Các bệnh truyền nhiễm đang nổi ở Đông Nam Á: Thách thức của khu vực trong kiểm soát bệnh dịch

| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> Caùc beänh truyeàn nhieãm<br /> ñang noåi ôû Ñoâng Nam AÙ:<br /> THAÙCH THÖÙC CUÛA KHU VÖÏC<br /> TRONG KIEÅM SOAÙT BEÄNH DÒCH<br /> Richard J Coker; Benjamin M Hunter, James W Rudge,<br /> Marco Liverani, Piya Hanvoravongchai<br /> Ngöôøi dòch: Hoà Thò Hieàn<br /> <br /> Ñoâng Nam AÙ laø moät ñieåm noùng cuûa caùc beänh<br /> truyeàn nhieãm ñang noåi, trong ñoù coù caû nhöõng beänh<br /> coù tieàm naêng gaây ñaïi dòch. Caùc beänh truyeàn nhieãm<br /> ñang noåi gaây ra gaùnh naëng ñoái vôùi y teá coâng coäng<br /> vaø thieät haïi veà kinh teá. Hoäi chöùng hoâ haáp caáp tính<br /> naëng (SARS) ñaõ laøm toån haïi ngaønh du lòch cuûa khu<br /> vöïc moät caùch nhanh choùng. Cuùm A H5N1 ñaõ gaây ra<br /> aûnh höôûng naëng neà ñoái vôùi ngaønh coâng nghieäp chaên<br /> nuoâi gia caàm. Lyù do taïi sao Ñoâng Nam AÙ chòu nhieàu<br /> nguy cô maéc caùc beänh caùc beänh truyeàn nhieãm ñang<br /> noåi raát phöùc taïp. Khu vöïc naøy laø nôi coù nhöõng heä<br /> thoáng naêng ñoäng, trong ñoù caùc quaù trình sinh hoïc,<br /> xaõ hoäi, sinh thaùi, vaø coâng ngheä keát giao vôùi nhau ñeå<br /> taïo ñieàu kieän cho caùc vi sinh vaät ñeå khai thaùc caùc<br /> hoác sinh thaùi môùi. Nhöõng quaù trình naøy bao goàm söï<br /> phaùt trieån vaø di chuyeån cuûa daân soá, quaù trình ñoâ thò<br /> hoùa, thay ñoåi trong saûn xuaát löông thöïc, noâng<br /> nghieäp vaø söû duïng ñaát, nöôùc vaø veä sinh moâi tröôøng,<br /> aûnh höôûng cuûa caùc heä thoáng y teá thoâng qua caùc theá<br /> heä khaùng thuoác. Ñoâng Nam AÙ laø nôi coù khoaûng 600<br /> trieäu nhoùm daân cö khaùc nhau; nhö Singapore, nöôùc<br /> coù coù toång saûn phaåm quoác noäi (GDP) laø 37.500 ñoâ<br /> la Myõ treân ñaàu ngöôøi; vaø Laøo vôùi kinh teá noâng thoân<br /> chieám öu theá, GDP chæ laø 890 ñoâ la Myõ treân ñaàu<br /> ngöôøi. Nhöõng thaùch thöùc ñoái vôùi khu vöïc trong vieäc<br /> kieåm soaùt caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi laø raát<br /> lôùn, goàm coù töø vieäc kieåm soaùt caùc yeáu toá gaây neân söï<br /> xuaát hieän caùc oå beänh, cho ñeán vieäc xaây döïng heä<br /> thoáng giaùm saùt phuø hôïp, vaø baûo ñaûm coù cô cheá quaûn<br /> lyù nhaø nöôùc trong khu vöïc ñöôïc hoaït ñoäng coù hieäu<br /> 68<br /> <br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 4.2011, Soá 18+19 (18+19)<br /> <br /> quaû ñeå taêng cöôøng caùc can thieäp nhaèm kieåm soaùt<br /> dòch beänh.<br /> <br /> Giôùi thieäu<br /> Caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi laø haäu quaû töø<br /> caùc heä thoáng phöùc taïp, naêng ñoäng maø trong ñoù quaù<br /> trình sinh hoïc, xaõ hoäi, sinh thaùi, vaø coâng ngheä ñöôïc<br /> keát giao vôùi nhau. Ñoâng Nam AÙ ñöôïc coi laø moät khu<br /> vöïc ñòa lyù chính trò ñöôïc ñaëc tröng vaø hình thaønh bôûi<br /> caùc yeáu toá moâi tröôøng, sinh thaùi vaø kinh teá. Nhöõng<br /> yeáu toá naøy seõ ñöôïc thaûo luaän chi tieát hôn trong caùc<br /> baùo caùo khaùc cuûa loaït baøi naøy. Nhö laø moät heä quaû,<br /> khu vöïc naøy phaûi chòu