Cơ sở Nghiên cứu mỹ thuật 2007: Phần 2

Chia sẻ: Minh Anh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:269

Thêm vào BST

Báo xấu

146
lượt xem 28
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp nội dung của phần 1 Tài liệu Nghiên cứu mỹ thuật 2007, phần 2 trình bày một số nghiên cứu của các tác giả như: Nguyễn Đỗ Cung, Trần Đình Thọ, Nguyễn Đức Nùng, Thái Bá Vân, Nguyễn Du Chi, Chu Quang Trứ, Lê Thanh Đức Nguyễn Thái Lai... Những người nay đã không còn nữa nhưng dấu ấn của họ đã để lại trong các công trình nghiên cứu, các bài viết mà giá trị của nó có tác dụng rất lớn với công tác giảng dạy và nghiên cứu mỹ thuật. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cơ sở Nghiên cứu mỹ thuật 2007: Phần 2

244 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) HÌNH TÖÔÏNG CON NGÖÔØI TRONG CHAÏM KHAÉC THÔØI MAÏC* Nguyeãn Ñöùc Bình** N höõng naêm ñaàu cuûa TK 16, laø thôøi kyø suy thoaùi cuûa trieàu ñình Leâ sô, Maïc Ñaêng Dung ñaõ cöôùp ngoâi vaø laäp ra vöông trieàu nhaø Maïc (1527-1592). Cô caáu xaõ hoäi maø nhaø nöôùc Leâ sô döïng leân vaãn ñöôïc nhaø Maïc duy trì. Nhaø Maïc khoâng chuû tröông “giöông Nho öùc Phaät”, khoâng “troïng noâng öùc thöông”, do ñoù Phaät giaùo, Ñaïo giaùo dung hoaø vaø ñöôïc chaán höng, Nho giaùo ñöôïc phuïng thôø, noâng nghieäp vaø thöông nghieäp phaùt trieån maïnh, kinh teá doài daøo, ñôøi soáng nhaân daân no ñuû, xaõ hoäi töông ñoái oån ñònh. “...Töø ñaây, ngöôøi buoân baùn vaø ngöôøi ñi ñöôøng ñeàu ñi tay khoâng, ban ñeâm khoâng coù troäm cöôùp, traâu boø chaên thaû khoâng phaûi ñem veà, chæ moãi thaùng kieåm soaùt moät laàn, hoaëc sinh ñeû cuõng khoâng bieát vaät cuûa nhaø mình. Trong khoaûng vaøi naêm, ñöôøng xaù khoâng nhaët cuûa rôi, coång ngoaøi khoâng ñoùng, thöôøng ñöôïc muøa to, trong coõi taïm yeân”1. Ñeán naêm Quyù Tî (1533), nhaø Leâ ñöôïc khoâi phuïc, taïi queâ höông Thanh Hoaù theá löïc Trònh - Nguyeãn ñöôïc hình thaønh nhaèm choáng laïi nhaø Maïc. Töø ñaây noäi chieán taøn khoác keùo daøi gaàn 50 naêm giöõa Nam trieàu (Leâ - Trònh - Nguyeãn) vaø Baéc trieàu (nhaø Maïc). Giai caáp thoáng trò maûi meâ vôùi * Baøi ñaõ in trong Nghieân cöùu Myõ thuaät, thoâng tin khoa hoïc Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi - Vieän Myõ thuaät, soá 1, thaùng 5 naêm 2002 vaø Taïp chí Myõ thuaät, soá 78 (52) thaùng 4 naêm 2003. ** Sinh naêm 1973. Veà Vieän naêm 1997, hieän nay laø caùn boä nghieân cöùu coâng taùc taïi Ban Tö lieäu.
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 245 cuoäc chieán ñeå tranh giaønh quyeàn löïc cho baûn thaân, caùc quy ñònh vaø theå cheá ôû trung öông khoâng vöôn tôùi laøng xaõ. Heä thoáng tö töôûng boû ngoû, quan laïi maát uy tín, kyû cöông xaõ hoäi loûng leûo, loøng daân chaùn chöôøng vôùi thôøi cuoäc. Raát may cuoäc chieán “huynh ñeä” naøy ñaõ khoâng laáy laøng xaõ laøm chieán tröôøng, chính vì vaäy nhaân daân coù cô hoäi töï do phaùt trieån. Tuy naèm trong boái caûnh chính trò khoâng oån ñònh nhöng buoân baùn vaãn thoâng thöông, caùc laøng ngheà vaãn ñöôïc môû roäng, kinh teá trong daân chuùng doài daøo. Caùc coâng trình coâng coäng cuûa laøng xaõ vaãn ñöôïc xaây döïng, nhieàu ngoâi chuøa ñöôïc daân hoaëc giôùi quyù toäc boû tieàn truøng tu, laøm môùi khang trang. Ngheä thuaät taïo hình nhaân ñaø troãi daäy moät caùch maïnh meõ. Thôøi Lyù - Traàn, ngheä thuaät phuïc vuï vöông quyeàn, thaàn quyeàn ñaäm chaát Phaät giaùo. Caùc maûng chaïm khaéc mieâu taû con ngöôøi laø thaàn tieân, vuõ nöõ, nhaïc coâng nhaèm ca ngôïi ñaïo phaùp. Thôøi Leâ sô Nho giaùo laø tö töôûng chuû ñaïo, Phaät giaùo bò lu môø. Trong chaïm khaéc hình aûnh con ngöôøi döôøng nhö ít ñöôïc nhaéc ñeán, thay vaøo ñoù laø caùc moâtíp trang trí mang tính bieåu töôïng. Ñeán thôøi Maïc, Nho giaùo khoâng coøn laø yù thöùc heä chính thoáng, Phaät giaùo, Ñaïo giaùo vaø tín ngöôõng baûn ñòa ñaõ laëng leõ aên saâu vaøo loøng daân chuùng, ngheä thuaät cuõng phaùt trieån theo hình thöùc töï phaùt. Trong trang trí hình aûnh con ngöôøi ñoùng vai troø chuû ñaïo vôùi nhöõng hoaït caûnh mang ñaäm tính chaát thoân daõ. Ñình Taây Ñaèng (Ba Vì, Haø Taây, 1583?) laø di tích ñieån hình cuûa thôøi Maïc coøn toàn taïi nguyeân traïng. Vôùi moät khoâng gian kieán truùc vöøa phaûi, hình aûnh con ngöôøi ñöôïc chaïm raát khaùi quaùt veà noäi dung, linh hoaït trong haønh ñoäng, caùch theå hieän treân hình khoái vaø boá cuïc laïi ñôn giaûn nhö caùc caûnh: Trai gaùi chaûi toùc cho nhau, Gaùnh con, Chôi troàng nuï troàng hoa, Cheøo thuyeàn ngaém caûnh, Ñaâm thuù, Phaït goã, Laõo tieân,... Qua caùc maûng chaïm khaéc ôû ñình Taây Ñaèng ñaëc ñieåm noåi roõ laø con ngöôøi, hoa, laù, maây, thuù ñaõ cuøng toàn taïi bình ñaúng vôùi nhau treân moät maët phaúng, cuõng nhö trong toång theå kieán truùc. Khoâng rieâng ñình Taây Ñaèng, caùc di tích thôøi Maïc khaùc nhö ñình Loã Haïnh (Hieäp Hoaø, Baéc Giang, 1576), ñình Thuî Phieâu (Ba Vì, Haø Taây, 1531), chuøa Döông Lieãu (Hoaøi Ñöùc, Haø Taây), chuøa Coùi (Tam Döông, Vónh Phuùc) trong chaïm khaéc hình aûnh con ngöôøi laø moâtíp trang trí ñoùng vai troø chuû ñaïo vaø ñöôïc ñeà cao. Hình aûnh Tieân nöõ
246 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) cöôõi roàng (ñình Loã Haïnh, ñình Thuî Phieâu, chuøa Coùi...) hình töôïng ngöôøi phuï nöõ ñöôïc ñeà cao vôùi thaân hình meàm maïi cuøng vôùi ñoâi caùnh, ñang cöôõi treân löng roàng, höôùng veà öôùc mô, veà haïnh phuùc vaø cuoäc soáng. Nhöng ñaëc bieät maûng chaïm Ngöôøi ñôõ toaø sen (chuøa Döông Lieãu) moâ taû ngöôøi phuï nöõ (coù yù kieán cho ñoù laø em beù) trong tö theá ñoäi toaø sen, hai tay giô cao, daùng chaân moät quyø moät choáng, caùch taïo hình göông maët phaûn aùnh roõ noäi taâm: ñoù laø tính chòu ñöïng vaø nhaãn naïi trong söï khaéc nghieät cuûa xaõ hoäi phong kieán, höôùng tôùi moät taâm hoàn trung haäu vaø cao caû. Caûnh Cheøo thuyeàn baén thuù (chuøa Coùi), Ngöôøi toùm ñoâi hoå, Ngöôøi ñaâm thuù, Ñoâ vaät (ñình Taây Ñaèng)... moâ taû hieän thöïc, ñeà cao tinh thaàn thöôïng voõ vaø chinh phuïc töï nhieân cuûa con ngöôøi. Nhieàu hoaït caûnh ôû giai ñoaïn naøy cho chuùng ta bieát