Báo cáo nghiên cứu khoa học " VUA HÀM NGHI: NGƯỜI NGHỆ SĨ HỘI HỌA VÀ ĐIÊU KHẮC "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

60
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tôi xin phép được tự giới thiệu tôi là Amandine Dabat, thuộc hậu duệ của vua Hàm Nghi (1871-1943).(1) Nhà vua mất khi bị lưu đày ở Angiêri. Tôi đến Việt Nam, quê hương của vua xưa, để tìm hiểu xứ sở này và để tìm kiếm tư liệu thư khố về ngài, trong khuôn khổ một luận án tiến sĩ. Tôi xin cám ơn tất cả những ai đã giúp đỡ tôi trong quá trình này, và - chính vì tôi biết rằng hình ảnh vua Hàm Nghi còn đậm nét trong lòng nhiều người - mà tôi...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " VUA HÀM NGHI: NGƯỜI NGHỆ SĨ HỘI HỌA VÀ ĐIÊU KHẮC "

102 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 ÑAÁT NÖÔÙC - NHAÂN VAÄT VUA HAØM NGHI: NGÖÔØI NGHEÄ SÓ HOÄI HOÏA VAØØ ÑIEÂU KHAÉC Amandine Dabat Đào Hùng dịch Lôøi taùc giaû: Toâi xin pheùp ñöôïc töï giôùi thieäu toâi laø Amandine Dabat, thuoäc haäu dueä cuûa vua Haøm Nghi (1871-1943).(1) Nhaø vua maát khi bò löu ñaøy ôû Angieâri. Toâi ñeán Vieät Nam, queâ höông cuûa vua xöa, ñeå tìm hieåu xöù sôû naøy vaø ñeå tìm kieám tö lieäu thö khoá veà ngaøi, trong khuoân khoå moät luaän aùn tieán só. Toâi xin caùm ôn taát caû nhöõng ai ñaõ giuùp ñôõ toâi trong quaù trình naøy, vaø - chính vì toâi bieát raèng hình aûnh vua Haøm Nghi coøn ñaäm neùt trong loøng nhieàu ngöôøi - maø toâi muoán qua baøi vieát ngaén nguûi naøy, chia seû vaøi khía caïnh coøn ít bieát veà ñôøi soáng cuûa ngaøi. Vua Haøm Nghi (sinh naêm 1871 ôû Hueá, qua ñôøi naêm 1943(*) ôû Alger) chæ taïi vò treân ngai vaøng ñöôïc moät naêm töø thaùng 8/1884 ñeán thaùng 7/1885. Sau ñoù ngaøi keâu goïi phong traøo Caàn Vöông choáng Phaùp cho ñeán khi bò baét cuoái naêm 1888 vaø bò ñaøy sang Angieâri thuoäc Phaùp. Nhaø vua treû tuoåi bò löu ñaøy caäp beán thaønh phoá Alger vaøo thaùng 1/1889, luùc 18 tuoåi. Thaùp tuøng ngaøi coù moät thoâng ngoân, moät ñaàu beáp vaø moät ngöôøi haàu, caû ba ñeàu laø ngöôøi Vieät. Ngöôøi Phaùp ñeå ngaøi ôû trong khu El Biar, treân ñoài cao thaønh phoá Alger. Ngaøi thueâ moät ngoâi nhaø goïi laø Villa des Pins (Bieät thöï Ñoài Thoâng), nôi ngaøi soáng trong 15 naêm ñaàu löu ñaøy. Naêm 1904, Haøm Nghi töø ñoù ñöôïc goïi laø “OÂng Di aûnh vua Haøm Nghi Hoaøng An Nam”, ñaõ keát hoân cuøng coâ Marcelle (1871-1943). Laloë, vaø sinh ba ngöôøi con: Nhö May(2) (sinh Nguoàn: Honvietquochoc.com.vn 1905), Nhö Lyù (sinh 1908) vaø Minh Ñöùc (sinh 1910). Naêm 1908, ngaøi cuøng gia ñình doïn ñeán moät bieät thöï khaùc ñöôïc ngaøi cho xaây caát, khaù gaàn nôi ôû cuõ vaø ñöôïc ñaët teân baèng nieân hieäu tröù danh cuûa ñöùc tieân ñeá, Bieät thöï Gia Long. Trong thôøi gian bò löu ñaøy, ngaøi ñaõ hoïc kyõ thuaät hoäi hoïa phöông Taây, vaø sau ñoù ñaõ hoïc kyõ thuaät ñieâu khaéc. Ngaøi phaùt trieån taøi naêng ngheä thuaät moät caùch nghieâm tuùc vaø say meâ. Hoà sô löu tröõ vaø moät vaøi taùc phaåm coøn giöõ ñöôïc giuùp cho ta soi saùng ñöôïc giai ñoaïn naøy trong cuoäc ñôøi cuûa nhaø vua, maø tôùi nay ít ngöôøi bieát ñeán. * Bia moä cuûa vua Haøm Nghi taïi laøng Thonac, Phaùp, khaéc nhaø vua qua ñôøi ôû Alger vaøo naêm 1944. Xem Mathilde Tuyeát Traàn, “Thonac - Ñaát laï thaønh quen”, taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån soá 3 (68), naêm 2008. In laïi trong Mathilde Tuyeát Traàn, Daáu xöa... Taûn maïn lòch söû nhaø Nguyeãn, France, 2010, tr. 339. BBT.