gaùnh naëng cuûa nhieàu loaïi<br /> beänh truyeàn nhieãm raát ña daïng coù lieân quan chaët<br /> cheõ ñeán söï phaùt trieån, voán laø gaùnh naëng ôû caùc nöôùc<br /> coù thu nhaäp thaáp nhaát (xem hình 1). Khu vöïc naøy ñaõ<br /> trôû thaønh taâm ñieåm chuù yù cuûa toaøn caàu veà caùc beänh<br /> truyeàn nhieãm ñang noåi, trong ñoù moái ñe doïa cuûa caùc<br /> beänh coù nguy cô buøng phaùt thaønh ñaïi dòch ñaõ ñöôïc<br /> ñaëc bieät chuù yù. Maëc duø troïng taâm cuûa baøi baùo naøy<br /> laø caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi, nhö coù theå thaáy<br /> trong Hình 1, gaùnh naëng cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm<br /> noùi chung laø raát lôùn. Ñaëc bieät laø ñoái vôùi caùc nöôùc coù<br /> thu nhaäp thaáp, caùc beänh nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp<br /> vaø tieâu chaûy laø raát quan troïng. Trong baøi baùo naøy,<br /> chuùng toâi xaùc ñònh Ñoâng Nam AÙ laø möôøi nöôùc thaønh<br /> vieân cuûa Hieäp hoäi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ (ASEAN),<br /> moät khu vöïc coù aûnh höôûng ñòa lyù chính trò ngaøy caøng<br /> taêng trong boái caûnh neàn kinh teá chaâu AÙ coù vai troø<br /> lôùn ñoái vôùi kinh teá toaøn caàu. Möôøi nöôùc ASEAN<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> ñöôïc ñeà caäp trong baøi baùo laø Brunei,<br /> Campuchia, Indonesia, Laøo, Malaysia,<br /> Myanmar, Philippines, Singapore, Thaùi<br /> Lan, vaø Vieät Nam.<br /> <br /> Baûng toùm taét caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ôû Ñoâng Nam AÙ<br /> <br /> Chieán löôïc tìm kieám vaø<br /> tieâu chí löïa choïn taøi lieäu<br /> Chuùng toâi tìm kieám caùc taøi lieäu tieáng<br /> Anh ñaõ qua phaûn bieän töø cô sôû döõ lieäu<br /> PubMed vaø caùc baùo caùo chöa ñöôïc xuaát<br /> baûn ñöôïc coâng boá töø naêm 2010. Chuùng<br /> toâi taäp trung vaøo caùc yeáu toá daãn ñeán söï<br /> xuaát hieän cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm töø<br /> Hieäp hoäi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ, naêng<br /> löïc giaùm saùt, vaø vieäc quaûn lyù, ñieàu haønh<br /> cuûa caùc heä thoáng kieåm soaùt. Chuùng toâi<br /> tìm kieám caùc trang web cuûa caùc toå chöùc<br /> (ví duï, Toå chöùc Y teá Theá giôùi, Toå chöùc<br /> Noâng Löông Theá giôùi, Toå chöùc Thuù y Theá<br /> giôùi, vaø caùc cô quan taøi trôï), vaø döõ lieäu<br /> chính ñöôïc phaân tích ñöôïc laáy töø caùc<br /> nguoàn naøy ñeå cung caáp thoâng tin toång<br /> quan veà caùc vaán ñeà coát loõi lieân quan ñeán<br /> caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ôû Ñoâng<br /> Nam AÙ trong thaäp kyû qua. Soá lieäu ñaõ<br /> ñöôïc phaân tích ñeå xaùc ñònh xu höôùng ñoái<br /> vôùi caùc yeáu toá thuùc ñaåy caùc beänh truyeàn<br /> nhieãm môùi noåi ôû khu vöïc. Caùc danh muïc<br /> nghieân cöùu hieän ñang trieån khai bôûi<br /> Nhoùm Nghieân cöùu Chính saùch veà caùc<br /> Beänh truyeàn nhieãm cuûa Tröôøng Veä sinh<br /> vaø Y hoïc Nhieät ñôùi Luaân ñoân (London<br /> School Hygiene and Tropical Medicine<br /> ñoùng taïi khu vöïc) cuõng ñaõ ñöôïc raø soaùt.