intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Cú pháp Tiếng Việt và ngôn ngữ học hiện đại: Phần 2

Chia sẻ: Ff Ff | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:195

Thêm vào BST
Báo xấu
135
lượt xem 30
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

(BQ) Phần 2 của Tài liệu Tiếng Việt và ngôn ngữ học hiện đại (Sơ khảo về cú pháp) bao gồm các nội dung từ chương 7 trở đi. Phần này sẽ cung cấp đến bạn đọc các chủ đề như: tính ràng buộc, lý thuyết X-gạch, lý thuyết X-gạch – bổ ngữ và phụ ngữ, lý thuyết X-gạch – các loại ngữ đoạn khác, tiểu phạm trù, từ vựng – X-gạch hạn chế, phép biến hình. Mời các bạn cùng tham khảo để nắm bắt các nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Cú pháp Tiếng Việt và ngôn ngữ học hiện đại: Phần 2

  1. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Chöông 7 TÍNH RAØNG BUOÄC Con ngöôøi coù theå moâ taû ñoái töôïng baèng ngoân ngöõ. Ñoái töôïng coù theå laø ngöôøi, vaät, suy nghó, taâm tö, söï tình, bieán coá, ... , khoâng phaân bieät cuï theå hay tröøu töôïng. Ví duï, tình yeâu laø moät ñoái töôïng thöôøng ñöôïc giôùi ngheä só duøng laøm chuû ñeà saùng taùc. Moät baøi thô tình, moät baûn nhaïc tình, caâu chuyeän tình, v.v.. Muïc ñích cuûa toaøn baøi thô, baûn nhaïc, cuoán truyeän laø nhaèm dieãn taû ñoái töôïng tình yeâu. Theá nhöng coù theå trong ñoù coøn coù nhieàu chi tieát trôøi, traêng, maây, gioù, nhaân vaät naøy, nhaän vaät noï, ... Moïi thöù naøy cuõng laø ñoái töôïng vaø coù theå ñöôïc dieãn taû chi tieát hôn trong caâu. Thöû xeùt moät ñoaïn thô Maøu tím hoa sim cuûa Höõu Loan ñöôïc Phaïm Duy phoå nhaïc nhö sau: (1) “Naøng coù ba ngöôøi anh ñi boä ñoäi laâu roài. Naøng coù ñoâi ngöôøi em, Coù em chöa bieát noùi. Toùc naøng haõy coøn xanh. Toùc naøng haõy coøn xanh. ... Toâi laø ngöôøi chieán binh, xa gia ñình ñi chieán ñaáu. Toâi yeâu naøng nhö yeâu, ngöôøi em gaùi toâi yeâu, ngöôøi em gaùi toâi yeâu ...” Vaên baûn treân chöùa nhieàu ñoái töôïng; caâu naøo cuõng coù: “naøng”, “ngöôøi em gaùi”, “toâi”, “toùc naøng”... Nhìn kyõ, ta seõ thaáy, coù chuoãi töø/caâu khoâng gaây hieåu nhaàm, nhöng coù chuoãi töø/caâu khoâng ñöôïc saéc beùn neáu khoâng ñeå yù tôùi ngöõ caûnh phía tröôùc. Ví duï: (2) Ngöôøi em gaùi toâi yeâu. 161
  2. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC Caùch dieãn ñaït naøy deã bò hieåu nhaàm neáu hieåu “ngöôøi em gaùi toâi” laø moät cuïm töø vieát taét cuûa “ngöôøi em gaùi cuûa toâi” ñaïi ñeå nhö “nhaø toâi” cuûa Vaên Cao: (3) “Nhaø toâi beân chieác caàu soi nöôùc”. (Beán Xuaân – Vaên cao) Neáu noùi khôi khôi “ngöôøi em gaùi toâi yeâu” maø khoâng ñeå yù ñeán ngöõ caûnh, ngöôøi nghe raát deã ñaâm thaéc maéc: coâ aáy yeâu ai ? Chuoãi töø “ngöôøi em gaùi toâi yeâu” bao goàm hai caù theå “ngöôøi em gaùi” vaø “toâi” hay chæ moät caù theå duy nhaát: “ngöôøi em gaùi toâi” ? Chæ nhôø moâi tröôøng ngöõ caûnh, chuùng ta môùi hieåu raèng cuïm töø “ngöôøi em gaùi toâi yeâu” coù nghóa ñaïi khaùi laø “toâi xem naøng nhö moät ngöôøi em gaùi” vaø “toâi yeâu” coå. Noùi cho roõ laø: (4) Ngöôøi em gaùi maø toâi yeâu. Ngaén nöõa laø: (5) Ngöôøi em gaùi, toâi yeâu (vôùi daáu phaåy). Theo caûm xuùc, caâu naøy ngaén goïn vaø hay nhaát, thaønh thöû taùc giaû môùi boû chöõ “maø” 1) ñi. Vaøi ví duï khaùc trong tieáng Anh: (6) Mary and Rosi vitsited Viet nam. Neáu hoûi ai veà Mary vaø ñöôïc bieát, Mary noùi raèng ...: (7) Mary said that she vitsited Vietnam. Neáu hoûi Mary: “Rosi laøm gì ?” vaø ñöôïc Mary traû lôøi ...: (8) Mary said that she vitsited Vietnam. 1) “Thì”, “laø”, “maø” trong tieáng Vieät laø nhöõng tieáng coù coâng duïng phaân giôùi caáu truùc cuù phaùp. Ñoái vôùi cuù phaùp, ñaây moät ñieåm maïnh cuûa tieáng Vieät, theá nhöng ngöôøi Vieät thöôøng khoâng thích duøng, ñaëc bieät laø giôùi vaên chöông. Hieän töôïng thieáu “thì”, “laø”, “maø” raát deã gaây laãn loän trong caâu. 162
  3. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP haún ta phaûi thaáy yù nghóa hai caâu traû lôøi khaùc nhau, duø hai caâu gioáng heät nhau. “She” trong caâu (7) aùm chæ chính Mary, “she” trong caâu (8) aùm chæ Rosi. Gioáng nhö ngöôøi Anh, ngöôøi Ñöùc cuõng coù caùch töôøng thuaät töông töï: (9) Mary und Rosi haben Vietnam besucht. (Mary vaø Rosi ñaõ ñi thaêm Vieät Nam) (10) Mary sagte, daß sie Vietnam besucht hat. (Mary keå, coå ñaõ ñi thaêm Vieät Nam) (11) Mary sagte, daß Rosi Vietnam besucht hat. (Mary keå, Rosi ñaõ ñi thaêm Vieät Nam) (12) Mary sagte, daß sie Vietnam besucht hat. Nghóa laø: Mary keå, Rosi ñaõ ñi thaêm Vieät Nam. Ngöôøi Vieät khoâng duøng “coå” trong caâu naøy ñeå aùm chæ Rosi baèng caùch noùi: “Mary keå, coå ñaõ ñi thaêm Vieät Nam”. Caùc ñoái töôïng ñöôïc ñeà caäp tôùi trong nhöõng ví duï treân ñeàu coù moái quan heä raøng buoäc laãn nhau. Söï raøng buoäc khoâng nhöõng chæ toàn taïi treân bình dieän cuù phaùp maø coøn treân bình dieän ngöõ nghóa. Trong chöông naøy, ta thöû xem lyù thuyeát raøng buoäc (binding theory) seõ giaûi thích theá naøo veà yù nghóa naøy. SÖÏ RAØNG BUOÄC Caùch deã nhaát ñeå nhaän ra tính raøng buoäc cuûa moät ñoái töôïng ñoái vôùi moät ñoái töôïng laø traû lôøi caâu hoûi, ñoái töôïng naøo daãn chæ (refer) tôùi ñoái töôïng naøo. Trong caâu “Mary and Rosi vitsited Vietnam”, ngöõ ñoaïn danh töø NP “Mary and Rosi” daãn chæ tôùi “Vietnam”. Loaïi ngöõ ñoaïn danh töø NP naøy giöõ vai troø nhö moät bieåu thöùc daãn chæ. Bieåu thöùc daãn chæ (referring expression) laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP nhaän yù nghóa baèng caùch daãn chæ vaøo moät söï vaät. Tính daãn chæ khoâng nhöõng chæ noùi leân söï raøng buoäc cuûa moät chuû theå ñoái vôùi söï vaät beân ngoaøi maø coøn ñoái vôùi chính chuû theå aáy. (13) Laõo ñaõ haïi mình baèng troø chôi coå phieáu. ÔÛ ví duï treân, “laõo” vaø “mình” aùm chæ moät ñoái töôïng duy nhaát. “Laõo” daãn chæ tôùi “mình” vaø ngöôïc laïi “mình” daãn chæ ngöôïc veà “laõo”. Noùi noâm na laø “mình” töùc 163
