỢ GẠO, TIỀN GIANG "

101 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 LÒCH SÖÛ KINH CHÔÏ GAÏO, TIEÀN GIANG Lê Công Lýù* Ñòa hình ñoàng baèng soâng Cöûu Long nhìn chung truõng thaáp vôùi voâ soá soâng, raïch, baøu, lung, traáp, laùng, ñìa… xen giöõa caùc daõy gioàng, goø, roïc. Thuûy loä nhìn chung laø soâng raïch töï nhieân - ñöôøng nöôùc löu thoâng theo ñòa hình suoát maáy ngaøn naêm. Do ñòa hình baèng phaúng neân haàu heát soâng raïch ñeàu cong queo, uoán löôïn, ñoâi khi thaät khoù theo doõi ñöôøng ñi cuûa noù ngay caû treân baûn ñoà. Bôûi vaäy maø coù moät nghòch lyù laø, kinh raïch tuy nhieàu voâ keå nhöng laïi khoù löu thoâng. Nhieàu maët haøng töø mieàn Taây chôû leân Saøi Goøn phaûi ñi raát daøi ngaøy neân ñeán nôi thì ñaõ hö hoûng khaù nhieàu, bôûi vaäy maø coù caâu: “Raïch Giaù aên caù töôi, Saøi Goøn aên oác thuùi”. Böôùc ñaàu, khoaûng cuoái theá kyû 17, ñaàu theá kyû 18, löu daân ngöôøi Vieät tôùi ñaây coøn thöa thôùt, chuû quyeàn cuûa chuùa Nguyeãn ñoái vôùi vuøng ñaát naøy coøn manh muùn vaø yeáu ôùt; hôn nöõa caàn phaûi khoan thö trong cai trò ñeå khuyeán khích löu daân vaøo khai phaù vuøng ñaát hoang vu naøy, neân vieäc baét daân xaâu ñaøo kinh laø raát hieám. Ñeán naêm 1705, do yeâu caàu quaân söï caáp baùch maø chuùa Nguyeãn môùi baét daân xaâu ñaøo kinh Baûo Ñònh vaø ñeán naêm 1785, quaân Taây Sôn môùi cho ñaøo kinh Baø Beøo ñeå coâ laäp quaân Ñoâng Sôn trong Ñoàng Thaùp Möôøi. Sau khi thoáng nhaát ñaát nöôùc, nhaø Nguyeãn môùi cho ñaøo kinh Thuû Ñoaøn, kinh Thoaïi Haø, kinh Vónh Teá. Rieâng khu vöïc Ñoàng Thaùp Möôøi caàn phaûi ñaøo kinh tieâu uùng vaø röûa pheøn neân Nguyeãn Tri Phöông ñöôïc giao nhieäm vuï Kinh löôïc söù Nam Kyø, xaây döïng caùc ñoàn ñieàn ñeå vöøa taäp trung daân ñinh phoøng khi coù giaëc, vöøa laøm thuûy lôïi khai hoang. Tuy nhieân, coâng vieäc chöa hoaøn taát thì thöïc daân Phaùp tôùi. Hình 1: Baûn ñoà kinh Chôï Gaïo (Leâ Coâng Lyù veõ). Phaân vieän Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Thaønh phoá Hoà Chí Minh. *
102 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Do yeâu caàu veà quaân söï vaø giao thöông neân thöïc daân Phaùp raát chuù troïng ñaøo kinh, chieám ñaát ñöôïc tôùi ñaâu thì ñaøo veùt kinh raïch tôùi ñoù. Haøng loaït kinh raïch môùi xuaát hieän maø quan troïng nhaát laø kinh Chôï Gaïo. 1. Kinh raïch vuøng Chôï Gaïo tröôùc khi thöïc daân Phaùp xaâm löôïc Thôøi kyø naøy chuû yeáu chæ coù 3 tuyeán ñöôøng giao thoâng thuûy giöõa soâng Tieàn vaø heä thoáng soâng Vaøm Coû laø: Hình 2: Caûnh ngöôøi daân Vieät Nam ñaøo keânh Chôï - Raïch Kyø Hoân töø soâng Tieàn noái Gaïo, Tieàn Giang (1876). AÛnh löu giöõ ôû Thö vieän Boä Ngoaïi giao Phaùp, kyù soá A000760. (Nguoàn:http:// vôùi soâng Vaøm Coû baèng vaøm soâng www.leanhtuan.com/hydraulicVietnamese.html) Tra (daøi khoaûng 30km). - Kinh Baûo Ñònh (ñaøo naêm 1705, daøi khoaûng 20km). - Kinh Baø Beøo (ñaøo naêm 1785, daøi khoaûng 50km). Maëc duø raïch Kyø Hoân nhoû heïp(1) vaø cong queo nhöng laø ñöôøng thuûy töï nhieân töø laâu ñôøi. Theo saùch Gia Ñònh thaønh thoâng chí thì khi chöa coù kinh Vuõng Guø [töùc kinh Baûo Ñònh] vaø kinh Ruoät Ngöïa [1772] thì ghe thuyeàn töø Beán Ngheù xuoáng mieàn Taây phaûi theo raïch Ong Lôùn [nay thuoäc quaän 8] xuoáng haï löu soâng Raïch Caùt [nay thuoäc huyeän Nhaø Beø], qua soâng Phöôùc Loäc [töùc soâng Caàn Giuoäc] leân soâng Xaù Höông [töùc soâng Bao Ngöôïc/soâng Vaøm Coû], tôùi soâng Tra, theo raïch Kyø Hoân roài ra soâng lôùn Myõ Tho [soâng Tieàn].(2) Saùch Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí chæ daãn veà raïch Kyø Hoân nhö sau: “Töø cöûa raïch [Kyø Hoân] ñi 2.453 taàm [töông ñöông 6.280m] tôùi chôï Caø [Kyø] Hoân, ñi theâm 380 taàm [töông ñöông 972m] ñeán Beán Me thì chia hai nhaùnh: Nhaùnh höôùng ñoâng ñi 434 taàm [töông ñöông 1.111m] ñeán chôï Gaïo, 6.205 taàm [töông ñöông 15.884m] giaùp raïch Möông Ñaøo; nhaùnh höôùng baéc ñi 111 taàm [töông ñöông 284m] ñeán chôï Quaùn Löông, ñi theâm 2.098 taàm [töông ñöông 5.370m] ñeán chôï Laõo Vaên; 2.344 taàm [töông ñöông 6.000m] ñeán chôï Laõo Sanh, 2.690 taàm [töông ñöông 6.886m] ñeán raïch Tra vaø raïch Thuoäc Laõng roài chaûy ra soâng lôùn Vuõng Guø [Vaøm Coû]”.(3) Do ñöôøng raïch cong queo phöùc taïp nhö vaäy, khoaûng giöõa laïi coù choã giaùp nöôùc neân phaàn ngoïn raïch Kyø Hoân thöôøng bò caïn laáp, giao thoâng khaù khoù khaên. Ñaõ vaäy, chôï Gaïo laïi chæ naèm ôû moät nhaùnh (phía ñoâng) raïch Kyø Hoân neân chæ laø moät chôï nhoû, theo ñòa baï Minh Maïng naêm 1836 thì thuoäc thoân Bình Phöông [Phang],(4) xöù Goø Keát [Keát Khö], toång Hoøa Haûo, huyeän Kieán Hoøa, tænh Ñònh Töôøng. Vì chæ laø chôï nhoû neân trong muïc “Thò ñieám” cuûa saùch Ñaïi Nam nhaát thoáng chí khoâng coù mieâu taû chôï naøy ngoaøi vieäc duøng noù ñeå ñònh vò chôï Kyø Hoân: “[Chôï Kyø Hoân] ôû huyeän Kieán Hoøa, caùch phía ñoâng moät daëm coù chôï Meã [gaïo]”.(5)
103 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Tuy nhieân, ñieàu ñaùng ghi nhaän ôû ñaây laø, tröôùc khi thöïc daân Phaùp xaâm löôïc vaø ñaøo kinh Chôï Gaïo thì ñaõ coù ñöôøng giao thoâng thuûy (duø coøn heïp vaø cong queo) giöõa soâng Tieàn vaø soâng Vaøm Coû. Quan troïng hôn nöõa, ôû ñaây ñaõ coù chôï Gaïo - ñieåm trung chuyeån luùa gaïo treân tuyeán mieàn Taây - Saøi Goøn, nhôø vò trí giaùp nöôùc. Do ñoù, maëc duø khoâng thaáy xuaát xöù roõ raøng, theo Tröông Ngoïc Töôøng thì saùch Phuû bieân taïp luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân coù ghi nhaän “vaøo cuoái theá kyû XVIII chôï Gaïo laø moät trung taâm mua baùn luùa gaïo”.