<br /> <br /> Coù nhieàu ñònh nghóa khaùc nhau veà caùc beänh<br /> truyeàn nhieãm ñang noåi - chaúng haïn, caùc ñònh nghóa<br /> khaùc nhau lieân quan ñeán vieäc coù ñöa khaùng thuoác vaøo<br /> danh muïc caùc beänh truyeàn nhieãm hay khoâng [2,3].<br /> Trong baùo caùo naøy, chuùng toâi söû duïng khaùi nieäm cuûa<br /> Toå chöùc Y teá Theá giôùi, ñoù laø caùc beänh "môùi ñöôïc coâng<br /> nhaän, môùi ñöôïc naûy sinh hay ñaõ xaûy ra tröôùc ñoù maø<br /> coù söï gia taêng tyû leä môùi maéc hay lan roäng veà qui moâ<br /> ñòa lyù, vector truyeàn beänh hay vaät chuû"[4] vaø taùc nhaân<br /> gaây beänh khaùng thuoác ñöôïc bao haøm trong ñònh nghóa<br /> naøy. Baûng döôùi ñaây toùm taét caùc beänh nhieãm truøng ñaõ<br /> thu huùt ñöôïc söï chuù yù trong nhöõng naêm gaàn ñaây.<br /> <br /> Thoâng ñieäp chính:<br /> - Ñoâng Nam AÙ laø moät khu vöïc ña daïng ñang traûi<br /> qua söï bieán ñoäng nhanh choùng veà maët xaõ hoäi,<br /> moâi tröôøng vaø nhaân khaåu hoïc.<br /> - Söï xuaát hieän cuûa caùc hoác sinh thaùi môùi cho thaáy<br /> khu vöïc naøy vaãn coù nguy cô laø moät ñieåm noùng<br /> cho caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi.<br /> - Quaûn lyù nhaø nöôùc ñoái vôùi kieåm soaùt caùc beänh<br /> truyeàn nhieãm laø moät thaùch thöùc, trong ñoù coù söï<br /> choàng cheùo veà vai troø vaø traùch nhieäm veà theå cheá.<br /> Khu vöïc naøy cuõng coù heä thoáng chính trò phöùc taïp,<br /> gaây caûn trôû tôùi vieäc kieåm soaùt dòch do coù nhöõng<br /> caêng thaúng trong nöôùc vaø quoác teá.<br /> <br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 4.2011, Soá 18+19 (18+19)<br /> <br /> 69<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> - Gaàn ñaây ñaõ coù nhöõng ñaàu tö ñaùng keå nhaèm naâng<br /> cao naêng löïc giaùm saùt, tuy nhieân, trong raát nhieàu<br /> khu vöïc, naêng löïc naøy vaãn coøn yeáu.<br /> - Nhöõng nghieân cöùu coù vai troø thöïc tieãn ñoái vôùi<br /> xaây döïng chính saùch vaø thöïc haønh coøn khan<br /> hieám. Nhöõng lónh vöïc nghieân cöùu caàn coù söï quan<br /> taâm laø xaây döïng heä thoáng giaùm saùt döï baùo (bao<br /> goàm caû nhöõng nguy cô tieàm aån lieân quan vôùi<br /> nhöõng thay ñoåi xaõ hoäi vaø moâi tröôøng) vaø thieát laäp<br /> öu tieân trong heä thoáng y teá coù theå aùp duïng ñöôïc<br /> nhu caàu ngaøy caøng taêng vaø caûi thieän coâng baèng,<br /> hieäu quaû vaø hieäu suaát.<br /> <br /> Hình 1. Gaùnh naëêng caùc beänh truyeàn nhieãm ôû caùc<br /> nöôùc Ñoâng Nam AÙ, 2004.<br /> Nguoàn:<br /> DALYs:<br /> STDs:<br /> <br /> Soá lieäu baùo caùo gaùnh naëng beänh taät toaøn caàu cuûa<br /> Toå chöùc Y teá theá giôùi caäp nhaät naêm 2004.<br /> Soá naêm soáng hieäu chænh theo möùc ñoä beänh taät.<br /> Caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng tình duïc.<br /> <br /> Chuùng toâi raø soaùt laïi caùc beänh truyeàn nhieãm môùi<br /> noåi ôû Ñoâng Nam AÙ ñaõ xaûy ra trong thaäp kyû vöøa qua<br /> vaø tìm hieåu caùc ñoäng löïc dòch teã hoïc cuûa caùc beänh<br /> naøy, söï ña daïng trong naêng löïc y teá coâng coäng veà<br /> ngöôøi vaø ñoäng vaät trong khu vöïc, nhöõng tieán boä vaø<br /> nhöõng ñieåm coøn thieáu soùt trong giaùm saùt dòch beänh<br /> cuûa khu vöïc, vaø nhöõng thaùch thöùc trong quaûn lyù,<br /> ñieàu haønh gaëp phaûi ôû caáp quoác gia vaø quoác teá.