103 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Chính phuû Phaùp coù nhieàu muïc tieâu khi ñaøy vua Haøm Nghi sang Alger. Tröôùc tieân vaø laø ñieàu caáp thieát nhaát veà chính trò, laø chaám döùt phong traøo Caàn Vöông. Nhöng ngöôøi Phaùp cuõng hy voïng seõ “Phaùp hoùa” nhaø vua baèng caùch cho oâng hoïc tieáng Phaùp, laøm cho oâng yeâu meán nöôùc Phaùp ñeå coù theå bieán thaønh moät oâng vua thaân Phaùp, trong tröôøng hôïp caàn ñöa oâng trôû laïi ngai vaøng An Nam. Trong hoaøn caûnh ñoù, Toaøn quyeàn Angieâri, cuøng giôùi chöùc nhaø binh coù nhieäm vuï theo vua Haøm Nghi trong nhöõng cuoäc di chuyeån vaø ñeán thaêm ngaøi taïi nhaø ôû Alger nhaèm laøm cho cuoäc löu ñaøy ñôõ buoàn teû, ñaõ tìm moïi caùch khieán cho nhaø vua ñöôïc soáng heát söùc thoaûi maùi. Coâng chuùa Nhö May. Nguoàn: Daáu xöa..., Mathilde Tuyeát Traàn. Chính trong boái caûnh ñoù, naêng khieáu cuûa ngaøi veà hoäi hoïa ñaõ ñöôïc Ñaïi uùy de Vialar nhaän thaáy, oâng laø só quan chòu traùch nhieäm theo doõi ngaøi. OÂng naøy ñaõ taïo ñieàu kieän cho nhaø vua hoïc kyõ thuaät hoäi hoïa, nhö baùo caùo cuûa vieân thoâng ngoân vua Haøm Nghi ñaõ vieát: “Ñaïi uùy de Vialar, thaáy ngaøi Ngöï coù naêng khieáu gaàn nhö baåm sinh veà hoäi hoïa (trong muøa ñoâng naøy khi trôøi xaáu, oâng hoaøng veõ tranh ñeå tieâu khieån, nhöõng böùc tranh cuûa ngaøi maëc duø khoâng bieát veà luaät vieãn caän, vaãn khoâng keùm phaàn tinh teá vaø kheùo leùo), hoâm nay ñaõ ñeán thaêm coù ñöa theo ngöôøi baïn laø oâng Reynaud, hoïa só, ñeå giôùi thieäu vôùi oâng hoaøng, vaø noùi vôùi ngaøi raèng neáu ngaøi muoán hoïc veõ thì oâng ta raát vui loøng daïy cho. Ngaøi Ngöï laäp töùc nhaän lôøi ñeà nghò khoân ngoan naøy vaø thoûa thuaän vôùi oâng Reynaud moãi tuaàn ñeán daïy vaøo ngaøy thöù ba vaø thöù baûy. Trong buoåi daïy ñaàu tieân, oâng thaày ñaõ ñem theo hoäp maøu, giaù veõ vaø taát caû nhöõng vaät duïng caàn thieát cho vieäc hoïc veõ, vaø oâng hoaøng moãi ngaøy moãi tieán boä nhanh choùng”.(3) Marius Reynaud (1860-1935) sinh ôû Marseille, ñònh cö taïi Alger töø 1881. OÂng laø thaønh vieân Hoäi Ngheä só Phaùp, nhö moät hoïa só tieáng taêm vôùi nhöõng böùc tranh veõ caûng Alger. OÂng trôû thaønh thaày daïy cuûa Haøm Nghi töø thaùng 11/1889. Vieäc hoïc kyõ thuaät hoäi hoïa phöông Taây vaø veõ tranh trôû thaønh troø giaûi trí chuû yeáu cuûa Haøm Nghi, cuøng vôùi nhöõng buoåi hoïc tieáng Phaùp, nhöõng buoåi hoïc ñaáu kieám vaø theå thao, cuõng nhö nhöõng buoåi tieáp khaùch hieám hoi. Troø giaûi trí ñoù nhanh choùng trôû thaønh nieàm ñam meâ. Ngaøi caøng ngaøy caøng daønh nhieàu thôøi gian cho ngheä thuaät, coù khi ngoài caû ngaøy ngaém vaø veõ caûnh thieân nhieân quanh bieät thöï Ñoài Thoâng, vôùi öôùc muoán ghi laïi veû ñeïp cuûa phong caûnh leân khung vaûi. Chaát löôïng nhöõng baøi hoïc cuûa hoïa só Reynaud ñöôïc bieát ñeán qua nhieàu tö lieäu löu tröõ. Haøm Nghi veõ kyù hoïa, veõ tranh trong xöôûng, cuõng nhö veõ theo ñeà taøi. Chuû ñeà cuûa ngaøi laø chaân dung con ngöôøi,(4) tónh vaät vaø phong caûnh.
