Báo cáo nghiên cứu khoa học " PHƯƠNG NGỮ MIỀN TRUNG TRONG THƠ HÀN MẠC TỬ "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

82
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Những sai lầm cần chỉnh sửa Năm 1987, tại Hà Nội, Nxb Văn học ấn hành Tuyển tập Hàn Mạc Tử(1) do Chế Lan Viên (1920-1989) tuyển chọn và giới thiệu. Chế sánh Hàn với sao chổi: “Trước không có ai, sau không có ai, Hàn Mạc Tử xoẹt qua bầu trời Việt Nam với cái đuôi lòa chói rực rỡ của mình”. Cùng năm ấy, Sở Văn hóa-Thông tin tỉnh Nghĩa Bình in cuốn Thơ Hàn Mạc Tử và Chế Lan Viên tiếp tục đề tựa: “Tử là một đỉnh cao lòa chói trong văn học thế kỷ,...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " PHƯƠNG NGỮ MIỀN TRUNG TRONG THƠ HÀN MẠC TỬ "

18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 PHÖÔNG NGÖÕ MIEÀN TRUNG TRONG THÔ HAØN MAÏC TÖÛ Phanxipăng* Nhöõng sai laàm caàn chænh söûa Naêm 1987, taïi Haø Noäi, Nxb Vaên hoïc aán haønh Tuyeån taäp Haøn Maïc Töû(1) do Cheá Lan Vieân (1920-1989) tuyeån choïn vaø giôùi thieäu. Cheá saùnh Haøn vôùi sao choåi: “Tröôùc khoâng coù ai, sau khoâng coù ai, Haøn Maïc Töû xoeït qua baàu trôøi Vieät Nam vôùi caùi ñuoâi loøa choùi röïc rôõ cuûa mình”. Cuøng naêm aáy, Sôû Vaên hoùa-Thoâng tin tænh Nghóa Bình in cuoán Thô Haøn Maïc Töû vaø Cheá Lan Vieân tieáp tuïc ñeà töïa: “Töû laø moät ñænh cao loøa choùi trong vaên hoïc theá kyû, thaäm chí qua caùc theá kyû. Cho neân cuõng khoâng maát coâng ñaâu, khi vì Anh maø tìm hieåu thaân theá, ñôøi Anh”. Thöïc teá, caøng ngaøy, thieân haï caøng toû ra haâm moä Haøn Maïc Töû. Trong laãn ngoaøi nöôùc, nhieàu ngöôøi thích thuù tìm hieåu cuoäc ñôøi Haøn tuy ngaén nguûi song chöùa laém bí aån, nhieàu ngöôøi say meâ ngaâm ñoïc thô Haøn, nhieàu ngöôøi troãi gioïng haùt bao ca khuùc do caùc nhaïc só phoå thô Haøn. Haùt, hoø, ngaâm, ñoïc, nhöng naøo phaûi ai ai cuõng hieåu ñuùng yù nghóa! Moät lyù do chuû choát gaây neân söï trôû ngaïi naøy: thô Haøn söû duïng töø ngöõ ñòa phöông vôùi khoái löôïng khaù lôùn, ñaëc bieät laø phöông ngöõ mieàn Trung. Khoå thay, trong caùc tuyeån thô Haøn ñöôïc xuaát baûn baáy laâu nay, nhöõng töø ngöõ ñoù hoaëc bò in sai, hoaëc bò giaûi thích thieáu thoûa ñaùng, thaäm chí coù cuoán phôùt lôø phaàn cöôùc chuù! Ngay ñoâi tuyeån thô Haøn vöøa daãn, haàu heát phöông ngöõ(2) ñeàu khoâng ñöôïc chua nghóa. ÔÛ caû hai taäp saùch, Buoàn thu laø moät trong nhöõng baøi xuaát hieän ñaàu tieân vôùi nhöõng doøng: AÁp uùng khoâng ra ñöôïc nöûa lôøi Tình thu bi thieát laém thu ôi Voäi vaøng caùnh nhaïn bay ñi trôùt Hiu haét hôi may thoaûng laïi roài Bay ñi trôùt laø gì? Bay ñi ñaâu? Bay ra sao? Bay theá naøo? Chaúng phaûi baïn ñoïc naøo cuõng bieát raèng daân chuùng ôû moät soá tænh thaønh mieàn Trung duøng chöõ trôùt töông töï quaùch / saïch / truïi / heát. Doøng thô Voäi vaøng caùnh nhaïn bay ñi trôùt nghóa laø chim nhaïn(3) vuït bay raùo troïi, chaúng coøn moät moáng. Thoå ngöõ vaøi nôi, chaúng haïn nhö laøng Nguyeät Bieàu, nay thuoäc phöôøng Thuûy Bieàu, thaønh phoá Hueá, phaùt aâm trôùt thaønh trôït. Ví duï: luûm trôït / ñaån trôït = aên saïch; böùt trôït / laët trôït = vaët truïi. Nhaø baùo, Tuaàn san Theá giôùi môùi. *