cuï theå veà cuoäc soáng ñöông thôøi vaø söï ra ñôøi caùc hình thöùc sinh hoaït daân gian. Ngöôøi cöôõi höôu ñaùnh ñaøn ñaùy (ñình Loã Haïnh) gôïi môû cho ta bieát söï xuaát hieän caây ñaøn ñaùy vaø loaïi hình Ca truø. Caûnh Chôi troàng nuï troàng hoa (ñình Taây Ñaèng) cuõng ñöôïc bieát troø chôi daân gian naøy xuaát hieän sôùm töø thôøi Maïc. Ngheä thuaät chaïm khaéc Maïc ñaõ tieáp thu ngheä thuaät Lyù - Traàn qua söï chænh theå trong ñoà aùn trang trí kieán truùc, cuõng nhö söï tinh teá trong caùch theå hieän. Nhöng trong giai ñoaïn naøy, phuø ñieâu trang trí ñaõ thaáy roõ söï bieán chuyeån veà khoái. Töø nhöõng maûng chaïm noâng chuyeån daàn sang chaïm bong keânh. Hình khoái nhö muoán thoaùt ly khoûi khoâng gian treân maët phaúng ví duï caùc maûng chaïm treân kieán truùc ñình Thuî Phieâu, ñình Taây Ñaèng, chuøa Döông Lieãu, ñình Loã Haïnh. Tuy phoùng khoaùng veà nhaùt ñuïc, nhaùt chaïm veà ñeà taøi theå hieän, nhöng döôøng nhö trong moät khuoân hình thì nhaân vaät vaø hoa vaên trang trí nhö muoán baät ra khoûi boá cuïc. Trong moät khoâng gian nhoû, kheùp kín ñoàng hieän nhieàu hoaït caûnh, nhieàu nhaân vaät. Caùch dieãn taû naøy boäc loä xu höôùng ñoái khaùng veà taâm lyù luoân phaûi kìm neùn tröôùc söï ñe doaï bôûi giaëc ngoaïi xaâm, söï böùc boái trong hoaøn caûnh noäi chieán ñieâu linh, söï boù heïp cuûa moät ñaát nöôùc bò haïn cheá veà ñòa lyù, khoâng thoaû maõn nhu caàu bang giao vôùi theá giôùi beân ngoaøi. Nhöõng maûng chaïm moâ taû cuoäc soáng daân daõ nhö nhöõng böùc tröïc hoïa, phaûn aùnh caùc phöông dieän trong coäng ñoàng laøng xaõ, cuûa chính ngöôøi noâng daân vaø cuï theå hôn cuûa chính ngöôøi ngheä só. Qua nhöõng hình aûnh coøn
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 247 laïi trong caùc di tích thôøi Maïc ta thaáy con ngöôøi giai ñoaïn naøy coù ñôøi soáng tinh thaàn phong phuù vaø coù taâm hoàn nhaïy caûm. Do söï bieán chuyeån cuûa xaõ hoäi, tinh thaàn töï do caù nhaân ñöôïc ñeà cao, vì vaäy thôøi kyø naøy xuaát hieän phuø ñieâu bia haäu döôùi daïng ngheä thuaät töôïng chaân dung nhaèm ghi laïi coâng ñöùc ngöôøi cuùng tieàn, ruoäng, xaây döïng chuøa. Ñieån hình laø phuø ñieâu Baø haäu (chuøa Boái Kheâ, Haø Taây, 1529), phuø ñieâu Baø Nguyeãn Thò Ngoïc Toaûn (chuøa Traø Phöông, Haûi Phoøng, 1551), phuø ñieâu Baø chuùa Maïc (chuøa Phoå Minh, Nam Ñònh). Caùc taùc phaåm phuø ñieâu naøy cao trung bình khoâng quaù 90cm, taïc treân ñaù nguyeân khoái, nhaân vaät vôùi daùng ngoài thieàn ñònh, khuoân maët phuùc haäu, trang phuïc theå hieän laø nhöõng nhaø quyù toäc giaàu coù, taát caû ñöôïc boá cuïc tröôùc moät taám bia voøm, khoái ngöôøi cuõng laø maët tröôùc cuûa bia. Töôïng bia Baø chuùa Maïc (chuøa Phoå Minh) khoái ngöôøi gaàn nhö taùch khoûi beà maët bia. Hoa vaên treân trang phuïc cuûa nhaân vaät ñöôïc taùc giaû coi troïng, hình hoa cuùc, hoa daây vaø caùc hoa vaên khaùc treân vaùy aùo chaïm khaéc tyû myû tinh teá. Töø giai ñoaïn naøy hình thöùc taïc töôïng bia mang tính chaát ngheä thuaät chaân dung ñöôïc phoå bieán. Hai phuø ñieâu Hoä phaùp khuyeán thieän vaø Hoä phaùp tröøng aùc (hieän vaät Baûo taøng Myõ thuaät) taïc baèng ñaù sa thaïch, ñöôïc taïo taùc gioáng töôïng bia haäu. Söï aûnh höôûng cuûa ngheä thuaät ñieâu khaéc Phaät giaùo TK 11-12 ôû hai taùc phaåm naøy raát roõ (töø chaát lieäu ñeán hình thöùc), nhöng veà kích thöôùc khaù nhoû ñeå noù phuø hôïp hôn vôùi khoâng gian noäi thaát chuøa laøng TK 16. Duø dieãn taû hình aûnh thaàn tieân hay con ngöôøi bình thöôøng, duø ñeà taøi sinh hoaït nôi thoân daõ hay caâu chuyeän daân gian thaàn thoaïi, chaïm khaéc veà con ngöôøi thôøi Maïc vaãn toaùt leân tính nhaân vaên bieåu hieän söï öôùc voïng vöôn leân. Hoaït caûnh daân daõ TK 16, cuõng nhö nhieàu ñeà taøi khaùc, ñaõ khaúng ñònh moät böôùc ñi môùi cuûa daân toäc, ôû ñaây coøn giöõ laïi ñöôïc coát loõi cuûa nhieàu vaán ñeà trong xaõ hoäi, cuûa taâm linh vaø öôùc mô, ñoàng thôøi ñeà taøi naøy nhö neùt khôûi ñaàu cho söï phaùt trieån raàm roä veà ngheä thuaät taïo nhieàu neùt daân gian cuoái theá kyû 17 2. N.Ñ.B Chuù thích: 1. Ñaïi Vieät söû kyû toaøn thö. Nxb KHXH, 1968, taäp 4, tr.126. 2. Traàn Laâm: Myõ thuaät thôøi Maïc. Vieän Myõ thuaät xb, 1993, tr.91.
248 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) NGHEÄ THUAÄT KIEÁN TRUÙC VAØ ÑIEÂU KHAÉC LAÊNG MOÄ QUAN LAÏI VIEÄT NAM Ñaëng Phong Lan* L aêng moä laø moät loaïi hình kieán truùc baèng ñaù, daønh cho ngöôøi cheát, chuû yeáu laø vua chuùa, quan laïi. Gaén vôùi quan nieäm veà söï toàn taïi cuûa con ngöôøi sau khi cheát, laêng moä ñöôïc xaây caát chu ñaùo vôùi nhöõng quy taéc choïn ñaát, xaây laêng, taïc töôïng laøm neân saéc thaùi rieâng bieät cuûa nhöõng quaàn theå kieán truùc vaø ñieâu khaéc ñaù naøy. Veà nieân ñaïi, kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä cuõng coù nhöõng böôùc phaùt trieån song haønh vôùi caùc loaïi hình kieán truùc vaø ñieâu khaéc coå khaùc nhö ñình, ñeàn, chuøa... Qua ñieâu khaéc laêng moä coù theå tìm hieåu moät caùch saâu saéc vaø trung thöïc trình ñoä kyõ thuaät, ngheä thuaät cuõng nhö quan nieäm thaåm myõ cuûa töøng giai ñoaïn lòch söû. Ñoù chính laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät hieám hoi, coøn laïi cuûa moät neàn ngheä thuaät taïo hình treân ñaù coå cuûa Vieät Nam. - Kieán truùc laêng moä ñaù toàn taïi ôû nhieàu vuøng treân ñaát nöôùc ta, song taäp trung nhieàu nhaát ôû Baéc Ninh, Baéc Giang, Haø Taây, Thanh Hoaù…. Trong ñoù hai theá kyû 17, 18 ñöôïc xem laø giai ñoaïn nôû roä cuûa kieán truùc laêng moä ñaëc bieät laø laêng moä caùc quan thaùi giaùm ôû caùc laøng queâ, thaäm trí vöôït caû caùc laêng moä cuûa caùc vò vua cuøng thôøi veà kích thöôùc laêng cuõng nhö ngheä thuaät taïc töôïng. Laêng moä tröôùc heát laø nôi choân caát xöông coát, tro haøi ngöôøi cheát, sau ñoù noù laø choã thôø töï. Laêng moä chuû yeáu laø cuûa vua chuùa, khoâng coù laêng cuûa * Sinh naêm 1974, veà Vieän naêm 1997, laø Thaïc só, töø naêm 1998 ñeán nay chuyeån sang giaûng daïy taïi khoa Lyù luaän vaø Lòch söû Myõ thuaät, Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi.