104 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Phaàn lôùn taùc phaåm cuûa vua Haøm Nghi ngaøy nay vaãn coøn ñöôïc löu laïi trong nhöõng boä söu taäp tö nhaân. Saùng taùc cuûa vua raát ít khi ñöôïc coâng chuùng bieát ñeán, cho neân khi nghe tin coù moät böùc tranh seõ ñöôïc mang ra baùn ñaáu giaù, caùc nhaø söu taäp vaø nhöõng ngöôøi say meâ hoäi hoïa ñaõ ñoâng ñaûo keùo ñeán vaên phoøng Millon vaø coäng söï ôû Paris vaøo thaùng 11/2010 ñeå xem xeùt böùc tranh saép ñöôïc ñöa ra ñaáu giaù. Böùc tranh naøy ñaõ ñöôïc baùn ôû Drouot ngaøy 24/11/2010. Luùc ñaàu ñöôïc ñònh giaù töø 800 ñeán 1.200 Euros. Möùc ñoù quaù thaáp vì ñaây laø laàn ñaàu tieân moät taùc phaåm cuûa vua Haøm Nghi ñöôïc ñem rao baùn, cuoái cuøng giaù leân ñeán 8.800 Euros khoâng keå chi phí (tính caû chi phí thì hôn 10.000 Euros). Vaên phoøng ñaáu giaù ñaõ bình luaän: “Ñaây laø moät möùc giaù khaù laém”. Tranh naøy veõ naêm 1915, coù nhan ñeà “Treân con ñöôøng El Biar” (ôû Alger), ñöôïc giôùi thieäu trong vöïng taäp trieån laõm töø ngaøy 15 ñeán 27 thaùng 11/1926 ôû Galerie Mantelet taïi Paris, ñöôøng La Boeùtie.(5) Nhaõn daùn sau böùc tranh (soá 14) phuø hôïp vôùi soá ghi trong vöïng taäp trieån laõm, cho ta bieát teân maø vua Haøm Nghi ñaët cho böùc tranh naøy. Moät taám thieáp nhoû ñaõ oá vaøng ñính sau böùc tranh coù doøng chöõ: “Taëng phaåm cuûa OÂng Hoaøng An Nam”, chöùng toû vua Haøm nghi luoân luoân töø choái baùn tranh cuûa mình, coù leõ vì ngaøi ñaõ yù thöùc ñöôïc vò theá cuûa mình. Nhöng ngaøi saün loøng taëng cho caùc baïn beø. Nhieàu tö lieäu trong löu tröõ chöùng thöïc ñieàu naøy. “Ngaøi Ngöï ñaõ coù nhieàu tieán boä nhanh choùng, vì vaäy maø hoâm nay, theo lôøi khuyeân cuûa oâng thaày, ngaøi ñaõ taëng moät böùc tranh cho quan Toaøn quyeàn Angieâri ñeå toû loøng bieát ôn vì ñaõ giuùp ngaøi trong moät luùc khoù khaên. Böùc tranh nhoû ñoù veõ hai quaû cam ñaõ boå vaø moät quaû coøn nguyeân. Vaø böùc tranh khaùc veõ moät con chim khöôùu maéc baãy cuõng ñem taëng cho oâng de Vialar vaøo dòp thaêm vieáng long troïng maø ngöôøi ta goïi laø Ngaøy ñaàu naêm”.(6) Böùc tranh sôn daàu ñem baùn ñaáu giaù ñöôïc veõ naêm 1915, khoå 35x46cm, ñaët teân laïi laø “Chieàu taø”. Böùc tranh naøy veõ caûnh ngoïn ñoài El Biar ôû Alger, caùch nôi ôû cuûa Haøm Nghi khoâng xa. Phong caùch böùc tranh naøy chöùng toû söï tìm toøi ngheä thuaät cuûa vua Haøm Nghi. AÛnh höôûng cuûa tröôøng phaùi Nabis vôùi nhöõng maûng maøu phaúng lì coù ñöôøng vieàn, ñaëc ñieåm cuûa phong caùch naøy, ñöôïc nhaän roõ treân böùc tranh. Caùch Haøm Nghi vieàn thaân caây phía traùi böùc tranh, baèng caùch veõ ñöôøng vieàn tröôùc, tieáp ñaáy chaám beân trong baèng nhöõng neùt buùt nhoû, truøng hôïp vôùi kyõ thuaät maø hoïa só Jan Verkade ñaõ vaän duïng khi veõ caây phía beân phaûi böùc tranh sôn daàu mang teân “Trang traïi Pouldu”, thuoäc boä söu taäp Josefowitz. Baûn saéc Vieät Nam cuûa ngaøi ñöôïc theå hieän roõ khi ngaøi veõ phong caûnh, vôùi haøng coå thuï noåi baät phía traùi böùc hoïa, gioáng caùch caáu truùc phong caûnh truyeàn thoáng Vieät Nam: raëng coå thuï moïc giöõa caùnh ñoàng luùa thöôøng ñaùnh daáu söï hieän dieän cuûa moät khoâng gian thieâng, nôi thôø thaàn linh. Tranh coù moät maøu xanh luïc chuû ñaïo treân nhöõng ñieåm son naâu nhaèm theå hieän nhöõng uoán löôïn cuûa maët ñaát. Toaøn boä toaùt ra moät caûm giaùc u buoàn thanh thaûn phuø