(6) Trong Ñònh Töôøng Thuû khoa Nguyeãn Höõu Huaân tieåu truyeän (Voâ danh thò), cuoái hoài thöù saùu cuõng coù ghi nhaän vieäc Nguyeãn Höõu Huaân sau khi troán khoûi nhaø Ñoã Höõu Phöông ñaõ aån naùu taïi chôï Gaïo ñeå “chôø thuyeàn buoân quaù giang veà Trung Kyø xin vôùi vua Töï Ñöùc Nam trieàu ñem binh tôùi giuùp. OÂng ôû ñoù ñöôïc ba thaùng”(7) [LCL nhaán maïnh]. Ñieàu naøy cho bieát luùc baáy giôø Chôï Gaïo ñaõ laø ñieåm ñeán cuûa ghe thuyeàn töù xöù. Trong Petit cours de Geùographie de la Basse-Cochinchine (Tieåu giaùo trình ñòa lyù Nam Kyø-1875)(8) cuõng ghi nhaän chôï Gaïo laø trung taâm haønh chính cuûa huyeän Kieán Hoøa thuoäc phuû Kieán An, tænh Ñònh Töôøng. Caàn chuù yù laø, chôï Gaïo trong caùc taøi lieäu noùi treân khoâng phaûi laø chôï Gaïo naèm taïi trung taâm thò traán Chôï Gaïo hieän giôø maø naèm leäch veà phía ñoâng khoaûng 500m veà phía ngoïn raïch Kyø Hoân, nay thuoäc khu III cuûa thò traán Chôï Gaïo, huyeän Chôï Gaïo, tænh Tieàn Giang. Do thöïc daân Phaùp ñaøo kinh Chôï Gaïo aên vôùi khoaûng giöõa raïch Kyø Hoân neân chôï Gaïo cuõ maát vò theá giao thöông vaø thu nhoû daàn (nay laø chôï Khu III), ñoàng thôøi chôï Gaïo môùi moïc leân taïi vò trí nhö hieän nay, naèm ôû giao ñieåm giöõa raïch Kyø Hoân vaø kinh Chôï Gaïo. Hình 3: Baûn ñoà huyeän Chôï Gaïo, tænh Tieàn Giang hoâm nay.
104 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 2. Thöïc daân Phaùp vôùi kinh Chôï Gaïo Do Chôï Gaïo naèm ôû vò trí yeát haàu cuûa mieàn Taây, laø ñaàu moái giao thoâng quan troïng vaø naèm giöõa hai trung taâm khaùng chieán choáng Phaùp laø Ba Gioàng vaø Goø Coâng, laïi laø queâ höông khôûi nghóa cuûa Thuû khoa Huaân vaø AÂu Döông Laân neân thöïc daân ñaëc bieät quan taâm ngay töø khi chieám ñöôïc tænh thaønh Ñònh Töôøng (12/4/1861). Sau khi trieät haï ñöôïc nghóa quaân Tröông Ñònh (20/8/1864) vaø Thuû khoa Huaân (19/5/1875), Thoáng ñoác Nam Kyø laø Duperreù cho thaønh laäp moät UÛy ban thöôøng tröïc lo vieäc hoaøn chænh heä thoáng ñöôøng thuûy töø Saøi Goøn ñi caùc tænh mieàn Taây, muïc ñích chuû yeáu laø: “Ñaëc bieät ñeå phaùt trieån giao thoâng, duy trì traät töï trò an trong caùc tænh, giuùp cho vieäc trao ñoåi buoân baùn vaø chuyeân chôû thoùc gaïo thuaän lôïi”.(9) Theo Sôn Nam, luùc naøy do nhu caàu xuaát khaåu luùa gaïo sang mieàn nam Trung Quoác, thöïc daân Phaùp muoán tìm caùch vaän chuyeån luùa gaïo töø nôi döï tröõ to nhaát luùc baáy giôø laø vuøng Chôï Gaïo leân Chôï Lôùn.(10) Coâng vieäc ñaàu tieân vaø chieán löôïc cuûa hoï laø cho ñaøo kinh Chôï Gaïo maø hoï goïi laø Cannal Duperreù (kinh Duperreù - teân vieân Thoáng ñoác Nam Kyø luùc baáy giôø). Kinh Chôï Gaïo daøi khoaûng 12km, roäng 30m noái raïch Kyø Hoân aên ra soâng Tieàn vôùi soâng Tra aên ra soâng Vaøm Coû. Thöïc daân baét khoaûng 11.000 daân xaâu ñaøo thuû coâng trong hai thaùng vôùi khoaûng 676.000 ngaøy coâng, ñaøo khoaûng 900.000m3 ñaát, hai beân bôø laøm ñöôøng loä xe. Theo Sôn Nam, “...