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 249 ngöôøi bình daân (bình daân chæ coù moà maû), sau naøy coù theâm laêng caùc quan. Trong taâm thöùc daân gian, nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi laøng nöôùc, ñöôïc ngöôøi daân yeâu quí, luùc cheát ñöôïc xaây laêng ñeå toân vinh. Laêng coù raát nhieàu boä phaän, töôøng, cöûa, höông aùn, bia moä, töø ñöôøng ñieâu khaéc... Sau naøy nhöõng choã thôø bieán thaønh töø ñöôøng, nhaø thôø rieâng. ÖÙng duïng trong phong thuûy laêng moä: Nhö vaäy, laêng moä lieân quan ñeán ngöôøi cheát laãn ngöôøi soáng: moä nôi choân ngöôøi cheát vaø laø nôi ñeå ngöôøi soáng thôø cuùng. ÔÛ ñoù yeáu toá phong thuûy ñöôïc aùp duïng chaët cheõ khi xaây döïng laêng moä. Cheát ñoái vôùi ngöôøi Vieät laø moät söï kieän quan troïng nhaát trong voøng ñôøi moãi con ngöôøi. Sinh töû laø qui luaät töï nhieân: “Cuoäc ñôøi khaùc nöõa laø hoa Sôùm coøn toái maát nôû ra laïi taøn”. Cheát khoâng phaûi laø heát, maø cheát môùi thaät laø ñi vaøo theá giôùi vónh vieãn sau cuoäc ñôøi ngaén nguûi ôû traàn gian naøy. Keát hôïp vôùi quan nieäm veà sinh töû cuûa ñaïo Phaät, ñaïo Nho, ñaïo Laõo... ngöôøi Vieät coù moät taâm lyù “raát bình tónh”, thanh thaûn tröôùc caùi cheát. Trong taâm lyù cuûa hoï “Soáng göûi thaùc veà”, con ngöôøi khoâng chæ coù cuoäc soáng treân maët ñaát, giöõa khoâng gian maø coøn coù cuoäc soáng trong loøng ñaát. Ñaát caùt gaén lieàn vôùi soá phaän con ngöôøi, vieäc xaây moä cuõng quan troïng khoâng keùm gì vieäc xaây nhaø “Thöù nhaát döông cô, thöù nhì aâm phaàn”,“Soáng veà moà maû, khoâng ai soáng veà caû baùt côm”. Ngoâi moä cuûa ngöôøi cheát ñöôïc saên soùc raát chu ñaùo vaø ngöôøi ta tin raèng aâm phaàn coù yeân oån toát ñeïp, ngöôøi döông môùi laøm aên thònh vöôïng ñöôïc. Caùc cuï giaø sau khi ñaõ aên khao thöôïng thoï thöôøng lo chuaån bò chu ñaùo, kyõ caøng cho caùi cheát nhö saém coã haäu, nhôø thaày ñòa lyù tìm ñaát, xaây sinh phaàn. Ñaëc bieät caùc vua chuùa, quan laïi khi môùi leân ngoâi hoaëc ñang laøm quan ñaõ lo chu taát phaàn moä cuûa mình, xöông coát cuûa ngöôøi cheát raát quan troïng ñoái vôùi vieäc taùi sinh vaø aûnh höôûng ñeán con chaùu nôi traàn theá. Caùc vò vua thöôøng tìm ñaát ñaët moä sao cho doøng toäc cuûa mình ñöôïc vöôïng phaùt sau naøy. Bôûi vaäy töø xa xöa ñaõ hình thaønh caû moät ngheà choïn ñaát ñeå laøm nhaø, ñaët moä, goïi laø ngheà phong thuûy (ngheä
250 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) thuaät cuûa ngöôøi xöa ). Ñoái vôùi kieán truùc laêng moä, yeáu toá phong thuûy laïi caøng ñöôïc coi troïng . Caùc yeáu toá phong thuûy thöôøng ñöôïc aùp duïng trong kieán truùc coå nhö: Höôùng coâng trình, Thuûy (nöôùc), Tieàn aùn haäu chaåm (nuùi aùn phía tröôùc, nuùi goái phía sau), Taû Long, Höõu Hoå (goø ñaát hai beân coâng trình uoán löôïn nhö hình roàng, hình hoå ) … Theo phong thuûy, höôùng ñaéc ñòa nhaát cuûa caùc coâng trình coå laø höôùng Nam, maùt meû veà muøa heø, traùnh reùt veà muøa ñoâng “laáy vôï hieàn hoøa, laøm nhaø höôùng Nam”. Höôùng Nam do vaäy gaén vôùi haïnh phuùc, ñieàu thieän vaø cuõng laø höôùng cuûa ñeá vöông. Caùc kieán truùc, ñình chuøa, laêng taåm coå xöa cuûa ngöôøi Vieät thöôøng quay höôùng Nam hoaëc höôùng Ñoâng Nam. Toøa thaønh cuûa caùc kinh ñoâ môû cöûa ra boán höôùng thöôøng laáy höôùng Nam laøm cöûa chính. Hoaøng thaønh kinh ñoâ Hueá laø moät ví duï, coù boán cöûa goàm: Cöûa Baéc (Hoøa Bình Moân), cöûa Taây (Chöông Ñöùc Moân) daønh cho phuï nöõ ñi, cöûa Ñoâng (Hieån Nhaân moân) daønh cho Nam giôùi ñi, coøn cöûa Nam (Ngoï Moân) laø cöûa chính daønh cho vua ñi ñöôïc laøm to ñeïp nhaát, laø boä maët cuûa trieàu ñình. Ngoï Moân ñöôïc laøm gioáng nhö moät leã ñaøi lôùn goàm ba taàng, phaàn treân laø laàu nguõ phuïng goàm chín noùc nhaø lieân keát baèng quaàn theå maùi ngoùi vaøng xanh nhö hình chim phuïng ñang bay. Nhö vaäy coù theå thaáy raèng höôùng cuûa moät coâng trình kieán truùc coå, ñaëc bieät laø höôùng cuûa laêng moä coù yù nghóa raát quan troïng. Höôùng ñeïp seõ thu nhaän ñöôïc moïi ñieàu toát laønh, söï vöôïng phaùt. “Tìm huyeät phaûi caên cöù vaøo höôùng huyeät ñeå ñoùn gioù laønh vaøo long maïch, ñeå nhaän söï maùt meû cuûa nöôùc ngaám döôùi ñaát. Moät ngoâi huyeät taäp trung ñöôïc ñuû moïi yeáu toá laøm cho ñaát vöôïng chaúng khaùc chi ñaàu naõo, höôùng nhaän moïi long maïch chaïy tôùi coù ñuû sôn thuûy”. Thuûy laø nöôùc tröôùc maët moät coâng trình coù yù nghóa tuï phuùc loäc neân caøng daøi, ngoaèn ngheøo, phình ra caøng tuï loäc. Haàu heát caùc coâng trình chuøa coå Vieät Nam thöôøng quay maët ra soâng, hoà töï nhieân hoaëc do con ngöôøi taïo ra. “Tieàn aùn, haäu chaåm” laø nhöõng moâ ñaát, coù khi laø moät quaû ñoài, moät daõy nuùi che phía tröôùc vaø chaén phía sau. Bôûi gioù tröôùc moät coâng trình khoâng neân nhieàu hoaëc ít, coù theå ñieàu chænh baèng caùch taïo ra nhöõng bình
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 251 phong töï nhieân: ñoài, goø, moâ ñaát ñeå laùi höôùng gioù cho vöøa yù. “Taû long höõu hoå” laø nhöõng ñoài nuùi, bôø ruoäng döôùi daïng hai vaønh moùng ngöïa loàng vaøo nhau, tay long beân traùi loàng vaøo tay hoå beân phaûi. Tröôùc huyeät coù minh ñöôøng tuï thuûy , sau coù long maïch thu thuùc laø nhöõng choã truõng phía tröôùc vaø phía sau coâng trình. Moái quan heä giöõa kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä: Laêng moä laø moät loaïi hình kieán truùc coù caáu truùc ñaëc bieät, chæ coù moät maët baèng hình vuoâng hay hình chöõ nhaät ñöôïc giôùi haïn baèng töôøng thaáp vaø nhöõng böùc töôïng. Noù khaùc hoaøn toaøn vôùi kieán truùc cuï theå, kheùp kín cuûa nhöõng ngoâi chuøa, ngoâi ñeàn ñöôïc giôùi haïn baèng nhöõng böùc töôøng goã vaø maùi ngoùi. Neáu nhö khoâng gian noäi thaát cuûa nhöõng ngoâi chuøa ñöôïc phaân chia bôûi heä thoáng vì keøo taïo thaønh caùc gian thì khoâng gian beân trong nhöõng laêng moä laïi ñöôïc taïo ra bôûi nhöõng böùc töôøng vaø caùch saép ñaët heä thoáng töôïng ñaêng ñoái hai beân ñöôøng thaàn ñaïo. Trong kieán truùc laêng moä, ñieâu khaéc ñoùng vai troø chuû ñaïo trong vieäc taïo neân khoâng gian cuõng nhö saéc thaùi rieâng cuûa töøng laêng moä.Töôïng troøn laø nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc hoaøn chænh coù khaû naêng chieám lónh vaø phaân caét khoâng gian. Khi ñöôïc ñaët ôû ñaâu noù seõ phaân caét khoâng gian nôi ñoù thaønh khoâng gian phía tröôùc, phía sau vaø khoâng gian hai beân töôïng. Caùch saép ñaët heä thoáng töôïng khaùc nhau seõ taïo ra dieän maïo khaùc nhau cuûa caùc laêng moä. Laêng moä do vaäy gioáng nhö moät quaàn theå kieán truùc ñieâu khaéc ñaù lôùn- neáu boû phaàn moä ñi seõ laø moät vöôøn töôïng giöõa thieân nhieân. Chæ caàn hình dung raèng neáu taát caû nhöõng böùc töôïng laêng moä bò ñöa ra khoûi laêng thì giaù trò ngheä thuaät cuõng nhö khoâng gian laêng moä seõ bieán maát, chæ coøn laïi moät naám moà ít ngöôøi chuù yù ñeán.Vì vaäy kieán truùc, ñieâu khaéc vaø khoâng gian laêng moä luoân laø moät toång theå gaén boù khoâng theå taùch rôøi. Ñaëc tröng cuûa khoâng gian laêng moä laø khoâng gian ngoaøi trôøi, khoâng gian töï nhieân cuûa naéng, gioù. Caùi khoâng gian vôùi aùnh saùng töï nhieân naøy taïo cho ñieâu khaéc laêng moä moät chaát lieäu vaø caùch taïo hình rieâng bieät khaùc vôùi khoâng gian noäi thaát vôùi aùnh saùng lung linh cuûa ñeøn neán trong nhöõng ngoâi chuøa, ngoâi ñeàn. Ñoù laø chaát lieäu ñaù beàn vöõng vôùi thôøi gian cuøng vôùi
252 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) caùch taïo khoái loài loõm, nhieàu yeáu toá trang trí töông phaûn maïnh ñeå coù theå tieáp nhaän ñöôïc thöù aùnh saùng ña chieàu cuûa töï nhieân. Khi phaûi tieáp nhaän tröïc tieáp thöù aùnh saùng chan hoaø cuûa aùnh maët trôøi, neáu beà maët töôïng quaù nhaün boùng seõ khoâng coù khoái loõm ñeå ñoïng boùng toái taïo neân ñoä töông phaûn saùng toái, taêng söùc caêng cuûa cô theå. Böùc töôïng seõ trôû neân phaúng deït, khoái bò lu môø . Do vaäy ñeå taêng ñoä saàn, phaù vôõ ñoä trô cuûa ñaù , töôïng ngoaøi trôøi thöôøng ñöôïc taïc trong nhöõng tö theá vaën veïo, hoaëc duøng caùc yeáu toá trang trí taïo chaát thoâ nhaùm treân beà maët töôïng. Noù khaùc vôùi chaát goã trôn boùng, ñöôïc phuû sôn, theáp vaøng lung linh huyeàn aûo trong aùnh saùng ñeøn neán cuûa nhöõng böùc töôïng trong chuøa. Thöù aùnh saùng ñaõ ñöôïc khuùc xaï, phaûn quang, cöôøng ñoä yeáu. Cuøng vôùi söï môø aûo cuûa khoùi höông, töôïng phaät nhaün boùng, phuû sôn theáp vaøng baét saùng, khoái caêng troøn taïo neân moät veû loäng laãy ñoà soä, taàng taàng, lôùp lôùp linh thieâng. Khoâng gian laêng moä laø moät khoâng gian kieán truùc mang tính töôûng nieäm. Noù taïo cho laêng moä moät hình thöùc kieán truùc mang tính töôïng tröng cao. Ñoù laø thöù kieán truùc boû ngoû ngoaøi trôøi. Nhöõng böùc töôøng - thaønh phaàn kieán truùc chính ñeå taïo döïng vaø phaân caét khoâng gian laêng cuõng mang tính töôïng tröng chæ laø nhöõng böùc töôøng ñaù ong thaáp vôùi yù nghóa laø böùc töôøng ngaên caùch khoâng gian thöïc taïi vôùi theá giôùi coõi aâm. Coång laêng cuõng vaäy chæ laø nhöõng oâ cöûa thaáp nhoû hoaëc laø nhöõng chieác coät ñaù nhö kieåu nghi moân coù tính chaát töôïng tröng, xaùc laäp moät theá giôùi coù tính chaát linh thieâng cuûa con ngöôøi sau khi cheát. Moä phaàn hay nhaø bia cuõng nhö nhöõng töôïng ñaøi töôûng nieäm ngöôøi ñaõ maát. Trong ñoù ñieâu khaéc (töôïng troøn) khoâng chæ tuaân thuû nghieâm ngaët luaät ñoái xöùng hai beân ñöôøng thaàn ñaïo maø coøn thoáng nhaát moät daùng chung cung kính taïo neân veû nghieâm trang, khoâng khí traàm maëc cho laêng moä. Do vaäy caùch taïo hình tö theá cuûa caû töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù quan troïng hôn laø hình daùng, thaäm chí saün saøng trieät tieâu chi tieát ñeå taäp chung vaøo tö theá cung kính. Töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù caùc laêng moä ôû Lam kinh -Thanh Hoaù thôøi Leâ Sô ñeàu ñöôïc ñöa veà cuøng moät kích thöôùc, tæ leä, khoaûng caùch vôùi muïc ñích khoâng nhaèm moâ taû maø nhaán maïnh vaøo tính töôïng tröng cuûa töôïng.. Noù khaùc vôùi luaät ñoái xöùng giaû cuûa töôïng trong chuøa (nhìn toång theå töøng caëp töôïng gioáng nhau nhöng chi tieát laïi khaùc nhau nhö caëp töôïng Khuyeán thieän - Tröøng aùc; Vaên Thuø - Phoå Hieàn).
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 253 Quy taéc naøy laøm cho ñieâu khaéc laêng moä ñaït ñeán ñoä hoaøn chænh, ñaày ñuû nhöng ít ña daïng. Söï gioáng nhau cuûa caùc töôïng laêng moä laøm cho soá löôïng taùc phaåm nhieàu trôû thaønh ít. Veû ñeïp toång theå cuûa heä thoáng töôïng ñöôïc coi troïng hôn veû ñeïp caù theå. Ñaëc tröng naøy cuûa ñieâu khaéc laêng moä ñöôïc thoáng nhaát trieät ñeå ôû moïi thôøi kyø. Noùi chung chæ caàn xem moät daõy töôïng laø coù theå hieåu ñöôïc vò trí saép xeáp cuõng nhö noäi dung cuûa daõy töôïng beân kia. Chính söï ñaêng ñoái veà hình daùng, tæ leä vaø khoaûng caùch naøy ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu tö töôûng cuûa moät nôi töôûng nieäm, an nghæ caàn tónh laëng vaø trang nghieâm. Moät laêng moä theå hieän trieät ñeå ñaëc tröng naøy laø ñaõ thaønh coâng trong vieäc xaây döïng khoâng gian laêng moä gaây ñöôïc aán töôïng, caûm giaùc veà theá giôùi cuûa ngöôøi cheát. Neáu moät khu laêng coù hai daõy töôïng khaùc nhau thì ñeán nay chuùng ta ñaõ coù moät soá löôïng töôïng ñaù khoång loà vaø phong phuù... Trong chuøa, töôïng Phaät coù kích thöôùc khaùc nhau, boá trí theo taàng lôùp cao thaáp, xa gaàn, ñöùng ôû goùc naøo cuõng quan saùt ñöôïc toaøn boä heä thoáng töôïng. Trong aùnh saùng lung linh cuûa ñeøn neán, môø toû cuûa khoùi höông noù taïo ra caûm giaùc hö thöïc. Trong khi ñoù töôïng laêng moä ñöôïc ñaët treân moät maët phaúng, ñaêng ñoái töø caùch taïo hình, tæ leä, khoaûng caùch laøm leân moät khoâng gian tónh laëng vaø bao truøm laø caûm giaùc veà coõi hö voâ. Khoâng gian laêng moä laø khoâng gian cuûa vöôøn caûnh, thieân nhieân cuõng gioáng nhö caùc coâng trình kieán truùc coå khaùc, laêng moä raát chuù yù ñeán phong caûnh töï nhieân. Xaây döïng moät khu laêng bao giôø cuõng ñöôïc choïn theá ñaát tröôùc ñeå möu tìm söï hoaø mình vôùi thieân nhieân, non nöôùc. Ñi ñeán laêng cuõng laø ñi ñeán moät vöôøn caûnh cuûa thieân nhieân, röøng nuùi Ñieän Lam Kinh cuûa nhaø Leâ (TK 15) theo moâ taû trong cuoán “Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí” cuõng ôû vaøo vò theá hôïp phong thuûy : “Ñieän Lam Kinh ñaèng sau goái vaøo nuùi, tröôùc maét troâng ra soâng, boán beà nöôùc non xanh bieác, röøng raäm um tuøm... Sau ñieän laáy Taây hoà laøm naõo... hoà raát roäng lôùn, nöôùc ôû caùc ngaû chaûy vaøo ñoù. Coù con soâng phaùt nguyeân töø hoà aáy chaûy voøng tröôùc maët... laïi coù maïch nöôùc nhoû chaïy töø beân tay phaûi qua tröôùc maët oâm voøng laïi nhö caùnh cung”. Nhö vaäy kieán truùc xaùc ñònh vaø hình thaønh khoâng gian cho coâng trình, coøn ñieâu khaéc laø chieám lónh vaø chia caét khoâng gian. Söï keát hôïp