<br /> Chuùng toâi taäp trung vaøo nhöõng thaùch thöùc maø chuùng<br /> toâi coi laø thöïc söï quan troïng, cung caáp ngaén goïn caùc<br /> nghieân cöùu tröôøng hôïp ñeå minh hoïa cho moät soá<br /> nhöõng thaùch thöùc treân, vaø ñöa ra thoâng tin chi tieát<br /> veà caùc böôùc caàn thöïc hieän ñeå taêng cöôøng kieåm soaùt<br /> caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi.<br /> 70<br /> <br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 4.2011, Soá 18+19 (18+19)<br /> <br /> Gaùnh naëng vaø söï ña daïng cuûa caùc beänh<br /> truyeàn nhieãm môùi noåi<br /> Trong thaäp kyû vöøa qua, caùc virus môùi, ñaëc bieät<br /> laø virus gaây ra hoäi chöùng hoâ haáp caáp naëng (SARS)<br /> vaø cuùm gia caàm tyùp A H5N1, ñaõ thu huùt söï quan taâm<br /> vaø chuù yù cuõng nhö ñaàu tö cuûa quoác teá vaøo khu vöïc<br /> Ñoâng Nam AÙ. Hai caên beänh naøy, maëc duø khoâng coøn<br /> nghi ngôø gì laø ñaõ gaây ra gaùnh naëng lôùn ñoái vôùi y teá<br /> coâng coäng cuõng nhö gaùnh naëng kinh teá, song laïi chæ<br /> ñaïi dieän cho moät soá ít cuûa raát nhieàu caên beänh ñaõ noåi<br /> leân vaø laø hieåm hoïa veà y teá coâng coäng trong khu vöïc<br /> nhöõng naêm qua (Baûng 1)[5-20]. Vuï dòch môùi ñaây do<br /> virus Nipah vaø kyù sinh truøng soát reùt Plasmodium<br /> falciparum khaùng atemisinin gaây neân laø moät ví duï,<br /> ñaây laø hai beänh xuaát hieän trong khu vöïc song cuõng<br /> ñaõ thu huùt ñöôïc söï quan taâm ôû caùc caáp ñoä khaùc nhau<br /> nhö caáp quoác gia, khu vöïc vaø quoác teá veà nguy cô maø<br /> caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi coù theå gaây ra, vaø<br /> ñaëc bieät laø Ñoâng Nam AÙ nhö laø taâm ñieåm buøng phaùt<br /> dòch cuûa nhöõng beänh naøy.<br /> Ñoâng Nam AÙ laø ñieåm noùng cuûa caùc beänh truyeàn<br /> nhieãm ñang noåi ñöôïc minh hoïa roõ neùt hôn bôûi söï<br /> xuaát hieän gaàn ñaây nhöng chaéc chaén laø khoâng keùm<br /> phaàn quan troïng cuûa caùc bieán theå cuûa virus dengue<br /> vaø vi truøng gaây beänh taû, nhöõng caên beänh naøy tieáp<br /> tuïc gaây aûnh höôûng naëng neà tôùi söùc khoûe trong khu<br /> vöïc vaø toaøn caàu. Bieán theå cuûa chuûng Vibrio<br /> cholerae 01 El Tor ñaõ gaây ra ñaïi dòch (laàn thöù 7)<br /> hieän nay laàn ñaàu tieân xuaát hieän ôû Indonesia vaøo<br /> naêm 1961. Hôn nöõa, vuï dòch soát xuaát huyeát theå xuaát<br /> huyeát ñöôïc baùo caùo laàn ñaàu tieân taïi Manila,<br /> Philippines, vaø Bangkok, Thaùi Lan vaøo thaäp kyû<br /> 1950, vaø phaân chuûng virus ôû Ñoâng Nam AÙ ñaõ goùp<br /> phaàn lôùn ñoái vôùi söï laây lan cuûa soát xuaát huyeát - gaây<br /> ra vuï dòch soát xuaát huyeát ôû Chaâu Myõ laø moät ví<br /> duï[21]. Vieâm naõo Nhaät baûn, moät loaïi beänh do<br /> arbovirrus gaây ra ñaïi dòch ñoái vôùi vuøng Ñoâng Nam<br /> AÙ, vaãn ñöôïc coi laø khôûi phaùt ôû khu vöïc naøy vaø laây<br /> lan nhanh choùng sang caùc nöôùc chaâu AÙ vaø moät soá<br /> nöôùc thuoäc chaâu UÙc[22]. Nhöõng moái ñe doaï khaùc<br /> ñaùng quan taâm ñoái vôùi khu vöïc nhöng laïi ít ñöôïc chuù<br /> yù ñoù laø söï gia taêng tyû leä khaùng khaùng sinh ñoái vôùi<br /> caùc caên nguyeân ñöôøng ruoät nhö Campylobacter[23]<br /> vaø söï gia taêng tyû leä môùi maéc cuûa caùc beänh laây qua<br /> thöùc aên do saùn ôû moät soá khu vöïc cuûa Ñoâng Nam AÙ.