ñaây laø coâng trình lôùn ñaàu tieân, khaùnh thaønh ngaøy 10/7/1877 do chính ñoâ ñoác Nam Kyø tham döï, ñeå tröïc tieáp thaùch thöùc nhöõng ngöôøi töøng höôûng öùng cuoäc khôûi nghóa Thuû khoa Huaân töø hai naêm tröôùc. Buoåi leã naøy keát hôïp nghi thöùc cuõ môùi, döïng khaûi hoaøn moân, keát boâng tuïi, chöng hình töù linh, taøu saét cuûa ñoâ ñoác chaïy tôùi kinh, hai beân bôø lính maõ taø saûi ngöïa, laïi thaû nhöõng traùi khinh khí caàu côõ nhoû ñeå khoa tröông kyõ thuaät cuûa Phaùp. Nhôø kinh Chôï Gaïo, luùa gaïo ñeán Chôï Lôùn vôùi giaù thaønh thaáp hôn tröôùc”.(11) Ñeå phaùt huy khaû naêng vaän taûi luùa gaïo theo ñöôøng thuûy töø mieàn Taây leân Saøi Goøn xuaát khaåu maø kinh Chôï Gaïo laø ñaàu moái then choát, cuoái naêm 1879 thöïc daân Phaùp cho ñaøo kinh Nöôùc Maën noái soâng Vaøm Coû vôùi soâng Caàn Giuoäc ôû huyeän Caàn Ñöôùc. Kinh naøy chæ daøi 1,9km nhöng ruùt ngaén thuûy trình ñaùng keå. Töø Saøi Goøn, ghe thuyeàn theo soâng Raïch Caùt ñeán soâng Caàn Giuoäc roài theo kinh Nöôùc Maën qua soâng Vaøm Coû, ngöôïc leân soâng Tra, vaøo kinh Chôï Gaïo ñeå ra soâng Tieàn. Veà phía Beán Tre, trong naêm 1878, Phaùp cho ñaøo kinh Cheït Saäy vaø kinh Phuù Tuùc ñeå aên qua khu vöïc soâng Haäu. Nhôø ñoù maø kinh Chôï Gaïo phaùt huy taùc duïng heát söùc nhanh choùng vaø to lôùn, trôû thaønh “ñöôøng giao thoâng thuûy nhoän nhòp nhaát ôû Nam Kyø”.(12) Daáu aán ñoù coøn ñeå laïi ôû caâu ca dao cho bieát thuûy trình qua kinh Chôï Gaïo: Anh ñi Chôï Gaïo, Goø Coâng, Trôû veà Bao Ngöôïc bò gioâng raùch buoàm. Tuy nhieân, do ôû khoaûng giöõa kinh Chôï Gaïo coù choã giaùp nöôùc, phuø sa laéng ñoïng daãn ñeán caïn laáp nhanh choùng neân Phaùp phaûi thöôøng xuyeân cho
105 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 xaùng caïp naïo veùt loøng kinh maø quy moâ nhaát laø vaøo caùc ñôït: 1886-1887, 1895-1898, ñaëc bieät laø ñieàu chænh raïch Kyø Hoân cho ngay thaúng vaø ñaøo noái raïch Kyø Hoân vôùi kinh Chôï Gaïo.(13) Nhôø vaäy maø löôïng gaïo xuaát khaåu töø caûng Saøi Goøn taêng voït: - Naêm 1870: 128.894 taán; - Naêm 1880: 293.207 taán; - Naêm 1890: 540.998 taán; - Naêm 1900: 747.635 taán; - Naêm 1910: 1.108.561 taán.(14) Löôïng gaïo xuaát khaåu khoång loà noùi treân chaéc chaén phaàn lôùn ñöôïc vaän chuyeån leân caûng Saøi Goøn baèng kinh Chôï Gaïo vì moät löôïng khoâng nhoû coù nguoàn goác töø Goø Coâng vaø Vónh Long: “Hai loaïi gaïo ngon seõ ñöôïc baùn cho thöông nhaân ngöôøi AÂu laø gaïo Goø Coâng hay gaïo troøn, vaø gaïo Vónh Long hay gaïo daøi, ñuùng theo haït gaïo laøm maãu”.(15) Theo Monographie de la province de Mytho [1902] thì luùc naøy toaøn tænh Myõ Tho coù khoaûng 8.000 chieác ghe caùc loaïi ñeå phuïc vuï giao thöông trong tænh.