254 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) giöõa kieán truùc (taïo döïng khoâng gian) vaø ñieâu khaéc laép ñaày khoâng gian ñoù taïo ra moái quan heä ñònh hình boä maët toång theå cuûa moãi coâng trình theo yeâu caàu toân giaùo. Laêng moä - nôi choân caát ngöôøi cheát (phaàn moä) vaø nôi töôûng nieäm (phaàn laêng) ñaõ xaùc ñònh moät moâ thöùc keát hôïp chaët cheõ giöõa kieán truùc vaø ñieâu khaéc rieâng. Ñoù laø vieäc söû duïng kieán truùc môû loä thieân, töôïng tröng, keát hôïp töôïng troøn vaø chaïm khaéc treân ñaù. Töôïng bao giôø cuõng tuaân thuû qui taéc taïo hình nghieâm ngaët, ñoái xöùng hai beân ñöôøng thaàn ñaïo. - Laêng moä quan laïi thöôøng coù moät moâ hình chung laø: + Maët baèng hình vuoâng hoaëc hình chöõ nhaät. + Khu moä coù theå lieàn hoaëc taùch bieät vôùi phaàn laêng bôûi caùc böùc töôøng vaø coång. + Khu thôø goàm: * Ñöôøng thaàn ñaïo * Töôïng ngöôøi, töôïng thuù ñaêng ñoái hai beân ñöôøng thaàn ñaïo * Baøn thôø, höông aùn, saäp, nhaø bia ñeàu ñöôïc trang trí, chaïm khaéc Tuyø vaøo vieäc saép ñaët phaân boá kieán truùc vaø ñieâu khaéc maø taïo ra saéc thaùi rieâng cho töøng laêng moä. Nhö ôû laêng Traàn Thuû Ñoä thôøi Traàn, moä ñöôïc ñaët ôû giöõa, töôïng ñaët ôû boán goùc . Thôøi Leâ Sô maët baèng laêng ñôn giaûn chæ goàm moä ñaët ôû cuoái laêng, phía tröôùc hai beân ñöôøng thaàn ñaïo laø heä thoáng töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù. Theá kyû 17-18 söï keát hôïp kieán truùc vaø ñieâu khaéc phöùc taïp, ña daïng hôn . Khu thôø vaø khu moä coù ba daïng: Khu moä ñaèng sau khu thôø Khu moä ñaèng tröôùc khu thôø Khu moä ngang vôùi khu thôø. Ñaõ coù nhoùm töôïng (töôïng ngöôøi, töôïng thuù), töôïng ñôn leû, saép ñaët quay ngang, quay doïc, tæ leä to nhoû sinh ñoäng hai beân ñöôøng thaàn ñaïo, phuø ñieâu voõ só chaïm treân coång. Keát hôïp nhoùm töôïng gaàn caùc ñoà thôø laøm cho khoâng gian laêng thay ñoåi, soáng ñoäng hôn. Ñeán thôøi Nguyeãn maët baèng laêng caøng trôû leân phöùc taïp vôùi heä thoáng taåm thôø, coång, coät bieåu, vöôøn caûnh...
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 255 Laêng moä (TK 17-18) töø ngoaøi vaøo trong thöôøng boá trí theo thöù töï sau: Hoà, ao - Coång - Töôøng - Saân - Nhaø bia - Baøn thôø - Höông aùn - Saäp - Töôïng ngöôøi, töôïng thuù - Moä Nhöõng yù nghóa kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä: Coù theå thaáy raèng ngheä thuaät ñieâu khaéc laêng moä khaù ña daïng veà loaïi hình vaø theå loaïi: coù töôïng troøn, phuø ñieâu, ngheä thuaät chaïm khaéc vôùi nhieàu ñeà taøi ngöôøi, ñoäng vaät, hoa laù, coû caây... Vieäc laøm töôïng troøn, phuø ñieâu hay chaïm khaéc laø tuyø thuoäc vaøo vò trí, yeâu caàu cuï theå cuûa töøng laêng moä. Töôïng troøn cho pheùp taïo ra nhöõng khoái hình soáng ñoäng nhö thöïc trong khoâng gian ba chieàu, do ñoù phaûi caàn coù nôi roäng thoaùng trong laêng ñeå ñaët töôïng. Phuø ñieâu vaø ngheä thuaät chaïm khaéc phuï thuoäc vaøo beà maët kieán truùc. Phuø ñieâu ôû nhöõng vò trí nhoû heïp veà dieän tích vaø khoâng gian nhö hai beân coång laêng, coång moä, nhaø bia... laïi toû ra höõu hieäu vaø coù öu theá hôn töôïng troøn. Noù cho pheùp gôïi taû hình khoái nhaân vaät trong moät khoâng gian saâu roäng chæ treân moät maët phaúng hai chieàu cuûa nhöõng böùc töôïng ñaù. Ngheä thuaät chaïm khaéc baùm theo beà maët kieán truùc ñoà thôø: coång, baøn ñaù, höông aùn, saäp, ngai thôø, nhaø bia, nhaø moä... khoaùc neân ñoù moät boä aùo sang troïng cuûa ñöôøng neùt hoa vaên. Song taát caû söï saép ñaët cuûa heä thoáng ñieâu khaéc laêng moä khoâng phaûi ngaãu nhieân maø nhaèm bieåu hieän yù töôûng veà theá giôùi beân kia. Tröôùc heát ñieâu khaéc laêng moä laø söï moâ phoûng laïi traät töï trieàu ñình khi soáng vôùi mong muoán tieáp tuïc duy trì quyeàn löïc cuûa mình sau khi cheát. Caùch baøi trí caùc ñoà thôø thöôøng goàm coù ngai thôø treân cuøng ñöôïc chaïm khaéc tinh teá. Ñaëc bieät hai tay ngai laø hai ñaàu roàng hoaëc ñaàu roàng döôùi daïng hình maây. Long ngai naøy töôïng tröng cho uy quyeàn toái thöôïng cuûa vua hoaëc quan laïi . Phía döôùi laàn löôït goàm saäp thôø, höông aùn, ñænh. Ñaêng ñoái hai beân ñöôøng thaàn ñaïo laø töøng caëp töôïng ngöôøi, töôïng thuù trong tö theá chaàu haàu. Bao goàm ñuû loaïi töø quan vaên, quan voõ, voõ só, giaùm maõ daét ngöïa, ñeán ngöôøi haàu caàm quaït, oâm traùp... Noù vöøa gôïi leân caûnh phuïc dòch laïi vöøa gôïi ñöôïc veû cung kính trang nghieâm cuûa moät khu töôûng nieäm. Xen vôùi töôïng ngöôøi, nhöõng caëp töôïng thuù cuõng trong tö theá thuû phuïc. Töø ngoaøi coång vaøo trong khu thôø thöôøng coù caùc caëp töôïng: gaàn phía coång
256 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) thöôøng laø töôïng thuù thaät nhö: choù, voi, ngöïa. Saùt vôùi höông aùn, saäp thôø laø nhöõng caëp thuù töôûng töôïng nhö: ngheâ, saáu. Nhöõng böùc töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù trong laêng moä ñöôïc laøm nhö nhöõng vaät tuyø taùng theo caùc vò vua quan, maët khaùc “baûn thaân nhöõng töôïng ñoù cuõng laø “thaàn xua ñuoåi taø ma”, chieán ñaáu cho nhöõng ngöôøi cheát ñöôïc an nghæ. Do vaäy moãi töôïng coù moät vò trí vaø chöùc naêng nhaát ñònh trong laêng moä. Ví duï töôïng choù, phuø ñieâu hoaëc töôïng voõ só gaùc coång phaûi ñöùng phía ngoaøi hai beân coång laêng. Nhö ôû laêng hoï Ngoï -xaõ Thaùi Sôn, laêng Caåm Baøo xaõ Xuaân Caåm, Hieäp Hoøa – Baéc Giang. Con choù trong ñôøi soáng voán laø loaøi vaät trung thaønh, saün saøng hy sinh ñeå baûo veä chuû, nhöng töôïng choù tröôùc coång laøng, coång xoùm vaø coång laêng moä laïi mang yù nghóa