105 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 hôïp vôùi khung caûnh trang nghieâm luùc chieàu taø, vaø noùi leân moät caùch kín ñaùo noãi hoaøi nieäm cuûa keû löu ñaøy. Maëc daàu saéc ñoä ñaõ bò xuoáng maøu, böùc tranh vaãn khieán coâng chuùng Vieät Nam, trong ñoù coù nhieàu ngöôøi laàn ñaàu tieân ñeán Drouot, caûm thaáy xuùc ñoäng tröôùc moät taùc phaåm ñöôïc veõ caùch ñaây gaàn moät theá kyû. Moät böùc tranh sôn daàu khaùc ñöôïc veõ tröôùc ñaáy ít laâu, naêm 1912, cuõng tieâu bieåu cho nhöõng tìm toøi taïo hình cuûa vua Haøm Nghi. Ñaây laø tranh veõ caûnh bieån, khoå 61x50cm, ñöôïc tröng baøy naêm 1926 taïi Galerie Mantelet (Colette Weil) ôû Paris, mang teân “Vaùch ñaù bieån Port-Blanc (St-Lunaire)” ghi trong vöïng taäp cuûa trieån laõm,(7) theo moät ghi chuù ñöôïc daùn vaøo khung vaø mang soá 7. Tranh naøy veõ vuøng Bretagne (Phaùp). Töø naêm 1893, moãi muøa heø vua Haøm Nghi soáng khoaûng ba thaùng ôû Phaùp. Ngaøi ñem theo duïng cuï veõ vaø khoâng ngöøng veõ, xöû lyù phong caûnh Phaùp vôùi cuøng moät buùt phaùp vaø caùch nhìn nhö ñoái vôùi phong caûnh Angieâri, taát caû ñeàu ñöôïm neùt buoàn cuûa taâm hoàn ngaøi. Caùch xöû lyù phong caûnh baèng nhöõng neùt buùt nhoû, caùch moâ taû aùnh saùng laøm roõ theâm nhöõng tìm kieám trong hoäi hoïa aán töôïng, cuõng nhö cuûa tröôøng phaùi Nabis. Cuõng vaäy, caùch xöû lyù phía treân vaùch ñaù beân traùi tranh baèng nhöõng chaám phaù nhoû maøu xanh luïc dòu, theo cuøng moät kyõ thuaät maø Jan Verkade ñaõ duøng trong böùc tranh sôn daàu “Trang traïi Pouldu”, ñeå moâ taû caønh laù trong hai caây phía beân phaûi böùc tranh. Quan saùt böùc sôn daàu cuûa Haøm Nghi cho ta thaáy ngaøi ñaõ tieáp thu ñaày ñuû baøi hoïc cuûa thaày, moät nhaø Ñoâng phöông hoïc coù teân tuoåi. Ngoaøi ra, veà ñòa hình cuûa xöù Bretagne, bieån ôû ñaây naèm veà phía taây, nhöng khi choïn vò trí böùc tranh, Haøm Nghi ñaõ choïn moät nôi maø bôø bieån naèm veà phía beân phaûi böùc tranh. Phaûi chaêng ngaøi muoán gôïi laïi hình aûnh cuûa “Bieån Ñoâng” thaân thieát vôùi ngöôøi Vieät Nam? Nhöõng gam maøu gaàn nhö ñoàng ñieäu laøm töông phaûn maøu xanh thaãm cuûa nöôùc bieån phaàn döôùi tranh vôùi maøu xanh hôi ñöôïm aùnh hoàng ôû phaàn treân, vôùi vaøi choã chuyeån maøu ñeå moâ taû ñòa hình thay ñoåi, vôùi ngoïn soùng laên taên khi tan döôùi chaân vaùch ñaù, vôùi caùch gôïi xa vôøi nhaø cöûa cuûa thieân haï. Caûnh vaät naøy phaûi chaêng ñaõ chaúng nhaéc laïi trong loøng vua caùi phong caûnh bieån caû mieàn Trung, nôi ngaøi ñaõ phaûi xa rôøi, 23 naêm tröôùc, ñeå böôùc vaøo cuoäc soáng löu ñaøy? Hai taùc phaåm “Treân con ñöôøng El Biar” vaø “Vaùch ñaù bieån Port-Blanc” ñeàu coù moät ñieåm chung laø nhìn ngöôïc aùnh saùng, ngöôøi ngheä só ñöùng nhìn veà phía maët trôøi laën. Haøm Nghi bò cuoán huùt vaøo caùi ñeïp cuûa thieân nhieân, coù theå laø bieåu hieän khoâng gian töï do maø ngaøi khoâng ñeán ñöôïc trong thaân phaän tuø nhaân chính trò. Traïng thaùi noäi taâm ñoù, caùi nhìn ñoái maët vôùi aùnh saùng, khoâng xa laï vôùi thaùi ñoä kieâu kyø cuûa ngaøi. Tuy nhieân, ngaøi thích nhöõng khung caûnh thanh bình, nhöõng khoâng gian chieàu taø, nhöõng caûnh vaät khoâng nhoän nhòp. Ñieàu ñoù ñaùng cho ta caûm nhaän taùc phaåm hoäi hoïa cuûa ngaøi moät caùch khaùc. Chuùng toâi seõ noùi ñeán khía caïnh hoäi hoïa ñoù cuûa ngaøi veà sau, trong moät coâng trình daøi hôi hôn.