(16) Chuû yeáu laø thoâng qua kinh Chôï Gaïo vaø kinh Baø Beøo maø toaøn boä löôïng luùa cuûa caùc tænh mieàn Taây nöôùc ta vaø Campuchia ñöôïc chuyeân chôû veà caùc nhaø maùy xay xaùt ôû Chôï Lôùn ñeå xuaát khaåu. Naêm 1910, Hieäp hoäi Luùa gaïo Vieãn Ñoâng (Socieùteùs des Rizeries d’Extreâme-Orient) ñöôïc thaønh laäp taïi Saøi Goøn vôùi boán xöôûng maùy xay xaùt lôùn ñaët taïi Chôï Lôùn laø Orient [Ñoâng Phöông], Tong-Wo, Ban-Hong - Guan vaø Les Joncques. Trong ñoù xöôûng maùy Les Joncques coù nghóa laø “ghe thuyeàn”, ñuû thaáy vai troø quan troïng cuûa ghe thuyeàn ñoái vôùi hieäp hoäi naøy. Khaû naêng saûn xuaát chung cuûa boán xöôûng maùy naøy laø 2.650 taán gaïo traéng/24 giôø, ñaïi dieän cho khoaûng moät nöûa soá saûn löôïng cuûa toaøn boä luùa gaïo cuûa Ñoâng Döông. Rieâng xöôûng maùy Tong-Wo ñöôïc xem laø xöôûng luùa gaïo quan troïng nhaát treân theá giôùi.(17) Naêm 1913, kinh Chôï Gaïo laïi ñöôïc xaùng naïo veùt saâu khoaûng 5m vaø môû roäng khoaûng 100m, trôû thaønh “con ñöôøng luùa gaïo” cuûa Nam Kyø, laø ñöôøng thuûy thuaän tieän nhaát giöõa Saøi Goøn vaø mieàn Taây. Theo baùo caùo cuûa chuû tænh Goø Coâng ngaøy 9/5/1942 thì chæ trong voøng maáy thaùng ñaàu naêm ñoù, rieâng tænh Goø Coâng ñaõ chôû veà Chôï Lôùn hôn 15.700 taán luùa vaø 510 taán gaïo. Caùc ghe thuyeàn chæ toán coù ba ngaøy ñeå chôû luùa töø Goø Coâng leân Chôï Lôùn nhôø ñi theo tuyeán kinh Chôï Gaïo - soâng Vaøm Coû - soâng Soaøi Raïp.(18) Ngoaøi maët haøng luùa gaïo, caùc loaïi noâng saûn cuûa mieät vöôøn soâng Tieàn cuõng ñöôïc vaän chuyeån theo kinh Chôï Gaïo ñeå xuaát khaåu qua caûng Saøi Goøn vôùi soá löôïng ñaùng keå:(19) Naêm Maët haøng Nôi ñeán Phaùp Nöôùc khaùc 1894 Côm döøa vaø caùc loaïi haït 903.335 francs 312.960 francs 1895 Caùc loaïi haït vaø traùi caây 686.710 francs 235.793 francs 1896 Caùc loaïi haït vaø traùi caây 271.689 francs 279.439 francs
106 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Hình 4: Treân doøng kinh Chôï Gaïo Hình 5: Taéc ngheõn giao thoâng treân kinh Chôï Gaïo (Nguoàn: http://www.tienphong.vn/Tianyon/Index. hoâm nay (Nguoàn: http://images.google.com.vn) aspx?ArticleID=123281&ChannelID=2) Nhôø coù kinh Chôï Gaïo maø vuøng ñaát phía soâng Tieàn ñöôïc tranh thuû khai thaùc troàng luùa. Theo Sôn Nam trong Lòch söû khaån hoang mieàn Nam, khi môùi chieám cöù, thöïc daân Phaùp chæ chuù troïng vaøo phaàn ñaát toát, ñoâng daân, coù saün ñöôøng giao thoâng ôû mieàn Tieàn Giang. Caùc tænh naøy xem nhö giaûi quyeát xong töø naêm 1910 vôùi toång soá laø 651.000 maãu, ñeán naêm 1930 toång soá laø 705.000 maãu. Töø naêm 1910 trôû veà sau, thöïc daân môùi chuù yù caùc tænh ôû xa, hoaëc ñaát xaáu hôn thuoäc Chaâu Ñoác, Long Xuyeân, Taân An, Sa Ñeùc, phía Ñoàng Thaùp. * * * Hieän nay, maëc duø giao thoâng ñöôøng