xua ñuoåi taø ma. Cuõng laøm nhieäm vuï canh gaùc laêng moä coøn coù töôïng vaø phuø ñieâu voõ só trong trang phuïc aùo giaùp, tay caàm vuõ khí. Tuy nhieân töôïng voõ só coøn töôïng tröng cho nhöõng ngöôøi trung thaønh baûo veä laêng. Quan haàu (vaên, voõ) voán laø nhöõng trung thaàn cuûa vua khi soáng nhöng söï xuaát hieän loaïi töôïng naøy coøn töôïng tröng cho vò thaàn phuïc dòch laêng moä. Töôïng quan haàu thöôøng trong trang phuïc aùo thuïng, muõ caùnh chuoàn, tay chaép tröôùc ngöïc, daùng veû traàm maëc, cung kính. Trong ngheä thuaät ñieâu khaéc laêng moä, ñeå theå hieän uy quyeàn cuûa vò vua chuùa hay quan laïi coøn coù thuû phaùp duøng söï töông phaûn. Coù theå nhaän thaáy trong caùc laêng vua töôïng thöôøng ñöôïc laøm vôùi kích thöôùc nhoû, soá löôïng ít. Ngöôïc laïi töôïng trong caùc laêng quan laïi thöôøng coù kích thöôùc nhö thaät, chuû yeáu laø voõ só, lính haàu. Ñieàu naøy thaáy roõ trong caùc laêng quan laïi, thaùi giaùm theá kyû 17-18. ÔÛ Hieäp Hoøa – Baéc Giang laêng Quaän Gioù xaõ Löông Phong coù soá töôïng ngöôøi nhieàu nhaát 12 pho cao 1,70m. ÔÛ Thanh Hoùa, laêng Maõn quaän Ñaêng coù 10 töôïng voõ só. Trong khi laêng vua ôû Lam Kinh Thanh Hoùa chæ coù moät töôïng quan haàu coøn laïi laø töôïng thuù: ngöïa, teâ giaùc, laân hoå voi kích thöôùc nhoû beù 90cm. Theo taùc giaû Traàn Laâm Bieàn : “Tôùi theá kyû 17 vaø 18, neàn kinh teá tö nhaân phaùt trieån maïnh hôn, ñoàng thôøi söï aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Trung Hoa nhieàu khi ñöôïc dieãn ra döôùi yù thöùc chuû ñoäng cuûa Nho só vaø taàng lôùp treân, quan nieäm coå truyeàn phai nhaït daàn, töôïng moà trôû leân to lôùn hôn (coù khi to hôn ngöôøi thöôøng) nhö
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 257 ñeå bieåu hieän söï sang quí, giaøu coù cuûa chuû nhaân”. Tuy nhieân söï töông phaûn veà tæ leä naøy cuõng coù theå ñöôïc lyù giaûi raèng nhöõng vò quan chöùc, thaùi giaùm khi soáng voán khoâng coù moät quyeàn löïc thöïc söï gì, thaäm trí coøn bò xem thöôøng. Do vaäy khi cheát laïi mong muoán phoâ tröông uy danh vaø quyeàn löïc maø ñöông thôøi khoâng coù ñöôïc baèng vieäc xaây caát laêng moä, ñaët nhieàu töôïng quan haàu, lính gaùc vôùi kích thöôùc lôùn. Ngöôïc laïi nhöõng vò vua khi soáng voán ñaõ coù ñòa vò toái cao thì khi maát laïi thöôøng laøm töôïng nhoû ñeå khoâng aùt ñi caùi vò trí cao nhaát “thieân töû” cuûa mình. Trong caùc laêng quan laïi thöôøng söû duïng moät soá moâ típ trang trí nhö roàng, phöôïng, laân, hoå phuø. Nhö chaïm khaéc hoå phuø treân nhaø moä (thaùp moä) laêng hoï Ngoï. Hình roàng chaïm noåi treân tay ngai ñaù laêng Dinh Höông, laêng Noäi Dinh, treân höông aùn, bia ñaù laêng hoï Ngoï. Ñoâi phöôïng muùa treân bia laêng hoï Ngoï... Töôïng ngheâ, saáu nhöõng con vaät töôûng töôïng kyø bí cuõng xuaát hieän nhieàu trong laêng moä nhö laêng Dinh Höông, laêng hoï Ngoï. Ñoù laø nhöõng moâ típ chæ coù trong kieán truùc laêng vua, phuû chuùa, söï xuaát hieän cuûa noù trong laêng moä caùc quan cuõng ngaàm ñeà cao uy danh cuûa mình. Song coù leõ caùi aån yù saâu saéc nhaát trong kieán truùc vaø ngheä thuaät ñieâu khaéc laêng moä laø yù töôûng veà söï hö aûo cuûa theá giôùi beân kia. Taát caû bieåu hieän moät caùch aån duï nhaát quaùn töø kieán truùc, ñieâu khaéc (phong caùch laãn ñeà taøi) caùch saép ñaët töôïng taïo khoâng gian, caùc moâ típ trang trí... Quan nieäm “soáng khoân cheát thieâng” töø laâu ñaõ aên saâu trong taâm thöùc ngöôøi Vieät. Bôûi vaäy laêng moä laø nôi tích luyõ moïi taâm thöùc cuûa con ngöôøi veà phong tuïc, taäp quaùn, ñaëc bieät laø tín ngöôõng, taâm linh... ñöôïc theå hieän qua hình töôïng. Coù theå ñoïc ñöôïc ôû ñaây nhöõng quan nieäm tö töôûng veà soáng vaø cheát cuûa caû Ñaïo giaùo, Nho giaùo vaø Phaät giaùo. Trong ñoù tö töôûng cuûa Ñaïo giaùo ñöôïc bieåu hieän roõ nhaát trong laêng moä laø vieäc choïn ñòa theá hôïp vôùi phong thuûy. Do vaäy aán töôïng ñaàu tieân veà laêng moä laïi laø moät phong caûnh höõu tình vôùi soâng nöôùc, nuùi ñoài, coû caây vaø söï bao la cuûa trôøi ñaát. Song aån saâu trong caùi bao la cuûa trôøi ñaát, coû caây aáy laø quan nieäm veà cheát, söï sieâu thoaùt ñeå trôû veà vôùi thieân nhieân, vuõ truï (qui luaät thöôøng haèng) kieåu thöùc thích hôïp cuûa kieán truùc laêng moä chính laø daïng kieán truùc loä thieân, giôùi haïn khoâng gian baèng nhöõng böùc töôøng thaáp vaø cöûa nhoû. Nhö töôøng khu moä laêng Dinh Höông (Baéc Giang)
258 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) cao 2,16m troå ba cöûa hình vuoâng chæ cao 0,80m roäng 0,72m. ÔÛ ñaây khoâng coù söï taùch baïch quaù roõ giöõa khoâng gian laêng moä vôùi khoâng gian beân ngoaøi. Khoâng coù söï laán aùt hay vöôn leân cheá ngöï thieân nhieân baèng veû ñoà soä, baèng chieàu cao cuûa coâng trình nhaân taïo maø ñoù laø söï traûi daøi treân maët ñaát hoøa quyeän vôùi trôøi ñaát, caây coû cuûa kieán truùc laêng moä. Khoâng gian laêng moä chính laø caùi khoâng gian bao la voâ taän cuûa trôøi ñaát, laø caùi khoaûng khoâng hö aûo vaø cheát laø veà nôi hö aûo aáy. Döôøng nhö tinh thaàn naøy quaùn xuyeán trong töøng böùc töôïng, neùt chaïm cho ñeán daùng caây ngoïn coû. Trong phong caùch taïo töôïng laêng moä cuõng laø söï keát hôïp giöõa taû thöïc vaø caùch ñieäu. Ví duï töôïng Ngöôøi daét ngöïa laêng Dinh Höông ñöôïc taû raát ñuùng veà tæ leä, ngöôøi, ngöïa vôùi daùng ñöùng, theá tay chaân thaäm chí coøn dieãn taû roõ caû khuoân maët vôùi tuoåi taùc, töôùng maïo. Song veà chi tieát laïi duøng phöông phaùp caùch ñieäu nhö raâu ngöôøi qui thaønh khoái lôùn, duøng neùt dieãn taû : bôøm, ñuoâi ngöïa ñöôïc caùch ñieäu thaønh caùc maûng lôùn vaø duøng neùt trang trí. Hoaëc töôïng Nöõ quan haàu dieãn taû raát thöïc töø hình daùng, trang phuïc, khuoân maët nhöng chieàu cao töôïng laïi ñöôïc chuû ñoäng thu ngaén laïi, chieác muõ vaûi ñöôïc caùch ñieäu thaønh nhöõng loïn chaûy meàm maïi xuoáng bôø vai. ÔÛ töôïng thuù trong laêng moä cuõng goàm hai loaïi: nhöõng con thuù thaät: Voi, Ngöïa, Choù vaø nhöõng con thuù töôûng töôïng: Ngheâ, Saáu. Veà phong caùch taïc töôïng ngay ôû töôïng con thuù thaät cuõng laø söï keát hôïp giöõa taû thöïc veà hình daùng, tæ leä vôùi caùch ñieäu caùc chi tieát nhö tai, ñuoâi, baèng neùt chaïm sô löôïc ngoä nghónh. Hay ôû nhöõng con thuù töôûng töôïng, khoâng coù thöïc laïi ñöôïc taû raát thöïc veà hình daùng tæ leä cuûa loaøi thuù töï nhieân. Nhö vaäy caùi hö vaø thöïc luoân ñan xen trong töøng taùc phaåm ñieâu khaéc laêng moä. Ngay caùch saép ñaët, phoùng to thu nhoû tæ leä, thay ñoåi ñieåm nhìn cuûa caùc böùc töôïng cuõng taïo ra caùi hö aûo. Ñoù laø caùi hö aûo cuûa khoâng gian. Nhö vaäy baèng caùch thay ñoåi tæ leä, ñieåm nhìn, khoaûng caùch giöõa caùc töôïng ñaõ taïo ra moät khoâng gian laêng vôùi taàng taàng lôùp lôùp nhö gaàn nhö xa, nhö hö nhö aûo. Trong ngheä thuaät kieán truùc laêng moä, ñeå bieåu hieän quan nieäm veà theá giôùi beân kia (coõi hö aûo) ngöôøi ta ñaõ duøng nhöõng hình töôïng ñeå gôïi leân caùi khoâng nhìn thaáy, hö aûo aáy. Chính ñieàu ñoù taïo ra söï linh thieâng cho khu