19 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Cuõng trong ñoâi tuyeån vöøa daãn, baøi Ñaøn nguyeät coù caëp caâu ñeà: Hoûi chô maáy tuoåi? Ñaùp möôøi laêm Non nöôùc töøng phen noåi tieáng taêm Hoûi chô laø hoûi ai? Hoûi caùi gì? Thaät ra, trong caâu hoûi troång mang tính khaåu ngöõ mieàn Trung kia, chô chæ laø moät ngöõ khí töø nghi vaán, töông töï chöù (mieàn Baéc) vaø chôù (mieàn Nam). Ñaùng tieác raèng trong Tuyeån thô Haøn Maïc Töû do Nxb Vaên hoïc taùi baûn taïi Haø Noäi naêm 2001, trang 58, chô bò in thaønh chôï, khieán baïn ñoïc thaáp thoûm phoûng ñoaùn ñòa ñieåm: Ñoàng Xuaân? Nhaät Leä? Ñoâng Ba? Goø Gaêng? Phuù Trinh? Beán Thaønh? Loaït tuyeån thô Haøn do Nxb Ñoàng Nai aán haønh khoå vöøa laãn khoå nhoû xíu suoát nhieàu naêm qua coøn sai traàm troïng hôn. Chaúng haïn trong taäp Thô Haøn Maïc Töû kích côõ 6x9cm in naêm 1998 vaø kích côõ 10x18cm in naêm 2000, caâu thô cuûa Haøn bò “xöû lyù” nhö vaày: Hoûi chôi maáy tuoåi? Ñaùp: Möôøi laêm Cuõng trong hai taäp thô noï do Nxb Ñoàng Nai bieân taäp, baøi Em ñau cuûa Haøn coù caâu: Moät troä möa hoa truùt caùnh lôø “Ngöôøi bieân soaïn” Kieàu Vaên cöôùc chuù: “Caâu naøy chöa tìm roõ nghóa, xin taïm hieåu laø: moät traän möa hoa truùt nhöõng caùnh hoa”. Neáu am töôøng phöông ngöõ mieàn Trung, bieát troä laø côn, laø ñôït (ví duï: troä möa / möa troä) vaø lôø laø môø, laø nhaït (ví duï: maét lôø / maøu lôø), aét lôøi giaûi thích cuûa Kieàu Vaên heát bò… lôø! Baøi Tröôøng töông tö noåi tieáng cuûa Haøn môû ñaàu theá naøy: Hieåu gì khoâng, yù nghóa cuûa trôøi thô? Cuûa höông hoa trong traêng lôøn lôït baûy Cuûa lôøi caâm, muoân vì sao aùy naùy Hieåu gì khoâng, em hôõi! Hieåu gì khoâng? Hai taäp thô mang “maùc” Nxb Ñoàng Nai in cöôùc chuù: “Baûy (tieáng Hueá): bay ñi nheï nhaøng”. Theá nhöng, vaãn baøi thô Tröôøng töông tö, trong moät cuoán saùch khaùc laø taäp Ñoâi hoàn cuõng do Kieàu Vaên “bieân soaïn” vaø cuõng Nxb Ñoàng Nai caáp giaáy pheùp aán haønh naêm 1995, doøng thô thöù nhì bò ñoåi thay: Cuûa höông hoa trong traêng nhôøn nhôït baáy Töø nhaøn nhaït / nhôøn nhôït coù bieán theå ngöõ aâm laø lôøn lôït. Ñaây chính laø töø ngöõ do Haøn duøng, baát taát phaûi thay ñoåi. Coøn baûy maø hoùa ra baáy nhaày nhaày thì... sôï quaù! Löu yù raèng baûy chính laø bieán theå ngöõ aâm cuûa töø phoå thoâng bay, neân ñi keøm vôùi lôøn lôït môùi phuø hôïp. Haõy nghe ngöôøi daân queâ ôû Bình Trò Thieân noùi: “Gioù baûy caáy lòp côøi choa vaêng ñöôùi roïoïng loù”, nghóa laø “Caùi noùn raùch cuûa toâi bò gioù thoåi tung xuoáng döôùi ruoäng luùa”. Theo thôøi gian, do aûnh höôûng cuûa xu theá chuaån hoùa tieáng Vieät, coäng vôùi moái giao löu maïnh meõ giöõa caùc vuøng mieàn, nhieàu ngoân töø daàn chuyeån bieán, nhaát laø ñoái vôùi khu vöïc ñoâ thò, song ñoäng töø baûy hieän vaãn ñöôïc söû
20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 duïng roäng raõi chaúng nhöõng taïi Thöøa Thieân Hueá, Quaûng Trò, Quaûng Bình, maø caû Haø Tónh, Ngheä An, laãn Ñaø Naüng, Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Bình Ñònh. Vaäy nhöng, trong baøi vieát naêm 1995 mang tieâu ñeà Choã oâng Haøn Maïc Töû hôn ngöôøi, Ñoâng Trình ñöa ra nhaân vaät “cuï Tuù Leä Myõ” baïo moàm phaùn nhöõng caâu xanh rôøn nhö: - Toâi tin, chöa ai noùi ra ñieàu naøy: khoâng nghieân cöùu lôøi aên tieáng noùi Quaûng Bình (töø caùi laøng Leä Myõ), thì khoâng theå hieåu thô Haøn Maïc Töû moät caùch thaáu ñaùo! Trang ñaàu baøi vieát cuûa taùc giaû Ñoâng Trình (Taøi lieäu rieâng Hoaëc: cuûa Phanxipaêng, chöa roõ nguoàn goác xuaát baûn). - Trong thô Haøn Maïc Töû, toâi cho laø “lôøi aên tieáng noùi” cuûa queâ höông oâng (Leä Myõ, Ñoàng Hôùi, Quaûng Bình) chieám khoâng döôùi 50%. Nhaân vaät “cuï Tuù Leä Myõ” cuûa Ñoâng Trình tröng nhöõng töø hieän höõu trong thô Haøn, bao goàm naèm gaéng, ngaâm traøn, loám ñoám, thaây, naõo caân, meâ man, cheát ñieáng, maùu voït, ngaát ngö, naém, sieát, söôïng, môù, tröûng giôõn, lôøn lôït baûy, löøng roài taám taéc khen: - Quaûng Bình khoâng cheâ vaøo ñaâu ñöôïc! Cuoái cuøng, “cuï Tuù Leä Myõ” keát luaän: - Choã oâng Haøn Maïc Töû hôn ngöôøi laø caùi choã naøy: oâng ta muùc ngoân ngöõ thô mình töø… caùi Baøu Troù beù tí teïo maø röôùi leân caû vaø thieân haï, laøm cho caû vaø thieân haï ngaát ngaây, ai cuõng töôûng möa ong xuoáng töø baàu trôøi bao la voâ taän! Keát luaän theá e quaù voäi vaøng vaø thieáu söùc thuyeát phuïc. Cuïm töø lôøn lôït baûy, nhö toâi ñaõ trình baøy, vaø töø löøng (bieán aâm cuûa chöøng) khoâng chæ cuûa rieâng Quaûng Bình, maø phaïm vi söû duïng traûi daøi töø Ngheä An ñeán Thöøa Thieân Hueá. Caùc töø tröûng / tröûng giôõn vaø môù (noùi meâ luùc nguû mô) cuõng vaäy. Loaït töø coøn laïi, chaéc moïi ngöôøi ñeàu quen thuoäc vì quaù phoå bieán trong ngoân ngöõ toaøn daân. Caùc töø ñieån tieáng Vieät phoå thoâng ñeàu ghi nhaän nhöõng töø loám ñoám, naõo caân / caân naõo, ngaát ngö, thaây (thi theå / xaùc ngöôøi) maø chaúng heà ghi chuù laø phöông ngöõ, vaäy leõ gì “cuï Tuù Leä Myõ” vô quaøng laø cuûa rieâng Quaûng Bình nhæ?
21 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 “Cuï Tuù Leä Myõ” thöïc söï ngoä nhaän khi phaùt bieåu: - Toâi vaø Haøn Maïc Töû laø ngöôøi cuøng queâ. (…) Cuõng may laø coøn thô oâng Haøn Maïc Töû. Coøn Töû laø coøn… Leä Thanh! Leä Thanh, moät buùt danh cuûa Haøn, voán ñöôïc caáu taïo baèng caùch gheùp sinh quaùn vôùi chaùnh quaùn. Nôi chaøo ñôøi cuûa Haøn laø laøng Leä Myõ, toång Voõ Xaù, huyeän Phong Loäc, nay laø phöôøng Ñoàng Myõ, thaønh phoá Ñoàng Hôùi, tænh Quaûng Bình. Queâ cha ñaát toå cuûa Haøn: laøng Thanh Taân, nay laø thoân Thanh Taân, xaõ Phong Sôn, huyeän Phong Ñieàn, tænh Thöøa Thieân Hueá. Theá maø “cuï Tuù Leä Myõ” töï nhaän cuøng queâ vôùi Haøn, laøm sao traùnh khoûi khieâng cöôõng? Tuy nhieân, toâi taùn thaønh yù kieán cuûa Ñoâng Trình (vaø / laø “cuï Tuù Leä Myõ”) raèng neân bieân soaïn moät cuoán töø ñieån thô Haøn Maïc Töû, töông töï Töø ñieån truyeän Kieàu cuûa Ñaøo Duy Anh hoaëc Töø ñieån truyeän Luïc Vaân Tieân cuûa Nguyeãn Quaûng Tuaân vaø Nguyeãn Khaéc Thuaàn.(4) Chaéc chaén töø ñieån thô Haøn chöùa ñöïng moät löôïng khaù lôùn töø ñòa phöông. Ñieàu quan troïng, theo nhaø ngoân ngöõ hoïc Voõ Xuaân Trang töøng nhaán maïnh trong baøi Tieáng ñòa phöông vôùi vaán ñeà söu taäp vaên hoïc daân gian Bình Trò Thieân,(5) ôû choã: “Caàn phaûi phaân bieät ñaâu laø töø ñòa phöông; ñaâu laø caùch phaùt aâm ñòa phöông; ñaâu laø caùch phaùt aâm coù taïo ra töø ñòa phöông vaø caùch phaùt aâm khoâng taïo ra töø ñòa phöông”. Vaän duïng thaønh töïu nghieân cöùu tröôùc nay veà phöông ngöõ hoïc tieáng Vieät, nhaát laø phöông ngöõ mieàn Trung, chuùng ta coù theå hieåu ñuùng hôn, caûm thuï toát hôn bao aùng thô cuûa Haøn Maïc Töû. Maáy neùt veà phöông ngöõ Bình Trò Thieân Laø moät boä phaän cuûa ngoân ngöõ hoïc, phöông ngöõ hoïc (dialectologie/ dialectology) ñaët nhieäm vuï nghieân cöùu caùc bieán theå ngoân ngöõ theo ñòa phöông. Phöông ngöõ hoïc tieáng Vieät ñöôïc khôûi ñaàu vôùi coâng trình khaûo taû Phoneùtique annamite: dialecte du Haut-Annam (Ngöõ aâm tieáng Vieät: phöông ngöõ Baéc Trung Boä) cuûa Leùopold Michel Cadieøre (1869-1955) coâng boá taïi Paris, naêm 1902.