boä raát phaùt trieån nhöng vai troø vaän chuyeån haøng hoùa cuûa kinh Chôï Gaïo vaãn laø raát lôùn. Haøng ngaøy noù phaûi goàng mình tieáp nhaän caùc loaïi ghe thuyeàn, xaø-lan chôû ñuû thöù haøng hoùa noái ñuoâi nhau. Tình traïng taéc ngheõn vaø saït lôû bôø kinh ñang ngaøy caøng ñaùng baùo ñoäng. Vì vaäy, hieän nay UBND tænh Tieàn Giang ñang coù keá hoaïch môû roäng con kinh naøy ñeå noù trôû thaønh “tuyeán ñöôøng cao toác thöù hai” treân ñöôøng giao thoâng huyeát maïch Saøi Goøn - Mieàn Taây. LCL CHUÙ THÍCH VAØ TAØI LIEÄU TRÍCH DAÃN Saùch Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí cuûa Leâ Quang Ñònh (Baûn dòch cuûa Phan Ñaêng, Nxb (1) Thuaän Hoùa, 2005, tr. 315) mieâu taû [ñaàu vaøm] roäng 18 taàm [töông ñöông 46m], saâu 3 taàm [töông ñöông 7,5m]. Trònh Hoaøi Ñöùc, Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Baûn dòch cuûa Lyù Vieät Duõng, Nxb Ñoàng Nai, 2005, (2) tr. 47. (3) Sñd, tr. 315. (4) Hieän nay haàu heát caùc taøi lieäu ñieàu vieát “Bình Phan” laø do khoâng hieåu nghóa goác cuûa chöõ “Phang”. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí. Luïc tænh Nam Vieät, Nha Vaên hoùa, Boä (5) Quoác gia Giaùo duïc xb, Saøi Goøn, 1959, tr.121.
107 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Tröông Ngoïc Töôøng, “Moät soá ñòa danh ôû Tieàn Giang”, Taïp chí Vaên hoùa Ngheä thuaät soá (6) 11/2000, tr. 28. Trích trong Nguyeãn Höõu Huaân - nhaø yeâu nöôùc kieân cöôøng, nhaø thô baát khuaát, Phaïm Thieàu, (7) Cao Töï Thanh, Leâ Minh Ñöùc, Nxb Treû, 2001, tr.132. Tröông Vónh Kyù, 1re EÙdition, Saigon, Imprimerie du Gouvernement, 1875, baûn dòch cuûa (8) Nguyeãn Ñình Ñaàu, Nxb Treû, 1997, tr. 9. A. Pouyarne, Dragages de Cochinchine 1930 (daãn theo Phan Khaùnh, Nam Boä 300 naêm laøm (9) thuûy lôïi, Nxb Noâng nghieäp, TP Hoà Chí Minh, 2005, tr. 105). Sôn Nam, Ñoàng baèng soâng Cöûu Long - neùt sinh hoaït xöa, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1985, tr. 61. (10) Sôn Nam, Ñaát Gia Ñònh xöa, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1984, tr. 124-125. (11) (12) Baùo caùo cuûa Thanh tra khu Myõ Tho göûi leân Giaùm ñoác Noäi vuï Nam Kyø ngaøy 26/7/1878. (Daãn theo Nguyeãn Phuùc Nghieäp, Kinh teá noâng nghieäp Tieàn Giang theá kyû XIX, Nxb Treû, 2003, tr. 189). Theo Sôn Nam, Ñaát Gia Ñònh xöa, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1984, tr. 129. (13) Theo baùo caùo cuûa Martini, Cochinchine 1930 (daãn theo Nguyeãn Phan Quang, Thò tröôøng luùa (14) gaïo Nam Kyø 1860-1945, Nxb Toång hôïp TP Hoà Chí Minh, 2004, tr. 164). (15) Bieân baûn cuoäc hoïp ngaøy 12/9/1874 cuûa thöông nhaân ngöôøi AÂu vaø ngöôøi Hoa ôû Saøi Goøn vaø Chôï Lôùn - Taøi lieäu taïi Trung taâm Löu tröõ Quoác gia II, kyù hieäu IA.4/013 (daãn theo Nguyeãn Phan Quang, Goùp theâm tö lieäu Saøi Goøn-Gia