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 259 moä. Ñöôøng Thaàn ñaïo cuõng vaäy ñoù laø moät con ñöôøng voâ hình theo quan nieäm phong thuyû nhöng noù döôøng nhö coù thaät bôûi luoân coù hai haøng töôïng ñaêng ñoái hai beân theo moät truïc doïc, coù taùc duïng lieân keát moïi vaät taïo neân söï linh thieâng cuûa laêng moä. Vieäc söû duïng caùc moâ tip trang trí trong boä töù linh: long li, phöôïng vaø caùc bieåu hieän cuûa trôøi ñaát nhö maët trôøi, maây coù tính chaát hieån linh treân caùc ñoà thôø nhö: höông aùn, ñænh, saäp thôø, nhaø moä, nhaø bia cuõng laø ñeå taïo ra caùi thieâng cho laêng moä. Nhö vaäy vieäc saép ñaët nhöõng hình töôïng cuï theå cuûa ñieâu khaéc trong laêng moä ñeàu mang yù nghóa töôïng tröng hoaëc gôïi môû nhöõng aån yù saâu xa. Caëp töôïng lieàn khoái giaùm maõ daét ngöïa duy nhaát ñöôïc ñaët tröôùc böùc töôøng ñaù ong – troå ba cöûa ôû nhaø moä laêng Dinh Höông cuõng gôïi nhieàu suy nghó. Tröôùc heát boä töôïng hoøa vôùi khung caûnh thieân nhieân nôi ñaây laøm neân moät böùc tranh traøn ñaày veû thanh bình yeân aû. Noù khoâng chæ ñeïp veà taïo hình maø coøn ñeïp veà söï töông phaûn cuûa maøu saéc, chaát lieäu. Treân neàn xanh rì cuûa coû, maàu traéng cuûa trôøi laø böùc töôïng ñaù ong xuø xì, thoâ nhaùm, ñoû saäm xuoáng bôûi naéng möa. Noåi baät treân neàn ñoû aáy laø hình khoái chau chuoát chaéc khoeû vôùi chaát ñaù xanh mòn cuûa caëp töôïng ngöôøi daét ngöïa. Trong khoâng gian tónh laëng, ñaát trôøi bao la, ñoâi ngöïa ñöôïc trang bò ñaày ñuû yeân cöông, baøn ñaïp, laïi coù nhöõng giaùm maõ trang phuïc teà chænh ñang saün saøng chôø phuïc dòch, taâm traïng heát söùc thanh thaûn phaûi chaêng muoán nguï yù : “cheát chæ laø moät söï döøng chaân taïm thôøi trong chuyeán ñi cuûa cuoäc ñôøi moãi con ngöôøi”. Söï tónh laëng trong laêng moä coù ñöôïc laø do tính thoáng nhaát, söï haøi hoøa tuyeät ñoái cuûa kieán truùc ñieâu khaéc vôùi thieân nhieân. Kieán truùc chæ chieám moät tæ leä nhoû, khieâm toán aån mình trong thieân nhieân, nhöõng böùc töôøng thaáp, nhöõng oâ cöûa nhoû, moät vaøi chieác baøn ñaù, höông aùn, ngai thôø, nhaø bia khoâng quaù kheùp kín maø boû löûng cho khoâng gian cuûa thieân nhieân, caây coû. Söï ngay ngaén, nghieâm trang luoân ñöôïc nhaán maïnh baèng söï vuoâng vöùc, ngang doïc cuûa böùc töôøng, khoái chöõ nhaät cuûa höông aùn, baøn ñaù, thaäm trí hoa vaên kyû haø. Söï ñaêng ñoái khoâng chæ ñöôïc tuaân thuû bôûi hai daõy töôïng beân ñöôøng thaàn ñaïo maø coøn ôû baûn thaân moãi böùc töôïng trong daùng veû cung kính nghieâm trang, söï ñaêng ñoái ngay treân caùc boä phaän theo truïc cô
260 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) theå, töø khuoân maët, neáp quaàn aùo cho ñeán hoïa tieát trang trí. Ñoù cuõng chính laø ñieåm quyeát ñònh hình thaønh phong caùch ñieâu khaéc laêng vôùi tính traàm maëc. Nhöng caùi tónh trong laêng moä khoâng phaûi laø caùi tónh cheát maø vaãn chöùa trong ñoù caùi ñoäng. Söï ñaêng ñoái cuûa töøng caëp töôïng taïo neân tính thoáng nhaát veà toång theå nhöng chi tieát laïi khaùc nhau ñeå taïo söï sinh ñoäng. Nhìn beân ngoaøi töøng caëp töôïng gioáng nhau nhöng veà chi tieát laïi khaùc nhau vaø ñieàu naøy ñieâu khaéc laêng moä TK 17-18 giaûi quyeát toát hôn caùc laêng moä giai ñoaïn tröôùc vaø sau (thôøi Leâ Sô - Nguyeãn). Caëp töôïng Ngöôøi daét ngöïa laêng Dinh Höông laø moät ví duï, troâng xa hai khoái töôïng hoaøn toaøn gioáng nhau veà hình daùng, trang phuïc, ñeà taøi... nhöng laïi khaùc nhau veà hai ngöôøi giaùm maõ: töø chieàu cao, trang phuïc (muõ), khuoân maët (moät giaø moät treû), moät oai phong, moät ngöôøi traàm tónh. Gioáng nhö loái chaïm khaéc trong ñình laøng, hai beân cöûa voõng ñöôïc hai phöôøng thôï cuøng laøm chung ñeà taøi, tæ leä, moâ tip, kích thöôùc, nhöng khaùc nhau veà phong caùch, kyõ thuaät. Muïc ñích laø taïo söï phong phuù trong caùi thoáng nhaát, toång theå cuûa kieán truùc ñieâu khaéc. ÔÛ hai töôïng Nöõ quan haàu laêng Dinh Höông cuõng vaäy – gioáng nhau töø trang phuïc, daùng ngöôøi tæ leä nhöng moät ngöôøi oâm traùp, coøn moät ngöôøi caàm quaït. Beân caïnh tö töôûng trôû veà vôùi thieân nhieân cuûa Ñaïo giaùo, nhöõng öôùc muoán khaùt khao danh voïng vaãn song haønh toàn taïi, in daáu trong ñieâu khaéc laêng moä. Noù xuaát hieän döôùi nhöõng moâ tip trang trí mang ñaày tính töôïng tröng aån duï mang naëng tö töôûng nhaäp theá cuûa Nho giaùo. Ñoù laø nhöõng hoa vaên: cuoán thö, quaït, naäm röôïu... bieåu töôïng söï noã löïc trong vieäc hoïc haønh, thi cöû daønh choã ñöùng trong thieân haï. Tröôùc khi trôû veà vôùi hö voâ caùc vò quan laïi vaãn muoán ñeå laïi chuùt danh cho ñôøi. Nhöõng moâ típ naøy ñöôïc chaïm khaéc treân taám vaûi loùt yeân ngöïa cuûa laêng Dinh Höông, laêng Noäi Dinh vaø treân trong nhöõng oâ trang trí hình vuoâng, maët tröôùc höông aùn laêng Noäi Dinh. Ngöôøi ta noùi raèng, laêng moä laø taùc phaåm ngheä thuaät cuoái cuøng maø vò vua quan ñeå laïi cho ñôøi. ÔÛ ñoù noù taäp trung moïi öôùc voïng veà cuoäc soáng ñöôïc bieåu hieän baèng ngoân ngöõ hình khoái, theå hieän coâ ñoïng moïi luoàng tö töôûng ñöôïc dung hoøa trong ñôøi soáng tinh thaàn con ngöôøi. Beân caïnh traät töï, leã giaùo cuûa Nho giaùo laïi coù tieâu dao cuûa Ñaïo giaùo vaø quan nieäm giaûi thoaùt cuûa Phaät giaùo song song toàn taïi.