(6) Hôn moät theá kyû hình thaønh vaø phaùt trieån, phöông ngöõ hoïc tieáng Vieät ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu khaû quan, cung caáp nhieàu cöù lieäu giuùp chuùng ta tìm hieåu veà lòch söû tieáng Vieät, veà chuaån hoùa Vieät ngöõ, veà saéc thaùi vuøng mieàn theå hieän trong caùc taùc phaåm vaên chöông laãn baùo chí v.v... Treân bình dieän thuaàn tuùy ngoân ngöõ hoïc (linguistique/linguistics), cuõng nhö bình dieän xaõ hoäi-ngoân ngöõ hoïc (sociolinguistique/sociolinguistics), vieäc phaân vuøng ngoân ngöõ tieáng Vieät hieän vaãn toàn taïi laém baát ñoàng trong giôùi chuyeân moân. Daãu chöa thoáng nhaát quan ñieåm veà soá löôïng vaø ñòa baøn phaân boá caùc phöông ngöõ, khaù ñoâng caùc nhaø nghieân cöùu nhö Nguyeãn Höng, Hoaøng Thò Chaâu, Voõ Xuaân Trang, M. V. Gordina, I. C. Buxtrov, coù xu höôùng chia tieáng Vieät laøm 3 vuøng phöông ngöõ: Baéc, Trung, Nam. Qua coâng trình khaûo cöùu Phöông ngöõ Bình Trò Thieân,(7) TS Voõ Xuaân Trang cho raèng moãi vuøng phöông ngöõ bao goàm nhieàu phöông ngöõ khaùc nhau, maø bieán theå ñòa phöông nhoû nhaát ñöôïc goïi laø thoå ngöõ. Theo Voõ Xuaân Trang, vuøng phöông ngöõ Baéc laø caùc tænh Baéc Boä, vuøng phöông
22 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 ngöõ Trung laø töø Thanh Hoùa ñeán Thöøa Thieân Hueá, vuøng phöông ngöõ Nam keùo daøi töø Ñaø Naüng tôùi taän Caø Mau. Nhö theá, ranh giôùi caùc vuøng phöông ngöõ khoâng truøng khít vôùi ñòa giôùi haønh chính Baéc Kyø, Trung Kyø, Nam Kyø. Laø moät boä phaän höõu cô cuûa vuøng phöông ngöõ mieàn Trung, phöông ngöõ Bình Trò Thieân laïi chöùa ñöïng raát nhieàu thoå ngöõ. Song, xeùt ngöõ aâm, thì giöõa caùc thoå ngöõ aáy coù nhieàu ñoàng nhaát. Töø ñaàu theá kyû XX, hoïc giaû Leùopold Cadieøre töøng tieán haønh ghi cheùp, mieâu taû ñaëc ñieåm nguyeân aâm laãn phuï aâm cuûa caùc thoå ngöõ töø soâng Gianh ñeán ñeøo Haûi Vaân, ñoaïn ruùt ra nhaän ñònh veà söï töông öùng ngöõ aâm giöõa tieáng Vieät phoå thoâng vaø caùc thoå ngöõ vuøng naøy, ñaùng löu yù laø hieän töôïng töông öùng b-v, d-z, c-z, v.v... Sau nhieàu naêm ñieàu tra ñieàn daõ 94 ñòa ñieåm, töø xaõ Höông Hoùa (huyeän Tuyeân Hoùa, tænh Quaûng Bình) ñeán xaõ Loäc Vónh (huyeän Phuù Loäc, tænh Thöøa Thieân Hueá), Voõ Xuaân Trang ñaõ phaân tích keát quaû mieâu taû ngöõ aâm caùc thoå ngöõ Bình Trò Thieân ñeå phaân vuøng phöông ngöõ naøy thaønh 3 maûng: maûng baéc (toaøn boä tænh Quaûng Bình cuøng 2 huyeän Vónh Linh vaø Gio Linh cuûa Quaûng Trò), maûng nam (toaøn boä tænh Thöøa Thieân Hueá vaø khoaûng nöûa huyeän Haûi Laêng cuûa Quaûng Trò), maûng giöõa (phaàn coøn laïi thuoäc tænh Quaûng Trò). Neùt ñaëc tröng ngöõ aâm cuûa maûng nam, tieâu bieåu laø gioïng Hueá, raát deã nhaän neáu so vôùi hai maûng kia: khoâng phaân bieät caùc phuï aâm cuoái n/ng vaø t/c. Ngöôøi Hueá noùi can chaúng khaùc gì cang, noùi vaét y heät vaéc. Xeùt töø vöïng-ngöõ nghóa, cöù ñöa Baûng töø vöïng Bình Trò Thieân do Voõ Xuaân Trang sô boä lieät keâ xaáp xæ 1.500 ñôn vò töø ngöõ (sñd, tr. 221-276) cho daân cö Quaûng Bình, Quaûng Trò, Thöøa Thieân Hueá theo phöông phaùp choïn maãu ngaãu nhieân, cuõng nhaän thaáy raèng khaû naêng duøng chung voán töø ôû ba tænh nhaèm ñaït ñeán söï hieåu bieát laãn nhau laø raát lôùn. Moät trong