<br /> Baát chaáp vai troø quan troïng cuûa Ñoâng Nam AÙ ñoái<br /> vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi, söï yeáu keùm vaø<br /> khaùc bieät giöõa caùc heä thoáng giaùm saùt trong khu vöïc<br /> ñaõ laøm cho öôùc tính veà gaùnh naëng vaø vaø vieäc so saùnh<br /> giöõa caùc quoác gia gaëp khoù khaên, thoâng tin veà söï ña<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> daïng cuûa beänh taät chöa ñöôïc thu thaäp ñaày ñuû. Nhö<br /> ñaõ chæ ra trong baùo caùo naøy, khaû naêng lan truyeàn caùc<br /> beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ñöôïc baùo caùo thaáp hôn<br /> so vôùi thöïc teá, ñieàu naøy cho thaáy hieåu bieát coøn keùm,<br /> daãn ñeán caûn trôû khaû naêng döï phoøng vaø öùng phoù vôùi<br /> dòch beänh. Nhöng coù leõ thaùch thöùc lôùn hôn ñoù laø xaùc<br /> ñònh ñöôïc nguy cô cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm ñang<br /> noåi phaùt sinh töø nhöõng aûnh höôûng trong khu vöïc, vaø<br /> vieäc xaây döïng caùc chieán löôïc giaûi quyeát vaán ñeà döï<br /> phoøng y teá coâng coäng, chính saùch ngaên chaën, vaø<br /> giaûm thieåu aûnh höôûng vôùi kinh teá xaõ hoäi.<br /> Haäu quaû cuaû caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi ôû<br /> Ñoâng Nam AÙ vöôït xa taàm kieåm soaùt haïn cheá cuûa<br /> ngaønh y teá coâng coäng. Giaù trò thieät haïi öôùc tính cuûa<br /> SARS ñoái vôùi vuøng Ñoâng vaø Ñoâng Nam AÙ laø 18 tyû<br /> ñoâ la Myõ, töông ñöông vôùi khoaûng 2 trieäu ñoâ la Myõ<br /> chi phí cho moãi ngöôøi nhieãm beänh[24] ÔÛ khu vöïc<br /> Ñoâng Nam AÙ, chi phí naøy chuû yeáu laø do söï suït giaûm<br /> ñoät ngoät cuûa ngaønh coâng nghieäp dòch vuï ñaëc bieät laø<br /> ngaønh coâng nghieäp du lòch döïa vaøo 35 trieäu du<br /> khaùch ñeán töø caùc khu vöïc khaùc[25]. Thöïc teá laø, moái<br /> quan heä giöõa haäu quaû cuûa y teá coâng coäng vaø kinh teá<br /> xaõ hoäi khoâng tuaân theo qui luaät tuyeán tính. Beänh<br /> naõo ôû boø vaø bieán theå cuûa beänh Creutzfeldt-Jakob ôû<br /> Anh laø minh chöùng cho haäu quaû naøy. Söï sôï haõi, lo<br /> laéng, vaø nhöõng thay ñoåi haønh vi vaø taùc ñoäng leân<br /> ngaønh coâng nghieäp du lòch ñaõ gaây neân haäu quaû khoù<br /> löôøng. Tröôùc thôøi ñieåm 2009, ngaân haøng theá giôùi<br /> öôùc tính chi phí toaøn caàu ñoái vôùi moät ñaïi dòch cuùm<br /> laø vaøo khoaûng 1,25 ñeán 2 tyû ñoâ la Myõ[26]. Ngaân<br /> haøng phaùt trieàn chaâu AÙ öôùc tính chi phí ñoái vôùi chaâu<br /> AÙ do suy giaûm veà nhu caàu naøy coù theå leân tôùi 283 tyû<br /> ñoâ la Myõ[27]. Theâm nöõa, chi phí cho caùc beänh<br /> truyeàn nhieãm ñang noåi, bao goàm caû ñaïi dòch, khoâng<br /> ñoàng ñeàu giöõa caùc khu vöïc. Maëc duø caùc beänh truyeàn<br /> nhieãm môùi noåi cho ñeán nay aûnh höôûng maát caân ñoái<br /> nghieâng veà phía caùc nöôùc coù thu nhaäp thaáp,1 vaø caùc<br /> nöôùc ngheøo nhaát chòu thieät haïi naëng neà nhaát[28], ñaïi<br /> dòch coù theå gaây aûnh höôûng xaáu tôùi caùc nöôùc coù söï<br /> gaén keát vaø thu nhaäp cao nhö Singapore[27,29].