Ñònh töø 1859-1945, Nxb Treû, 1998, tr. 173). Daãn theo Nguyeãn Phuùc Nghieäp, Kinh teá noâng nghieäp Tieàn Giang theá kyû XIX, Nxb Treû, 2003, (16) tr. 263. Theo tôø rôi cuûa Socieùteùs des Rizeries d’Extreâme-Orient, chuïp laïi treân namkyluctinh.org. Xin (17) caùm ôn nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Tieán Vaên ñaõ giuùp dòch (Phaùp-Vieät) tôø rôi naøy. Taøi lieäu taïi Trung taâm Löu tröõ Quoác gia II, kyù hieäu L.47/9 (daãn theo Nguyeãn Phan Quang, Goùp (18) theâm tö lieäu Saøi Goøn-Gia Ñònh töø 1859-1945, Nxb Treû, 1998, tr. 155). Toång hôïp theo Nguyeãn Phan Quang, Goùp theâm tö lieäu Saøi Goøn-Gia Ñònh töø 1859-1945, Nxb (19) Treû, 1998, tr. 90-91. TOÙM TAÉT Kinh Chôï Gaïo ñöôïc thöïc daân Phaùp baét daân xaâu ngöôøi Vieät ñaøo thuû coâng vaøo naêm 1877, thôøi ñieåm khaù muoän maøng trong lòch söû Nam Boä. Con kinh naøy ñöôïc ñaøo noái vaøm raïch Kyø Hoân (thoâng ra soâng Tieàn taïi Myõ Tho) vôùi vaøm soâng Tra (thoâng ra soâng Vaøm Coû). Ñieàu ñaùng ghi nhaän laø, tröôùc khi coù kinh Chôï Gaïo thì ñaõ coù ñöôøng giao thoâng thuûy (duø coøn heïp, cong queo) giöõa soâng Tieàn vaø soâng Vaøm Coû, ñoàng thôøi ôû ñaây ñaõ coù chôï Gaïo - ñieåm trung chuyeån luùa gaïo treân tuyeán Mieàn Taây - Saøi Goøn, nhôø vò trí giaùp nöôùc. Nhôø chuû tröông vaän chuyeån luùa gaïo töø mieàn Taây veà Saøi Goøn xuaát khaåu maø kinh Chôï Gaïo trôû thaønh ñöôøng giao thoâng thuûy nhoän nhòp nhaát Nam Kyø vaø thöôøng xuyeân ñöôïc naïo veùt baèng xaùng chaïy baèng maùy hôi nöôùc. Hieän nay, vai troø vaän chuyeån haøng hoùa cuûa kinh Chôï Gaïo vaãn laø raát lôùn, daãn ñeán tình traïng taéc ngheõn vaø saït lôû naëng. ABSTRACT HISTORY OF CHÔÏ GAÏO CANAL IN TIEÀN GIANG The French coerced the Vietnamese forced laborers to build the Chôï Gaïo Canal in 1877, quite a late point of time as compared to the history of the South. This canal connects the confluent of the revulet Kyø Hoân and the Tieàn river in Myõ Tho, with the confluent of the Tra rivulet and the Vaøm Coû river. It should be noticed here that prior to the existence of the Chôï Gaïo canal, there had been a navigation route linking the Tieàn river and the Vaøm Coû river, though this route was not straight and large enough yet. Also here, thanks to its waterfront location, there was already the Gaïo market - an entrepot for rice on the Mekong Delta area-Saøi Goøn transportation route. Due to the policy for transportation of rice from the Mekong Delta area to Saøi Goøn for export, the Chôï Gaïo canal became the busiest canal in Cochinchina and was regularly dredged by steamed-powered dredging machines. Nowadays, the quantities of goods transported through Chôï Gaïo canal are still considerable, which leads to traffic jams and consequently landslide on the two banks of the river.