nhöõng ñaëc tröng veà töø vöïng cuûa phöông ngöõ Bình Trò Thieân laø löu daáu nhieàu töø Vieät coå (goác Moân-Khmer, goác Taøy Thaùi, goác Maõ Lai, sau ñoù laø goác Haùn) maø thôøi gian qua, caùc nhaø nghieân cöùu lòch söû tieáng Vieät ñaõ quan taâm tìm hieåu. Nhöõng raêng (sao), ri (vaäy), röùa (theá), ni (naøy), teâ (kia), moâ (ñaâu), chi (gì) vôùi chaát gioïng ñaëc tröng ñaõ ñem laïi cho phöông ngöõ Bình Trò Thieân moät saéc thaùi rieâng, khoù laãn loän. Vaø khi voán töø aáy ñöôïc theå hieän trong vaên baûn ngheä thuaät vôùi lieàu löôïng thích hôïp, taùc phaåm khoâng chæ laáp laùnh “maøu saéc ñòa phöông” maø coøn baät leân phong caùch ñoäc ñaùo. Haøn vôùi tieáng ñòa phöông Ngay trong nhöõng baøi thô Ñöôøng luaät ñaàu tay, Haøn Maïc Töû ñaõ löu yù söû duïng tieáng ñòa phöông. Ví nhö baøi Gaùi ôû chuøa ruùt töø Leä Thanh thi taäp: Röøng thieàn thaáp thoaùng daïng quaàn thoa Khueâ caùc traâm anh cuõng röùa aø? Muøi tuïc chöa chi maø voäi chaùn Cuoäc ñôøi môùi theá ñaõ lo xa
23 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Neáu thay môùi theá baèng chöøng nôù aét caøng ñaäm ñaø gioïng mieàn Trung. Hoaëc baøi Gheïo coâ baùn cheø boâng coû raët “phong vò queâ nhaø”: Buoân baùn haøng chi laï röùa teà Laøm duyeân laøm daùng hôõi coâ teâ? Giöõa phöông ngöõ vôùi tieáng phoå thoâng, ñoâi phen khoù tìm moät töø ñoàng nghóa hoaøn toaøn. Chaúng haïn töø laùy böa böa, nghóa laø vöøa vöøa; nhöng töø ñôn böa thì chöa haún laø vöøa maø chöùa caû neùt nghóa chaùn / ngaùn / ôùn. Ví duï: Choä cheø maø böa. Nghóa laø troâng thaáy cheø, chöa aên, ñaõ ngaùn. Töø böa ñöôïc Haøn nhieàu laàn ñem vaøo thô: Hoï ñaõ xa roài khoân níu laïi, Tình thöông chöa ñaõ, meán chöa böa. Ngöôøi ñi, moät nöûa hoàn toâi maát, Moät nöûa hoàn toâi boãng daïi khôø. (8) Hoaëc: Ñaõ no neâ, ñaõ böa roài, theá heä Cuûa phöôøng trai meâ maån khí thanh cao(9) Hoaëc: Ñeå ta daâng, ta môøi, ta giaûi khaùt Neám cho böa muøi vò nöôùc traøng sinh(10) Nhöõng bieán theå ngöõ aâm-töø vöïng nhö tröôøng/traøng, nhaân/nhôn, ñaøn/ ñôøn xuaát hieän trong taùc phaåm cuûa Haøn Maïc Töû laïi cung caáp cho haäu theá caùc daáu hieäu khaû dó ñeå bieát theâm ñoâi neùt veà ñôøi soáng thöïc cuûa thi nhaân. Cuï theå laø söû duïng phöông ngöõ Bình Trò Thieân trong vaên baûn, song thuôû sinh thôøi, Haøn noùi gioïng naøo? Gioïng Quaûng Bình, gioïng Quaûng Trò hay gioïng Thöøa Thieân Hueá? Ngöôøi Hueá khoâng phaân bieät caùc phuï aâm cuoái n/ng vaø t/c neân laém tröôøng hôïp vieát sai chính taû. Meùc (bieán aâm cuûa maùch) bò nhieàu ngöôøi Hueá vieát meùt. Tôùc (nghóa laø naác) bò nhieàu ngöôøi Hueá ghi tôùt. Ñoù chính laø loãi maø Haøn Maïc Töû töøng maéc phaûi. Treân baùo Saøi Goøn soá ra ngaøy 12/11/1935, Haøn ñaêng baøi Tôûn laøm thô Ñöôøng luaät, kyù buùt danh Leä Thanh, vôùi caëp caâu luaän: Hoa tay töôûng khaù ñem ñi meùt Ñaéc yù raèng hay môùi chaïy khoe Rieâng töø tôùc, raát nhieàu laàn bò Haøn vieát tôùt trong caùc baøi Löu luyeán, Vaàng traêng, Say thô, Thöông vaø Ñaøn ngoïc: Daï lan höông böøng môû caùnh e deø Trong khuùc nhaïc reân ñeàu hôi gioù tôùt Ñaøn ngoïc ñaõ rít leân chieàu naõ nôùt Qua saùch Caûm nhaän thô Haøn Maïc Töû,(11) döïa theo lôøi keå cuûa “chuù tieåu ñoàng” Phaïm Haønh, nhaø giaùo Mai Vaên Hoan ghi: “Haøn Maïc Töû noùi naêng nhoû nheï, gioïng Quaûng Bình pha Hueá, hay ngaâm nga moät mình, tính tình ai cuõng meán”. Chi tieát naøy chính xaùc chaêng?