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 261 Khoâng ngaïc nhieân khi con ngöôøi vöøa mong öôùc baát töû vôùi thôøi gian, vöøa höôùng ñeán moät caûnh giôùi an laïc vónh haèng sau cuoäc soáng naøy. Trong laêng moä moâ típ hoa vaên oâ traùm loàng vaøo nhau khoâng ñieåm khôûi ñaàu vaø khoâng söï keát thuùc loàng trong moät daûi hoa vaên bay löôïn töôïng tröng cho söï tröôøng toàn. Ngoaøi ra moâ típ hoa sen, moät trong boä kieåu thöùc baùt baûo cuûa Phaät giaùo ñöôïc chaïm nhieàu treân dieàm bia, ñænh baèng ñaù, maùi thaùp moä... vôùi yù nghóa ñöôïc veà vôùi vuøng ñaát thanh tònh cuûa nhaø Phaät sau khi cheát. Coù theå thaáy raèng laêng moä vaø sinh töø cuûa caùc chuùa Trònh, quan laïi vaø ngöôøi giaøu laø moät loaïi hình kieán truùc khaù ñaëc saéc, phaùt trieån maïnh vaøo theá kyû 17, 18, taäp trung nhieàu ôû caùc tænh mieàn Baéc nhö: Haø Taây, Höng Yeân, Baéc Giang, Vónh Phuùc, Thaùi Bình, Thanh Hoùa . Cho ñeán nay lòch söû phong kieán Vieät Nam haàu nhö khoâng coù ghi cheùp gì veà caùc laêng moä naøy. Ngöôøi ta vaãn luoân nhìn noù nhö moät loaïi kieán truùc ngheøo naøn, ñôn ñieäu, coâng thöùc hoaù nhaèm phuïc vuï cho giai caáp thoáng trò. Nhöng thöïc ra kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä laø saûn phaåm vaät chaát cuõng nhö tinh thaàn cuûa laøng xaõ Vieät Nam TK 17-18 khoâng thua keùm gì kieán truùc, ñieâu khaéc ñình, chuøa. ÔÛ ñoù taäp trung ñöôïc moïi taâm thöùc, tinh hoa ngheä thuaät nhaèm bieåu hieän yù töôûng heát söùc saùng taïo, ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät veà theá giôùi cuûa con ngöôøi sau khi cheát. Qua ñoù cuõng boäc loä nhöõng öôùc voïng khaùt khao cuûa con ngöôøi. Qui moâ lôùn nhoû cuûa laêng, soá löôïng nhieàu ít cuûa töôïng, di vaät phuï thuoäc vaøo chöùc vò, cuûa caûi cuûa chuû nhaân vaø tình caûm cuûa nhöõng ngöôøi daân Laêng moä laø kieán truùc mang tính töôûng nieäm cao. Noù theå hieän ôû söï thoáng nhaát trieät ñeå tính ñoái xöùng trong toaøn boä heä thoáng ñieâu khaéc cuõng nhö ngay trong baûn thaân töøng böùc töôïng. Töôïng ngöôøi vaø töôïng thuù ñöôïc theå hieän moät caùch khaù ñoàng nhaát vôùi veû cung kính, trang nghieâm. Ngheä thuaät chaïm khaéc theå hieän nhöõng neùt chaïm ñieâu luyeän, ñeà taøi phong phuù vôùi yù nghóa töôïng tröng cao aên nhaäp haøi hoaø vôùi kieán truùc. Laêng moä laø söï phoái hôïp aên nhaäp giöõa kieán truùc vaø thieân nhieân taïo ra kieåu kieán truùc laêng moä vöôøn caûnh. Khuoân vieân nhoû keát hôïp vôùi ao hoà, vöôøn caây töï nhieân cuûa caûnh quan laêng taïo ra moät theá giôùi tónh laëng thu nhoû, ñeïp ñeõ. Ñoàng thôøi noù cuõng trình baøy nhöõng yù töôûng veà
262 - V i eä n M yõ t h u aä t ( 1 9 6 2 - 2 0 0 7 ) phong thuyû ñöôïc phoái thuoäc vôùi ngheä thuaät kieán truùc vaø ñieâu khaéc ñaù. Laêng moä laø loaïi hình kieán truùc ñöa ra ñöôïc moät hình thaùi khoâng gian ñaëc tröng rieâng keát hôïp giöõa kieán truùc – ñieâu khaéc vaø khoâng gian töï nhieân ñeå taïo ra moâi tröôøng taâm linh, thaåm myõ khaùc haún vôùi chuøa, ñình. Trong ñoù ñieâu khaéc ñoùng vai troø chuû ñaïo trong vieäc taïo khoâng gian cuõng nhö saéc thaùi rieâng cuûa töøng laêng moä. Bôûi vieäc saép ñaët heä thoáng ñieâu khaéc ñaù xaùc laäp khoâng gian laêng, bieåu hieän moät caùch saâu saéc veà theá giôùi cuûa con ngöôøi sau khi cheát vôùi quan nieäm “soáng göûi thaùc veà”, söï trôû veà vôùi hö voâ. Haøng chuïc laêng moä raûi raùc ôû khaép caùc laøng xaõ Vieät Nam thuoäc vuøng Baéc Boä – thöïc söï laø nhöõng kho taøng ngheä thuaät kieán truùc – ñieâu khaéc ñaù ngoaøi trôøi coù giaù trò ñang caàn ñöôïc tieáp tuïc nghieân cöùu vaø baûo veä. Vieäc nghieân cöùu vaø tìm hieåu yù nghóa giaù trò taâm linh cuõng nhö ngheä thuaät cuûa kieán truùc vaø ñieâu khaéc laêng moä coå giuùp chuùng ta coù söï nhìn nhaän ñuùng ñaén, cuõng nhö yù thöùc trong vieäc giöõ gìn moät loaïi hình di saûn kieán truùc coù giaù trò cuûa daân toäc Vieät Nam. Ñ.P.L
N g h i eâ n c öù u M yõ t h u aä t - 263 ÑAËC ÑIEÅM VAØ PHONG CAÙCH NGHEÄ THUAÄT TÖÔÏNG PHAÄT TRONG NEÀN ÑIEÂU KHAÉC COÅ* Traàn Thò Bieån** T heo saùch Thuûy Kinh Chuù theá kyû thöù 3 tröôùc C.N, vua Asoka (vò anh huøng coù coâng thoáng nhaát AÁn Ñoä) ñaõ cho xaây döïng thaùp thôø vaø truyeàn baù ñaïo Phaät ôû nhieàu nôi, trong ñoù coù vuøng Ñoà Sôn (Haûi Phoøng) Vieät Nam. Döôùi thôøi Baéc thuoäc, ñaïo Phaät ngaøy moät phaùt trieån, ñaëc bieät laø doøng Vinitaruci, moät Phaät phaùi gaàn guõi vôùi Maät toâng vaø tín ngöôõng daân daõ. Tuy nhieân thôøi naøy töôïng Phaät chöa phaùt trieån, bôûi nôi tu haønh cuûa caùc nhaø sö coøn ít. Chuøa laøng chæ laø ñieän Phaät nhoû, khi ñaát nöôùc bò xaâm chieám, kinh teá khoâng taäp trung, cô caáu toå chöùc xaõ hoäi chöa roäng khaép. Chính vì vaäy, chuùng ta chæ coù theå tìm hieåu vaø nghieân cöùu ñaëc ñieåm, phong caùch töôïng Phaät töø thôøi Lyù (TK XI) trôû veà sau (trong neàn ñieâu khaéc coå Vieät Nam). Laø moät heä tö töôûng aûnh höôûng tôùi lòch söû xaõ hoäi, söï thaêng traàm cuûa ñaïo Phaät maø loøng toân suøng cuûa con ngöôøi cuõng coù luùc thay ñoåi. Thôøi Lyù, trieát hoïc Phaät giaùo coù neùt khaùc thôøi Traàn vaø dó nhieân khaùc so vôùi caùc thôøi sau. Vì vaäy ngheä thuaät ñieâu khaéc töôïng Phaät cuõng coù ñaëc ñieåm rieâng, caùc nhaø nghieân cöùu döïa vaøo phong caùch chung vaø ñaëc ñieåm rieâng treân cô sôû khoa hoïc cuûa töøng thôøi maø xaùc ñònh nieân ñaïi töôïng Phaät qua caùc trieàu ñaïi. Ñaïo Phaät vaøo Vieät Nam phaàn naøo ñaõ Vieät hoùa ñeå dung hoäi vôùi tín ngöôõng daân daõ. Quaù trình ñaáu tranh lieân tuïc beàn bæ vaø duõng caûm cuûa daân toäc ta ñaõ giaønh laïi ñoäc laäp cho daân toäc. Theá kyû X, ñaùnh daáu böôùc ngoaët * Baøi ñaõ in trong Thoâng tin Khoa hoïc Nghieân cöùu Myõ thuaät, Tröôøng Ñaïi hoïc Myõ thuaät Haø Noäi - Vieän Myõ thuaät, soá 2 (18), thaùng 6 naêm 2006. ** Sinh naêm 1974. Veà Vieän naêm 1997, hieän nay laø caùn boä nghieân cöùu coâng taùc taïi Ban Tö lieäu.