  4. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC laø caùi “laõo”aáy. “Mình” giöõ chöùc naêng nhö moät truøng ngöõ vaø caàn ngöõ caûnh phía tröôùc. Truøng ngöõ (anaphor) laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP nhaän yù nghóa töø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP khaùc trong caâu. Tieáng Anh coù nhöõng truøng ngöõ nhö myself, yourself, himself, herself, themselves, each other. Ví duï: (14) The murder killed himself with a gun. Tính raøng buoäc cuûa ngöõ ñoaïn danh töø NP coøn xuaát hieän ôû daïng ñaïi danh töø. Ñaïi danh töø (pronoun) laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP coù theå nhaän yù nghóa töø moät töø khaùc trong caâu. (15) Mary said that she vitsited Vietnam. “She” laø ñaïi danh töø nhaân vaät vaø nhaän yù nghóa töø Mary. Quan heä raøng buoäc chæ cho pheùp ba phaàn töû bieåu thöùc daãn chæ, truøng ngöõ vaø ñaïi danh töø naèm ôû vò trí nhaát ñònh trong caâu. Ñoåi vò trí töø, caâu coù theå bò toån thöông: (16) a. The murder killed himself with a gun. b. * Himself killed murder with a gun. Caâu a. noùi ñöôïc. Caâu b. khoâng noùi ñöôïc. Ngöõ ñoaïn danh töø NP “the murder” trong caâu a. laø tieàn ngöõ ñöùng tröôùc truøng ngöõ “himself”. Tieàn ngöõ (antecedent) laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP nhaän yù nghóa töø moät ñaïi danh töø hoaëc moät truøng ngöõ. Rieâng tieáng Vieät, caàn caån thaän khi duøng “mình”: (17) a. Laõo ñaõ haïi mình baèng troø chôi coå phieáu. b. Mình ñaõ haïi laõo baèng troø chôi coå phieáu. 164
  5. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP YÙ nghóa hai caâu treân khaùc nhau. “Mình” trong tieáng Vieät coù hai nghóa, moät laø chính caù nhaân ñoù, hai laø “toâi”, “ta”, “chuùng ta”. Ngöõ ñoaïn danh töø NP “laõo” trong caâu a. laø tieàn ngöõ vì ñöùng tröôùc truøng ngöõ “mình”. Bôûi coù söï laëp laïi ñoái töôïng baèng nhöõng ngöõ ñoaïn khaùc nhau, cho neân caàn ñònh roõ chöùc naêng vaø vò theá cuûa töøng ngöõ ñoaïn ñeå phaân bieät cho roõ töøng ñoái töôïng moät. Muoán vaäy, ngöôøi ta duøng chæ soá (index). Baèng caùch naøy, ngöõ ñoaïn dieãn taû moät ñoái töôïng gioáng nhau seõ ñöôïc ñaùnh chæ soá gioáng nhau. Loaïi chæ soá naøy coøn ñöôïc goïi laø chæ soá phuï (coindex). (ñöôïc ghi chuù baèng i, j, k, l, m, ... beân phaûi, phía döôùi ngoaëc vuoâng ‘]’). (18) [Mary]i und [Rosi]j haben [Vietnam]k besucht. Caâu treân bao goàm ba ngöõ ñoaïn danh töø NP khaùc nhau: “Mary”, “Rosi”, “Vietnam”. Moãi ngöõ ñoaïn mang moät chæ soá khaùc nhau: i, j, k. Töïa vaäy: (19) [Laõo]i ñaõ haïi [mình]i baèng [troø chôi coå phieáu]j . bao goàm ba ngöõ ñoaïn danh töø NP: “laõo”, “mình”, “troø chôi coå phieáu”. “Mình” vaø “laõo” chæ cuøng ñoái töôïng, ñöôïc ghi chuù baèng i. “Troø chôi coå phieáu” (khoâng aùm chæ “mình” hoaëc “laõo”) mang chæ soá j. Caáu truùc caâu naøy raát gioáng caáu truùc caâu tieáng Anh döôùi ñaây: (20) [The murder]i killed [himself]i with [a gun]j . Ñaõ möôøng töôïng ñöôïc tính raøng buoäc, chuùng ta thöû ñi saâu vaøo vaán ñeà. Giaû söû laáy caâu tieáng Anh vöøa neâu laøm cô sô phaân tích: (21) [The murder]i killed [himself]i with a gun . Môû roäng caâu treân baèng hai ví duï: (22) a. [The murderi’s lawyer]j killed [himself]j with a gun. b. * [The murderi’s lawyer]j killed [himself]i with a gun. Caâu a. noùi ñöôïc. “Himself” khoâng coù cuøng chæ soá nhö “murder” maø cuøng chæ soá nhö ngöõ ñoaïn “[The murderi ’s lawyer]j”. Ñoái töôïng chính khoâng phaûi laø keû saùt nhaân (murder) maø laø oâng luaät sö (lawyer). Maët khaùc, neáu ñaùnh chæ soá nhö ôû tröôøng hôïp caâu b., caáu truùc caâu seõ hoûng ngay. “Himself” chæ coù theå daãn chæ tôùi 165