<br /> ÔÛ Ñoâng Nam AÙ, haäu quaû kinh teá cuûa cuùm H5N1<br /> vaãn khaùc vôùi SARS. Ngaønh coâng nghieäp du lòch cuûa<br /> khu vöïc suïp ñoå baát ngôø laø haäu quaû cuûa SARS.<br /> Ngaønh coâng nghieäp naøy chòu aûnh höôûng bôûi H5N1<br /> ít hôn. Ngöôïc laïi, ngaønh coâng nghieäp gia caàm phaûi<br /> chòu aûnh höôûng saâu saéc. Caùc chính saùch kieåm soaùt<br /> dòch H5N1 taïi Vieät Nam vaøo naêm 2003-2004 ñaõ<br /> daãn ñeán tieâu huûy 45 trieäu gia caàm vôùi chi phí öôùc<br /> tính vaøo khoaûng 118 trieäu ñoâ la Myõ[30]. Hôn nöõa,<br /> söï ñeàn buø khoâng thoûa ñaùng sau khi coù saéc leänh caám<br /> <br /> baùn gia caàm nuoâi thaû ôû Vieät Nam ñaõ laøm giaûm thu<br /> nhaäp cuûa hoä gia ñình ngheøo moät caùch khoâng caân<br /> xöùng vôùi nhöõng hoä gia ñình khaù giaû hôn[26] Thaùi<br /> Lan laø nöôùc coù buoân baùn xuaát khaåu gia caàm ñoùng<br /> goùp lôùn vaøo neàn kinh teá quoác gia, song xuaát khaåu<br /> gia caàm ôû nöôùc naøy laïi bò caám[31]. Naêm 2003, xuaát<br /> khaåu thòt gia caàm trò giaù 597,6 trieäu ñoâ la Myõ. Moät<br /> naêm sau ñoù ñaõ giaûm xuoáng tôùi 92%, chæ coøn 43,5<br /> trieäu[32]. Dòch cuùm gia caàm tieáp tuïc gaây caêng thaúng<br /> veà maët kinh teá trong khu vöïc, vôùi nhöõng ca beänh<br /> môùi xaûy ra treân gia caàm vaø chim hoang daõ ñöôïc baùo<br /> caùo trong naêm nay töø Campuchia, Vieät Nam, Laøo vaø<br /> Myanmar. (Indonesia coù dòch H5N1 ôû chim, nhöng<br /> gaàn ñaây khoâng thaáy coù baùo caùo coù oå dòch). Ñaùng<br /> ngaïc nhieân laø nguy cô taùc ñoäng veà kinh teá cuûa caùc<br /> beänh truyeàn nhieãm môùi noåi khaùc ôû khu vöïc Ñoâng<br /> Nam AÙ, vaø caùc phaân tích veà naêng löïc vaän haønh cuûa<br /> caùc heä thoáng y teá nhaèm ñaùp öùng vôùi dòch vaãn coøn ít<br /> ñöôïc söï quan taâm nghieân cöùu.<br /> Hoäp 1. Toùm taét toång quan cuûa caùc beänh truyeàn<br /> nhieãm choïn loïc môùi noåi ôû Ñoâng Nam AÙ.<br /> <br /> Virus Nipah<br /> Trong nhöõng thaäp kyû qua, caên beänh nhieãm<br /> truøng chính duy nhaát ôû ngöôøi xuaát hieän ôû Ñoâng<br /> Nam AÙ ñoù laø vieâm naõo caáp nguy hieåm coù soát do<br /> virus Nipah. Xaûy ra ôû baùn ñaûo Malaysia vaø<br /> Singapore vaøo cuoái naêm 1998 vaø ñaàu naêm 1999,<br /> dòch vuøng phaùt gaây thieät maïng hôn 100 ngöôøi ôû hai<br /> nöôùc naøy (tyû leä töû vong trong soá nhieãm beänh laø<br /> khoaûng 40%)[8] tyû leä töû vong naøy gaáp ñoâi so vôùi<br /> SARS ôû Ñoâng Nam AÙ vaø chæ laø moät nöûa so vôùi soá<br /> ñaõ töû vong do cuùm A H5N1. Nhöõng ngöôøi bò nhieãm<br /> caên beänh naøy haàu heát laøm vieäc trong trang traïi<br /> nuoâi lôïn vaø saûn xuaát thòt, töø ñoù cho thaáy hình thöùc<br /> truyeàn beänh chính laø do tieáp xuùc tröïc tieáp giöõa<br /> ngöôøi vaø lôïn. Maëc duø bieän phaùp ngaên chaën vuï dòch<br /> cuoái cuøng ñaõ ñöôïc thöïc hieän baèng vieäc tieâu huûy hôn<br /> moät trieäu con lôïn, song moät loaïi virus coù lieân quan<br /> ñaõ noåi leân töø ñoù ôû ngoaøi khu vöïc Ñoâng Nam AÙ, gaây<br /> ra nhieàu vuï dòch ôû Bangladesh vaø AÁn ñoä.