106 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Nhöõng chuyeán ñi ñeàu ñaën cuûa vua Haøm Nghi sang Phaùp luoân laø dòp ñeå ngaøi ñeán thaêm caùc phoøng tröng baøy tranh, nhöõng trieån laõm, cuõng nhö ñeå ngaøi gaëp gôõ caùc ngheä só Phaùp. Haøm Nghi ñaõ keát baïn vôùi nhieàu hoïa só vaø nhaø ñieâu khaéc, ñaõ ñeán thaêm xöôûng cuûa Auguste Rodin, Benjamin- Constant, Georges Cain, Pierre Roche vaø Georges-Antoine Rochegrosse. Töø naêm 1904, Haøm Nghi theo hoïc ñieâu khaéc vôùi Auguste Rodin maø ngaøi ñaõ gaëp khi ngoû yù muoán ñeán vieáng xöôûng. Ngaøi ñaõ taïc nhöõng töôïng phuï nöõ, töôïng baùn thaân ñaøn baø vaø ñaøn oâng. Coù ngöôøi ñeán ngoài laøm maãu cho ngaøi trong xöôûng ôû El Biar nhöõng khi ngaøi khoâng ñeán hoïc ngay chính xöôûng cuûa vò thaày noåi tieáng. Moät trong nhöõng töôïng phuï nöõ maø ngaøi taïc naêm 1925 ñaõ ñöôïc ñuùc ñoàng. Ñoù laø moät töôïng cao 52cm, dieãn taû moät phuï nöõ khoûa thaân, ñöùng trong tö theá chaân hôi khuîu, ñaàu töïa vaøo caùnh tay phaûi gaäp laïi, tay traùi caàm quaû taùo, toùc xoõa sau löng. Hình töôïng baø Eva chòu aûnh höôûng raát roõ phong caùch cuûa Rodin, maø Haøm Nghi ñaõ moâ phoûng caùch taïc ñoàng vaø phong caùch gaân guoác, trong khi caùch xöû lyù hình khoái thì roõ raøng laïi möôïn kyõ thuaät cuûa nhaø ñieâu khaéc Aristide Maillol. Sôû thích cuûa vua Haøm Nghi ñoái vôùi ñieâu khaéc vaø vieäc choïn chuû ñeà raát traùi ngöôïc vôùi caùch theå hieän hoäi hoïa, vì phaàn lôùn caùc böùc sôn daàu cuûa ngaøi ñeàu vaéng boùng ngöôøi. Khi coù boùng daùng ngöôøi thì caùc nhaân vaät ñeàu môø nhaït, nhö muoán laøm noåi baät tình caûm coâ ñôn. Vieäc thöïc haønh ñieâu khaéc cuûa Haøm Nghi baét ñaàu töø naêm 1904, ñaït ñeán toät ñænh naêm 1920, trong thôøi gian ñoù ngaøi boû daàn khung vaûi vaø giaù veõ. Söï kieän naøy boäc loä caùch nhìn thöïc teá khaùc nhau, khi ngaøi duøng phuø ñieâu. Ñieàu naøy thaät roõ qua nhöõng chuû ñeà ghi trong vöïng taäp cuoäc trieån laõm naêm 1926 ôû phoøng tranh Mantelet (Colette Weil). Toaøn theå nhöõng böùc tranh ñeàu laø phong caûnh, trong khi taát caû nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc ñeàu moâ taû hình ngöôøi. Caùi töông phaûn giöõa tranh sôn daàu vôùi ñieâu khaéc cuûa ngaøi theå hieän söï phaân lieät giöõa hai theá giôùi: theá giôùi cuûa aûo moäng vaø hoaøi nieäm phaûn aùnh noäi taâm duøng tranh sôn daàu, vaø theá giôùi thöïc taïi cuûa nhöõng ngöôøi quaây quaàn chung quanh ngheä só, ñöôïc theå hieän baèng caùch duøng khoâng gian ba chieàu. Hai böùc tranh noùi treân cuõng nhö caùc töôïng ñieâu khaéc, ñeàu ñöôïc Haøm Nghi kyù baèng chöõ Haùn Xuaân Töû (春子), moät bieät hieäu do ngaøi choïn khi saùng taùc.(8) Teân naøy, nghóa laø “Ngöôøi con cuûa muøa xuaân” laø bieät hieäu ñöôïc ñaët töø khi coøn taám beù. Ñaáy cuõng laø töïa ñeà moät baøi thô maø nöõ só Judith Gautier (1845-1917), con gaùi cuûa vaên haøo tröù danh Theùophile Gautier, ñaõ choïn ñeå taëng vua Haøm Nghi:(9) Xuaân Töû Xuaân Töû! ôi hôõi, hoa vöøa chôùm nôû, Ñaõ rôi caùnh taû tôi trong baõo toá phuõ phaøng, Cuøng moät luùc ñaõ ñaäp vôõ bao hy voïng, bao boâng hoàng, Vaø phaù huûy caû nhöõng cung ñieän loäng laãy sôn son vaø ngaøo ngaït höông traàm.