24 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Naêm 1995, taïi laøng Myõ Chaùnh (xaõ Haûi Chaùnh, huyeän Haûi Laêng, tænh Quaûng Trò), toâi nghe oâng Phaïm Haønh(12) keå: - Anh Trí noùi gioïng Hueá raët. Thoâng tin naøy ñöôïc xaùc nhaän bôûi nhieàu ngöôøi töøng tieáp xuùc vôùi Haøn Maïc Töû nhö baø Moäng Caàm, baø Mai Ñình, nhaø thô Hoaøng Dieäp, nhaø vaên Traàn Thanh Ñòch. Ñaëc bieät, em ruoät cuûa Haøn Maïc Töû laø oâng Nguyeãn Baù Tín(13) thuôû sinh thôøi maáy laàn khaúng ñònh tröïc tieáp vôùi toâi: - Gia ñình toâi cö nguï nhieàu tænh thaønh, nhöng caû nhaø, ai cuõng noùi gioïng Hueá chay. Anh Trí vaø toâi ñeàu sinh ôû Ñoàng Hôùi (Quaûng Bình). Naêm anh Trí môùi 9 tuoåi, toâi leân 6, ñaõ theo song thaân vaøo Quy Nhôn (Bình Ñònh), roài vaøo Sa Kyø (Quaûng Ngaõi). Anh Trí coù thôøi gian veà Hueá hoïc tröôøng Pellerin,(14) coù thôøi gian vaøo Saøi Goøn laøm baùo, cuoái cuøng thì maát treân ñaát Bình Ñònh. Gioáng toâi, anh Trí ñi ñoù ñi ñaây nhöng vaãn noùi gioïng Hueá. OÂng Nguyeãn Baù Tín cöôøi: - Maø anh Phanxipaêng quan taâm gioïng noùi ñeå maàn chi röùa heø? Theo toâi, gioïng noùi cuûa töøng taùc giaû, caû heä thoáng phöông ngöõ maø hoï quen söû duïng, chaéc chaén ñeå laïi daáu aán ñaäm neùt trong caùc saùng taùc cuûa hoï, ñaëc bieät laø vôùi caùc ngaønh choïn ngoân ngöõ laøm phöông tieän bieåu ñaït nhö vaên chöông vaø baùo chí. Trong saùch Tieáng Vieät, vaên Vieät, ngöôøi Vieät cuûa GS Cao Xuaân Haïo,(15) coù ñoaïn: “Giöõa tieáng noùi cuûa moät daân toäc vôùi neàn vaên hoùa cuûa daân toäc aáy chaéc chaén phaûi coù moät moái quan heä nhaát ñònh. Vì ngoân ngöõ tröïc tieáp phaûn aùnh caùch tri giaùc vaø tö duy theá giôùi cuûa coäng ñoàng daân toäc, maø vaên hoùa daân toäc khoâng theå khoâng lieân quan ñeán caùch tri giaùc vaø tö duy aáy.” Töø ñaáy suy ra, ngoân ngöõ cuûa moãi caù nhaân cuõng tröïc tieáp phaûn aùnh caùch tri giaùc vaø tö duy cuûa töøng ngöôøi. Gioïng ñieäu, loái dieãn ñaït, heä thoáng phöông ngöõ v.v... ñích thöïc laø “chuøm chìa khoùa” giuùp haäu theá “giaûi maõ” nhöõng “bí maät” lieân quan ñeán ñôøi soáng vaø thô cuûa Haøn Maïc Töû. Caàn theâm raèng trong taùc phaåm vaên chöông vaø baùo chí noùi chung, thô ca noùi rieâng, Haøn Maïc Töû cuõng söû duïng phöông ngöõ mieàn Baéc vaø mieàn Nam song taàn soá chaúng theå naøo baèng phöông ngöõ mieàn Trung. Ñieàu ñoù coù theå gaây trôû ngaïi ñoái vôùi nhieàu baïn ñoïc khi tieáp nhaän thô Haøn bôûi haøng loaït lyù do khaùch quan laãn chuû quan. Nhöng maët khaùc, ñieàu ñoù laïi goùp phaàn taïo cho caây buùt Haøn moät khí vò rieâng ñaït ñoä haáp daãn maø chính baûn thaân thi nhaân laém phen chaúng löôøng tröôùc noåi: Thô chöa ra khoûi buùt, Gioït möïc ñaõ ruïng roài... Loøng toâi chöa kòp noùi, Giaáy ñaõ toaùt moà hoâi...(16) Phanxipaêng
25 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 CHUÙ THÍCH Töông töï caùc baøi vieát cuûa Phanxipaêng ñaõ ñaêng treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, goàm (1) “Söï thaät veà moái tình Haøn Maïc Töû - Hoaøng Thò Kim Cuùc vaø baøi thô ÔÛ ñaây thoân Vyõ Daï” (soá 81), “Teân thaùnh ñích xaùc cuûa Haøn Maïc Töû” (soá 83), trong baøi naøy cuõng söû duïng buùt danh chính thöùc cuûa Nguyeãn Troïng Trí (1912-1940) laø Haøn Maïc Töû, chöù khoâng ghi Haøn Maëc Töû. Veà vaán ñeà naøy, quyù baïn ñoïc coù theå tham khaûo baøi “Chính danh ñònh luaän: Maïc hay Maëc” cuûa Phanxipaêng ñaêng treân taïp chí Theá giôùi môùi soá 416 (11/12/2000). (2) Danh töø phöông ngöõ qua moät soá thöù tieáng: Hy Laïp - διάλεκτος; Latinh - dialectos; YÙ - dialectto; Taây Ban Nha - dialecto; Boà Ñaøo Nha - dialeto; Phaùp - dialecte; Anh, Scots, Haø Lan, Romania - dialect; Ñöùc, Ñan Maïch, Ba Lan, Na Uy, Thuïy Ñieån - dialekt; Esperanto - dialekto; Nga - диалект; Ukraina - діалекти; Moâng Coå - аялга; Hoa, Nhaät - 方言, bính aâm phaùt faøngyaùn coøn aâm Haùn-Vieät phaùt phöông ngoân. (3) Nhaïn 鴈 / 雁 coøn coù teân khaùc laø moøng. Bieân soaïn Töø ñieån truyeän Kieàu (Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1974), hoïc giaû Ñaøo Duy Anh giaûi thích muïc töø nhaïn: “Gioáng chim töïa nhö ngoãng, töùc laø ngoãng trôøi laø moät haäu ñieåu”. Kyø thöïc, trong vaên chöông tieáng Vieät laãn tieáng Hoa, nhaïn troû laém loaøi chim maø ngaønh phaân loaïi ñoäng vaät hoïc xeáp vaøo chi Ngoãng coù teân khoa hoïc Anser Brisson, thuoäc hoï Vòt Anatidae. Chaúng haïn hoàng nhaïn / ñaïi nhaïn laø ngoãng thieân nga, ñöôïc ñònh danh khoa hoïc Anser cygnoides; ñaäu nhaïn / ñaïi nhaïn laø ngoãng ñaäu Anser fabalis; sa nhaïn / hoâi nhaïn laø ngoãng trôøi Anser anser; ñeá nhaïn / hoaøng nhaïn laø ngoãng hoaøng ñeá Anser canagicus; tuyeát nhaïn / khaûo nhaïn / baïch nhaïn laø ngoãng tuyeát Anser caerulescens; baïch ñaàu nhaïn / ban ñaàu nhaïn laø ngoãng AÁn Ñoä Anser indicus; v.v... Cuõng coù tröôøng hôïp, nhaïn troû khaù nhieàu loaøi chim daïng seû thuoäc hoï Nhaïn coøn goïi hoï EÙn coù teân khoa hoïc Hirundinidae. Chaúng haïn nhaïn caùnh raùp ñuoâi vuoâng Psalidoprocne nitens; nhaïn caùnh raùp ñaàu traéng Psalidoprocne albiceps; nhaïn caùnh raùp ñen Psalidoprocne pristoptera; nhaïn phao caâu xaùm Pseudhirundo griseopyga; nhaïn löng traéng Cheramoeca leucosternus; nhaïn ñaàu ñen Notiochelidon pileata; nhaïn buïng naâu Notiochelidon murina; nhaïn chaân nhaït Notiochelidon flavipes; nhaïn soïc traéng Atticora fasciata; nhaïn voøng coå ñen Atticora melanoleuca; nhaïn ñuøi traéng Neochelidon tibialis; nhaïn ñaàu vaøng hung Alopochelidon fucata; nhaïn buïng traéng / nhaïn nhaø Hirundo rustica; nhaïn ngöïc ñoû Hirundo lucida; nhaïn ngöïc haït trai Hirundo dimidiata; nhaïn caùnh ñen traéng Hirundo leucosoma; nhaïn hoïng traéng Hirundo albigularis; nhaïn ñuoâi ñen / nhaïn Thaùi Bình Döông Hirundo tahitica; nhaïn vaèn lôùn Cecropis cucullata; nhaïn vaèn nhoû Cecropis abyssinica; nhaïn ngöïc hung Cecropis semirufa; nhaïn buïng vaèn Cecropis striolata; nhaïn buïng hung Cecropis badia; nhaïn buïng xaùm / nhaïn phao caâu ñoû Cecropis daurica; nhaïn hoïng ñoû Petrochelidon rufigula; nhaïn hoïng soïc Petrochelidon fluvicola; nhaïn coå naâu deû Petrochelidon rufocollaris; nhaïn röøng Petrochelidon fuliginosa; nhaïn hang Petrochelidon fulva; nhaïn vaùch ñaù Petrochelidon pyrrhonota; nhaïn Hoàng Haûi Petrochelidon perdita; nhaïn Nam Phi Petrochelidon spilodera; v.v... (4) Nxb TP Hoà Chí Minh, 1989; Nxb Thanh nieân, Haø Noäi, 2004. (5) Ñaêng taäp san Vaên hoùa Bình Trò Thieân, soá 9/1979. (6) Ecole Français d’Extreâme-Orient (EFEO: Vieän Vieãn Ñoâng Baùc Coå Phaùp) aán haønh, Paris, 1902. (7) Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1997. (8) Trích khoå giöõa baøi thô Nhöõng gioït leä goàm 3 khoå cuûa Haøn Maïc Töû trong thi taäp Ñau thöông. Thi taäp naøy thoaït tieân mang nhan ñeà Thô ñieân, ñöôïc Traàn Thanh Ñòch vaø Nguyeãn Baù Tín phoái hôïp aán haønh saùt hôïp nguyeân taùc (Nxb Vaên Ngheä, TP HCM, 1995). (9) Trích baøi thô Ñeâm xuaân caàu nguyeän trong thi taäp Xuaân nhö yù cuûa Haøn Maïc Töû. (10) Trích kòch thô Duyeân kyø ngoä cuûa Haøn Maïc Töû. (11) Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1999. (12) Phaïm Haønh (1924-2011) töøng ôû trong nhaø cuûa gia ñình Haøn Maïc Töû taïi tænh Bình Ñònh giai ñoaïn 1934-1941, ñaõ caän keà chaêm soùc taùc giaû cuûa thi taäp Gaùi queâ giai ñoaïn cuoái ñôøi laùnh beänh ñoù ñaây, keå caû lieân tuïc vaøo ra nhaø thöông Quy Nhôn roài traïi phong Quy Hoøa nhaèm thaêm