<br /> Hoäi chöùng hoâ haáp caáp tính naëng (SARS)<br /> Vaøo naêm 2003, söï gaén keát maïnh meõ giöõa Ñoâng<br /> Nam AÙ vôùi caùc nöôùc khaùc trong khu vöïc chaâu AÙ<br /> cuøng vôùi söï gaén lieân chaâu luïc (ba trong soá 30 saân<br /> bay ñoâng khaùch nhaát theá giôùi hieän nay thuoäc khu<br /> vöïc Ñoâng Nam AÙ - Bangkok, Jakarta vaø<br /> Singapore) ñaõ taïo ñieàu kieän cho söï laây lan cuûa<br /> <br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 4.2011, Soá 18+19 (18+19)<br /> <br /> 71<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> coronavirus gaây SARS trong khu vöïc vaø toaøn caàu,<br /> dòch beänh khôûi phaùt töø moät nöôùc laùng gieàng - phía<br /> Nam Trung Quoác. Du khaùch bò nhieãm beänh taïi<br /> moät khaùch saïn ôû Hoàng Koâng (nôi maø moät baùc só<br /> bò nhieãm beänh töø Trung Quoác ñang ôû) ñaõ voâ tình<br /> mang virus ñeán nhieàu nöôùc khaùc nhau trong ñoù coù<br /> Vieät Nam vaø Singapore[15]. Dòch beänh ñaõ xaûy ra<br /> taïi hai nöôùc naøy vaø caùc ca beänh ñaõ ñöôïc baùo caùo<br /> treân toaøn khu vöïc. Singapore laø nöôùc chòu thieät<br /> haïi naëng nhaát vôùi 33 ca töû vong so vôùi toång soá 11<br /> ca töû vong cuûa caùc nöôùc coøn laïi trong khu vöïc<br /> Ñoâng Nam AÙ. Maëc duø oå dòch treân toaøn caàu ñaõ keát<br /> thuùc hoài thaùng 7 naêm 2003, moät tröôøng hôïp bò<br /> nhieãm töø phoøng thí nghieäm ñaõ ñöôïc baùo caùo taïi<br /> Singapore vaøo thaùng 9 naêm ñoù.<br /> <br /> Cuùm H5N1<br /> Cuøng naêm dieãn ra dòch SARS ôû Ñoâng Nam AÙ,<br /> khu vöïc naøy laïi baét ñaàu chòu nhöõng vuï dòch do moät<br /> beänh truyeàn nhieãm khaùc noåi leân, ñoù laø cuùm H5N1dòch naøy moät laàn nöõa laïi khôûi phaùt töø Trung<br /> Quoác[16]. Maëc duø tyû leä töû vong trong gia caàm laø<br /> quaù cao (leân tôùi möùc 100%) ñaõ laø tyû leä baùo ñoäng,<br /> song soá löôïng lôùn ca beänh xuaát hieän treân ngöôøi vaø<br /> caùc ca töû vong ôû nhieàu ngöôøi bò maéc beänh (tyû leä töû<br /> vong theo tröôøng hôïp beänh treân ngöôøi chæ xaáp xæ<br /> 70%)[5] ñaõ gaây neân moái lo ngaïi lôùn hôn. Dòch<br /> beänh SARS do coronavirus ñaõ laây lan treân toaøn theá<br /> giôùi tröôùc ñoù ñaõ laøm taêng theâm noãi lo sôï raèng<br /> H5N1 virus seõ coù theå trôû thaønh moät nguoàn laây<br /> beänh treân ngöôøi vaø coù theå laây lan thaønh ñaïi dòch<br /> cuùm coù khaû naêng tieâu dieät haøng trieäu ngöôøi, chính<br /> noãi lo sôï naøy ñaõ gaây ra moät söï giaùn ñoaïn kinh teá<br /> khoâng theå tính ñöôïc, ñieàu naøy ñe doïa an ninh toaøn<br /> caàu[17]. Maëc duø lo ngaïi nhö vaäy, song treân thöïc<br /> teá, virus H5N1 chöa gaây ra ñaïi dòch cuùm, ñieàu naøy<br /> laø do virus khoâng coù khaû naêng duy trì söï laây lan<br /> töø ngöôøi sang ngöôøi (duø ñaõ coù baèng chöùng chæ ra<br /> hieän töôïng laây truyeàn töø ngöôøi sang ngöôøi)[18,19]<br /> Maëc duø vaäy, moái lo ngaïi vaãn coøn ñoù. Virus naøy<br /> tieáp tuïc löu haønh ôû chim hoang daõ treân theá giôùi,<br /> gaây ra caùc oå dòch treân gia caàm ôû nhieàu vuøng Ñoâng<br /> Nam AÙ, trong naêm 2010, caùc ca beänh treân ngöôøi<br /> ñaõ ñöôïc baùo caùo ôû vuøng naøy ôû Campuchia,<br /> Indonesia, vaø Vieät Nam.