107 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011
108 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011
109 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Ñaát nöôùc ngöôøi bò chia caét, gioáng noøi ngöôøi bò tan raõ, Buoåi bình minh cuoäc ñôøi ngöôøi bò vaáy maùu; Döôùi chaân ngöôøi Roàng thieâng quaèn quaïi haáp hoái; Than oâi! Ñaáy laø soá meänh cuûa ngöôøi, Con treû cuûa Hoaøng gia! Nhöng ngöôøi seõ lôùn leân vôùi nieàm ñau naåy nôû, Cuoäc möu saùt man rôï, söï phaûn boäi ñaùng nguyeàn ruûa, Ñaõ khieán ngöôøi maát ñi vöông quoác: nhöng seõ cho ngöôøi caû theá giôùi, Môû ra tröôùc maét ngöôøi nhöõng chaân trôøi bao la (…) Qua caùch choïn bieät hieäu naøy khi saùng taùc, Haøm Nghi ñaõ töï taïo cho mình moät saéc thaùi ngheä só khaùc bieät vôùi vaän maïng chính trò cuûa ngaøi. Ngaøi say meâ ngheä thuaät vaø ñaõ daønh troïn theå xaùc vaø taâm hoàn cho ngheä thuaät, nhö caùc chöùng nhaân ñöông thôøi xaùc nhaän. Nhöng suoát ñôøi ngaøi giöõ moät loái öùng xöû raát kín ñaùo khi thöïc haønh ngheä thuaät. Laø oâng vua bò truaát ngoâi vaø laø ngöôøi ñaõ chieán ñaáu nhieàu naêm cho töï do cuûa ñaát nöôùc, vaän meänh nay ñaõ khoâng thuoäc veà ngaøi nöõa. Ngaøi bò baét vaø bò löu ñaøy ñeán moät nöôùc coù vaên hoùa vaø ngoân ngöõ xa laï. Ngay trong khi löu ñaøy, Haøm Nghi vaãn laø moät nhaân vaät chính trò töøng laø keû thuø cuûa nöôùc Phaùp. Suoát cuoäc ñôøi ngaøi bò chính phuû Phaùp thöôøng xuyeân theo doõi. Haøm Nghi hoaøn toaøn yù thöùc veà söï giaùm saùt aáy ñoái vôùi mình vaø chaéc chaén ñaõ ñau khoå. Moái quan heä cuûa ngaøi ñoái vôùi ngheä thuaät naèm trong boái caûnh ñaëc bieät cuûa moät oâng vua khaùng chieán, bò truaát ngoâi, roài bò löu ñaøy. Thaûn hoaëc khi tieáp moät vaøi ngöôøi coù ñaëc aân ñeán thaêm xöôûng hoïa cuûa mình, thì nhaø vua vaãn giöõ moät thaùi ñoä raát deø daët ñoái vôùi moïi vieäc lieân quan ñeán ñôøi tö cuûa ngaøi, nhaát laø veà loøng say meâ ngheä thuaät, thaùi ñoä naøy laø caùch ñoái troïng tröôùc nhöõng söï doøm ngoù xaâm phaïm vaøo ñôøi tö cuûa ngaøi. Thaùi ñoä baûo veä cuoäc soáng rieâng tö ñoù cuõng coù theå phaân tích nhö laø moät khoaûng caùch ñoái vôùi khaùi nieäm veà ngöôøi ngheä só, trong truyeàn thoáng Vieät Nam. Vaøo thôøi vua Haøm Nghi soáng ôû Vieät Nam, khaùi nieäm cuûa phöông Taây veà ngheä thuaät chöa ñöôïc du nhaäp vaøo. Quy cheá cuûa ngöôøi ngheä só theo cung caùch phöông Taây cuõng chöa xuaát hieän. Luùc aáy chæ coù khaùi nieäm ngheä nhaân trong xaõ hoäi Vieät Nam. Caù nhaân ngöôøi ngheä só chöa ñöôïc thöøa nhaän, ngöôøi ngheä nhaân khoâng kyù teân vaøo taùc phaåm cuûa mình. Nhöõng hieän vaät coù ghi teân taùc giaû raát hieám. Thænh thoaûng, neáu coù, thì noù khoâng ghi teân ngöôøi thôï maø ghi teân cuûa xöôûng saûn xuaát, phaàn lôùn laø nhöõng daáu trieän baèng chöõ Haùn. Trieàu ñình Hueá khoâng phaân bieät giöõa ngheä só vaø ngheä nhaân. Vua Haøm Nghi, keá thöøa truyeàn thoáng ñoù, ñaõ öùng xöû nhö moät ngheä só phöông Taây vaø moät ngheä nhaân Vieät Nam. Khoâng phaûi baát cöù taùc phaåm naøo cuõng ñöông nhieân coù chöõ kyù cuûa ngaøi. Noùi chung, nhöõng taùc phaåm coù chöõ kyù laø nhöõng taùc phaåm ñöôïc ñöa ra tröng baøy, chöùng toû laø ngaøi coi chuùng nhö ñaõ hoaøn thieän. Vua Haøm Nghi öùng xöû nhö moät ngheä nhaân, vöøa noã löïc vöøa nghieâm tuùc moãi khi hoïc ngheà, ngaøi luoân luoân ñi tìm söï toaøn thieän: khi veõ kyù hoïa, khi duøng phaán tieân, sôn daàu, khi hoïc ñieâu khaéc, ngay caû trong