26 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 nom Haøn. Quyù baïn ñoïc coù theå tham khaûo baøi Ñi tìm chuù tieåu ñoàng thuôû noï cuûa Phanxipaêng ñaêng treân taïp chí Theá giôùi môùi soá 422 (5/2/2001). Laø taùc giaû 2 hoài kyù Haøn Maïc Töû anh toâi (Nxb Tin, Paris, 1990; Nxb TP Hoà Chí Minh, 1991) (13) vaø Haøn Maïc Töû trong rieâng tö (Nxb Hoäi Nhaø vaên, Haø Noäi, 1994), Thieän Nam Nguyeãn Baù Tín (1915-2002) soáng cuøng vôï con taïi ñöôøng Kyø Ñoàng, quaän 3, Saøi Goøn, töø naêm 1975 ñeán thôøi ñieåm taï theá. (14) Pellerin coøn goïi Bình Linh laø ngoâi tröôøng ngoaøi coâng laäp, giaûng daïy töø baäc tieåu hoïc ñeán trung hoïc (töông ñöông lôùp 1 ñeán lôùp 12 hieän nay), thuoäc doøng La Salle, ñöôïc saùng laäp taïi Hueá naêm 1904. Töø naêm 2008, laø Hoïc vieän AÂm nhaïc Hueá, ñòa chæ 1 Leâ Lôïi, thaønh phoá Hueá. (15) Nxb Treû, 2001. Trích khoå ñaàu baøi thô Muøa thöông goàm 3 khoå cuûa Haøn Maïc Töû maø taùc giaû chöa ñöa vaøo thi (16) taäp naøo. Caùc thö tòch Haøn Maïc Töû taùc phaåm, pheâ bình vaø töôûng nieäm do Phan Cöï Ñeä thöïc hieän (Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1993 & 1998; Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 2002) vaø Thô Haøn Maïc Töû do Maõ Giang Laân tuyeån choïn (Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 2001) ghi nhaän vaäy. Tuy nhieân, raát nhieàu saùch nhö Thô Haøn Maïc Töû do Haø Giao, Quaùch Giao, Traàn Thò Huyeàn Trang söu tuyeån (Sôû Vaên hoùa vaø Thoâng tin Nghóa Bình, 1987 & 1988); Thô Haøn Maïc Töû do Löõ Huy Nguyeân tuyeån choïn (Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1993); Haøn Maïc Töû thô vaø ñôøi do Löõ Huy Nguyeân söu tuyeån (Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1993, 1995, 2005, 2008, 2010, 2011); Thô Haøn Maïc Töû do Kieàu Vaên bieân soaïn (Nxb Ñoàng Nai, 1998 & 2000); Thô Haøn Maïc Töû do Ngoâ Vaên Phuù tuyeån choïn (Nxb Hoäi Nhaø vaên, Haø Noäi, 2000 & 2002); Thô vaø vaên xuoâi Haøn Maïc Töû do Xuaân Tuøng söu soaïn (Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi, 2001) laïi taùch khoå ñaàu baøi thô Muøa thöông thaønh baøi nguõ ngoân töù tuyeät mang nhan ñeà Ruïng roài vaø xeáp môû ñaàu thi taäp Xuaân nhö yù. TOÙM TAÉT Saùng taùc thô, laém choã, Haøn Maïc Töû ñaõ söû duïng töø ñòa phöông, nhieàu nhaát laø phöông ngöõ mieàn Trung nöôùc Vieät. Ñieàu aáy goùp phaàn giuùp thi phaåm ñaït khí vò sinh ñoäng haáp daãn rieâng bieät, song laïi khieán khaù ñoâng baïn ñoïc chaúng hieåu hoaëc hieåu nhaàm yù nghóa. Baøi naøy vaïch roõ thöïc traïng ñaùng tieác: laâu nay, quaù nhieàu tuyeån thô cuûa Haøn ñöôïc aán haønh nhöng laïi coù raát nhieàu töø ngöõ thuoäc phöông ngöõ mieàn Trung bò in sai, thieáu chuù thích, hoaëc chuù thích nhaàm laãn. Laïi theâm moät soá coâng trình nghieân cöùu toàn taïi nhöõng haïn cheá khi ñeà caäp ñeán phöông ngöõ trong thô Haøn. Töø ñoù, baøi naøy tìm caùch giaûi ñaùp thaéc maéc: bình sinh, Haøn noùi gioïng Quaûng Bình, hay gioïng Hueá, hay gioïng lai? ABSTRACT DIALECT OF CENTRAL VIETNAM IN HAØN MAÏC TÖÛ’S POETRY Haøn Maïc Töû often used dialect words in his poems, mostly the dialect of Central Vietnam. This made his poems more attractive, lively and distinctive; however, it causes incomprehension or misunderstanding for quite a lot of readers. This article points out an unfortunate real situation, i.e., many dialect words and phrases of Central Vietnam in Haøn Maïc Töû’s published works were wrong, lacking in annotation, or incorrectly annotated. Additionally, restrictions concerning local dialect in Haøn Maïc Töû’s poems still remain in some research works on his poetry. Thus, this article seeks to clear up queries of which accent Haøn Maïc Töû spoke with - Quaûng Bình, Hueá, or hybrid.