<br /> Soát reùt do chuûng falciparum khaùng<br /> Artemisinin<br /> Caùc baùo caùo veà giaûm soá löôïng kyù sinh truøng<br /> soát reùt Plasmodium falciparum trong quaù trình<br /> <br /> 72<br /> <br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 4.2011, Soá 18+19 (18+19)<br /> <br /> ñieàu trò vôùi artemisinin (trong lieäu phaùp keát hôïp<br /> vaø ñôn lieäu phaùp) chæ laø beà noåi ôû Ñoâng Nam AÙ, cuï<br /> theå laø ôû bieân giôùi Thaùi Lan vaø Campuchia töø naêm<br /> 2004[14]. Nhöõng baùo caùo naøy ñaõ gaây ra quan<br /> ngaïi trong khu vöïc vaø quoác teá, ñaëc bieät laø veà vai<br /> troø mang tính lòch söû cuûa Ñoâng Nam AÙ ñoái vôùi söï<br /> xuaát hieän vaø laây lan cuûa khaùng thuoác cuûa kyù sinh<br /> truøng ñoái vôùi chloroquine vaø sulfadoxinepyrimethamine, vaø söï nhôø caäy vaøo chieán dòch<br /> phoøng choáng soát reùt toaøn caàu (Roll Back Malaria<br /> campaign) veà lieäu phaùp keát hôïp coù söû duïng<br /> artemisinin. Maëc duø moät chöông trình ngaên chaën<br /> soát reùt do Quyõ Bill vaø Melinda Gates taøi trôï ñang<br /> ñöôïc thöïc hieän, hieän nay vaãn phaûi chaáp nhaän laø<br /> "phaïm vi ñòa lyù thöïc teá cuûa söï khaùng thuoác naøy<br /> vaãn chöa ñöôïc saùng toû"[20].<br /> <br /> Caùc yeáu toá quan troïng daãn tôùi söï naûy sinh<br /> cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm<br /> Caùc yeáu toá ñoäng löïc ôû Ñoâng Nam AÙ<br /> Ñoâng Nam AÙ laø ñieåm noùng ñoái vôùi caùc beänh<br /> truyeàn nhieãm ñang noåi - ñaëc bieät laø caùc beänh laây<br /> truyeàn giöõa ngöôøi vaø ñoäng vaät vaø beänh laây truyeàn<br /> qua vector - ñaây laø haäu quaû cuûa raát nhieàu yeáu toá<br /> trong ñoù phaûi keå ñeán laø söï gia taêng daân soá, di<br /> chuyeån, ñoâ thò hoùa vaø thay ñoåi moâi tröôøng nhö taêng<br /> maät ñoä vaät nuoâi vaø noâng nghieäp, phaù röøng, vaø bieán<br /> ñoåi khí haäu. Raát nhieàu trong soá ñoù, neáu khoâng noùi<br /> laø khoâng phaûi laø taát caû, vaø maëc duø xaûy ra ôû caùc khu<br /> vöïc khaùc treân theá giôùi, coù theå aûnh höôûng ñeán khaû<br /> naêng xuaát hieän beänh vaø coù taùc ñoäng ñaëc bieät quan<br /> troïng tôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi ôû Ñoâng<br /> Nam AÙ (phuï luïc treân web, trang 1)[2,3,33]. Treân<br /> thöïc teá, caùc yeáu toá naøy keát hôïp vôùi nhau ôû khu vöïc<br /> Ñoâng vaø Ñoâng Nam chaâu AÙ daãn ñeán taêng nguy cô<br /> cuûa caùc beänh truyeàn nhieãm môùi noåi coù theå ñöôïc<br /> xem xeùt döôùi ba caáp ñoä: (1) laø moät khu vöïc chöùa caùc<br /> maàm beänh khaùc nhau, vaø vì vaäy laø nguoàn chính ñoái<br /> vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm ñang noåi; vaø (2) laø moät<br /> khu vöïc trong ñoù söï ñoâng ñuùc, khoaûng caùch gaàn, vaø<br /> söï di chuyeån cuûa con ngöôøi vaø ñoäng vaät ñaõ taïo ñieàu<br /> kieän raát thuaän lôïi cho söï laây truyeàn giöõa caùc loaøi,<br /> giöõa con ngöôøi vaø caùc khu vöïc ñòa lyù; vaø (3) laø khu<br /> vöïc coù caùc ñieàu kieän sinh thaùi daãn ñeán söï ñoät bieán<br /> nhanh choùng cuûa maàm beänh vaø söï thích nghi cuûa vaät<br /> chuû - ví duï, soát xuaát huyeát, virus cuùm vaø söï naûy sinh<br /> cuûa hieän töôïng khaùng thuoác [34-36].<br /> <br />