110 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 nhieáp aûnh vaø khi laøm ñoà moäc. Nhöõng lôøi moâ taû xöôûng hoïa cuûa ngaøi do nhaø ñòa lyù hoïc de Varigny vieát thaät haøo saûng: “Nhöõng cuoán saùch treân baøn, nhöõng böùc tranh, nhöõng böùc thuûy maïc, nhöõng kyù hoïa treân töôøng, nhöõng giaù veõ vôùi tranh coøn dôû dang, nhöõng chieác keä nhaïc, nhöõng maùy aûnh, taát caû noùi leân caùi oùc toø moø, muoán hieåu, muoán bieát, muoán saùng taïo, vöøa xoâng vaøo nhieàu con ñöôøng môùi ñang môû ra tröôùc maét, vöøa theo baûn naêng lao vaøo nhöõng gì ñaùp öùng toái öu thò hieáu cuûa mình, maø, nhö coù ngöôøi ñaõ noùi oâng hieåu hôn ai heát ngoân ngöõ ngheä thuaät”.(10) Vua Haøm Nghi ñaõ laäp moät xöôûng hoïa trong bieät thöï Ñoài Thoâng, roài ít laâu sau khi thaønh hoân, ngaøi ñaõ cho xaây moät xöôûng roäng meânh moâng trong bieät thöï Gia Long. Phaàn lôùn thôøi gian cuûa ngaøi laø soáng trong ñoù, trung thaønh vôùi nieàm ñam meâ cuûa mình. Cuoäc löu ñaøy cuûa vua Haøm Nghi laø moät cô hoäi ñeå ngaøi phaùt huy naêng khieáu ngheä thuaät. Nhaø vua bò pheá truaát vaø löu ñaøy ñaõ trôû thaønh moät ngheä só khieâm toán nhöng ñam meâ, maø taùc phaåm khoâng ñöôïc maáy ai bieát ñeán. Taùc phaåm cuûa Haøm Nghi chæ coù theå hieåu ñöôïc trong boái caûnh cuoäc soáng cuûa moät ngöôøi löu vong chính trò. Nghieân cöùu tieåu söû cuûa ngaøi giuùp ta hieåu ñöôïc nhieàu löïa choïn, nhaát laø söï löïa choïn boùng toái cho coâng vieäc saùng taùc ngheä thuaät, ngoaøi söï giao teá vôùi nhöõng ngheä só vaø trí thöùc, vì hoï laø nhöõng ngöôøi thaân tín nhaát, chæ vôùi hoï thoâi nhaø vua ñaõ chia seû taâm hoàn vaø suy tö. Coâng trình cuûa ngaøi naèm ôû ñieåm giao thoa giöõa hai neàn vaên hoùa, vaên hoùa Vieät Nam maø vua Haøm Nghi ñaõ thöøa höôûng baèng neàn giaùo duïc ñöôïc tieáp thu ôû Hueá, vaø neàn vaên hoùa Phaùp vôùi caùc thaày daïy hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc, Marius Reynaud vaø Auguste Rodin. Hai ngöôøi naøy ñaõ ñöa vò hoïc troø tieáng taêm ñeán vôùi kyõ naêng ngheä thuaät phöông Taây. Vua Haøm Nghi chöa heà laø hoïc troø trong moät tröôøng ngheä thuaät chính thöùc, nhöng vieäc ñaøo taïo ngaøi vaãn khoâng keùm phaàn haøn laâm, veà thöïc haønh vaø lyù thuyeát. Tuy nhieân, ñieàu chuû yeáu, laø vôùi khoaûng caùch sau moät theá kyû, coâng trình ít ngöôøi bieát ñeán cuûa ngaøi, ñaõ ñöôïc phaùt hieän laïi. Taùc phaåm cuûa ngaøi vaãn tieáp tuïc laøm ta xuùc ñoäng, vöôït qua taát caû moïi bieåu hieän quoác gia, daân toäc hay tröôøng phaùi. Phaûi chaêng ñaáy chaúng laø moät bí aån, caùi bí aån cuûa ngheä thuaät? Nhaân dòp naøy toâi mong ñöôïc moïi ngöôøi giuùp toâi hieåu hôn ñaát nöôùc cuûa toå tieân, ñeå toâi gaén boù hôn vôùi queâ höông naøy, vaø nhaát laø nhaän ñöôïc söï giuùp ñôõ quyù baùu ñeå tìm laïi daáu veát cuûa vua Haøm Nghi treân maûnh ñaát ngaøi luoân luoân thöông yeâu, maø phaûi chaêng ñaáy cuõng laø nhöõng daáu veát cuûa chính toâi? Amandine Dabat CHUÙ THÍCH (1) Amandine Dabat laø chuùt ngoaïi cuûa vua Haøm Nghi. Anne Dabat, baø ngoaïi cuûa coâ laø con gaùi coâng chuùa Nhö Lyù, con thöù hai cuûa vua Haøm Nghi. Coâ sinh naêm 1985, ñaõ toát nghieäp cöû nhaân vaø thaïc só veà ngheä thuaät vaø khaûo coå hoïc taïi Ñaïi hoïc Sorbonne, hieän laø nghieân cöùu sinh tieán só veà lòch söû ngheä thuaät cuûa Ñaïi hoïc naøy. Chuù cuûa ngöôøi dòch. (2) Vua Haøm Nghi vieát laø “Nhö May” thay vì “Nhö Mai” coát laø ñeå ngöôøi Phaùp ñoïc ñuùng hôn teân ngöôøi con gaùi. (3) “Baùo caùo veà OÂng Hoaøng xöù An-nam”, vieát bôûi Traàn Bình Thanh, thoâng ngoân, ñaït leân Toaøn quyeàn Angieâri, töø 10/12/1888 ñeán 15/10/1891. Trích ñoaïn ngaøy 15/11/1889. ALG GGA
111 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 20H11, Thö khoá Quoác gia veà Thuoäc ñòa (Phaùp). Ghi chuù theâm: Traàn Bình Thanh laø vieân thoâng ngoân coù nhieäm vuï theo doõi nhaø vua treû tuoåi naøy vaø vieát baûn töôøng trình chi tieát veà moïi haønh ñoäng. Chuùng toâi trích nguyeân vaên. (4) Ví duï: chaân dung nhöõng spahis (binh só trong ñoäi kî binh Angieâri do Phaùp toå chöùc töø 1834) do nhöõng só quan baïn cuûa vua Haøm Nghi gôûi ñeán laøm ngöôøi maãu. (5) Vöïng taäp Trieån laõm cuûa OÂng Hoaøng Xuaân Töû (OÂng Hoaøng xöù An-nam), töø 15 ñeán 27 thaùng 11/1926, Galerie Mantelet-Colette Weil-Paris, Caùc-toâng löu tröõ xanh, Vieän Lòch söû Ngheä thuaät Quoác gia (Paris). (6) “Baùo caùo veà OÂng Hoaøng xöù An-nam” do Traàn Bình Thanh, vieân thoâng ngoân cuûa ngaøi, trình Toaøn quyeàn Angieâri töø 10/12/1888 ñeán 15/10/1891. Trích ñoaïn töø 15/01/1890. ALG GGA 20H11, Thö khoá Quoác gia veà Thuoäc ñòa (Phaùp). (7) Vöïng taäp Trieån laõm cuûa OÂng Hoaøng Xuaân Töû (OÂng Hoaøng xöù An Nam), töø 15 ñeán 27 thaùng 11/1926, Galerie Mantelet-Colette Weil-Paris, Caùc-toâng löu tröõ xanh, Vieän Lòch söû Ngheä thuaät Quoác gia (Paris). (8) Vua Haøm Nghi ñaõ kyù vaøo moät soá saùng taùc hoäi hoïa baèng caùch duøng chöõ quoác ngöõ, bieät hieäu khi saùng taùc naøy laïi ñöôïc vieát thaønh “Töû Xuaân”, khoâng nhö caùch vieát thoâng thöôøng, coát ñeå ngöôøi Phaùp deã ñoïc hôn. Vieát chöõ Haùn thì Xuaân Töû coøn coù nghóa laø ngöôøi con cuûa muøa xuaân, nhöng neáu vieát Töû Xuaân thì khoâng coù nghóa, ôû ñaây chöa hieåu yù cuûa taùc giaû laø gì (ngöôøi dòch). Caùch vieát “Töû Xuaân” nhö theá coøn thaáy trong vöïng taäp Trieån laõm cuûa OÂng Hoaøng Töû-Xuan (OÂng Hoaøng xöù An-nam), töø 15 ñeán 27 thaùng 11/1926, Galerie Mantelet-Colette Weil-Paris, Caùc-toâng löu tröõ xanh, Vieän Lòch söû Ngheä thuaät Quoác gia (Paris). (9) Tö lieäu rieâng. (10) Gosselin Charles. Le Laos et le protectorat Francais (Nöôùc Laøo vaø neàn baûo hoä Phaùp), Paris, 1900, tr. 164. TOÙM TAÉT Khi löu ñaøy vua Haøm Nghi ñeán Angieâri, ngöôøi Phaùp muoán oâng tieáp thu neàn vaên minh Phaùp ñeå trôû thaønh moät oâng vua thaân Phaùp, trong tröôøng hôïp caàn ñöa oâng trôû laïi ngai vaøng ôû Vieät Nam. Vieäc laøm naøy voâ hình trung ñaõ taïo cô hoäi ñeå nhaø vua phaùt huy naêng khieáu ngheä thuaät cuûa mình. Trong cuoäc soáng bò löu ñaøy bieät xöù, nhaø vua ñaõ trôû thaønh moät ngöôøi ngheä só khieâm toán nhöng ñam meâ, maø taùc phaåm khoâng ñöôïc maáy ai bieát ñeán. Taùc phaåm ngheä thuaät cuûa vua Haøm Nghi naèm ôû ñieåm giao thoa giöõa hai neàn vaên hoùa, vaên hoùa Vieät Nam maø nhaø vua ñaõ haáp thuï qua neàn giaùo duïc ôû Hueá, vaø neàn vaên hoùa Phaùp qua caùc thaày daïy hoäi hoïa vaø ñieâu khaéc. Sau gaàn moät theá kyû, môùi ñaây, moät soá taùc phaåm cuûa vua Haøm Nghi ñaõ ñöôïc giôùi thieäu roäng raõi vaø thu huùt ñöôïc söï quan taâm cuûa nhieàu ngöôøi yeâu ngheä thuaät, vöôït qua taát caû moïi bieåu hieän quoác gia, daân toäc hay tröôøng phaùi. Ñoù laø tieàn ñeà caên baûn ñeå xaùc ñònh moät choã ñöùng xöùng ñaùng cuûa oâng vua-ngheä só Haøm Nghi trong lòch söû ngheä thuaät nöôùc nhaø. ABSTRACT EMPEROR HAØM NGHI, AN ARTIST IN PAINTING AND SCULPTURE When sending Emperor Haøm Nghi into exile in Algeria, the French wanted him to acquire French civilization to become a pro-French emperor, in case he would be taken back to the throne. This created a chance for him to prove his artistic ability. In his exiled life, the Emperor became a modest but passionate artist whose works were rarely known. Haøm Nghi’s art works are in the intersection between two cultures, Vietnamese culture which the king absorbed in Hueá, and French culture through the teachers of painting and sculpture. Recently, after nearly a century, some of his works were widely introduced and attracted the attention of many art lovers, beyond all manifestations of nations or schools. That is the basic premise for determining an adequate position of the artistic Emperor Haøm Nghi in the Vietnamese history of art.