  6. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC toaøn theå chuû ngöõ “The murder’s lawyer” chöù khoâng theå daãn chæ tôùi moät ngöõ ñoaïn danh töø NP (ôû ñaây laø “the murder”) trong moät chuû ngöõ NP. Töông töï vaäy: (23) a. [The lawyer of the murderi]j killed [himself]j with a gun. b. * [The lawyer of the murderi]j killed [himself]i with a gun. Caùc ví duï noùi ñöôïc ñeàu thoûa caùc quy taéc caáu truùc ngöõ ñoaïn: 1. S → NP VP 2. NP → (D) (NP) (AP+) N 3. VP → V (NP) (PP+) 4. PP → P NP • D→ the | a • N→ murder | lawyer | himself | gun • V→ killed • P→ with Caây cuù phaùp cuûa caâu “[The murder]i killed [himself]i with a gun”ø: S NPi VP (24) a. D N V NPi PP N P NP D N The murder killed himself with a gun Ngöõ ñoaïn danh töø NPi beân traùi (ñöôïc khoanh troøn) chi phoái tröïc tieáp “murder” vaø coù quan heä leänh-C vôùi ngöõ ñoaïn ñoäng töø VP (töùc nuùt chò em). Vaø nhö ñaõ bieát, noù cuõng coù cuøng moái quan heä vôùi nhöõng nuùt con cuûa VP beân döôùi, ngay choã NPi chi phoái tröïc tieáp “himself”. Trong khi ñoù, caây cuù phaùp cuûa “[The murderi ’s lawyer]j killed [himself]i with a gun” laïi coù daïng khaùc: 166
  7. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP S NP VP (24) b. NPi N V NPi PP D N N P NP D N The murder’s lawyer killed himself with a gun NPi beân traùi chi phoái tröïc tieáp “murder”. NPi beân phaûi chi phoái tröïc tieáp “himself”. Tuy vaäy, NPi beân traùi khoâng coù quan heä leänh-C vôùi NPi beân phaûi. Keát quaû: hai NP coù cuøng chæ soá phuï i nhöng caáu truùc laïi khoâng oån. Haõy ñaët ñieàu kieän chaët cheõ hôn: Raøng buoäc (bind): Moät nuùt A bò raøng buoäc vaøo nuùt B, neáu vaø chæ neáu: 1. A laø tieàn ngöõ ñoái vôùi B vaø 2. A coù quan heä leänh-C vôùi B vaø 3. A vaø B coù cuøng chæ soá. Vôùi caùc ñieàu kieän keå treân, ta coù theå giaûi thích hai caâu sau ñaây laø sai ngöõ phaùp: (25) a. * Himself killed murder with a gun. b. * [The murderi ’s lawyer]j killed [himself]i with a gun. bôûi khoâng coù truøng ngöõ naøo bò raøng buoäc. Taïm thôøi toång quaùt hoùa baèng nguyeân taéc: Nguyeân taéc raøng buoäc A (binding principle A): Moät truøng ngöõ bao giôø cuõng bò raøng buoäc. Xin nhaéc laïi, “bò raøng buoäc” coù nghóa laø vöøa coù cuøng chæ soá vôùi moät NP, vöøa laø tieàn ngöõ, vöøa coù moái quan heä leänh-C vôùi chính mình. Tröôøng hôïp döôùi ñaây khoâng ñöôïc. Ngöõ ñoaïn “himself” khoâng phaûi laø tieàn ngöõ cuûa “murder”: 167
  8. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC *S NPi VP N V NPi PP (26) D N P NP D N Himself killed the murder with a gun Tính raøng buoäc cuûa tieáng Anh hay gaëp raéc roái ngay meänh ñeà phuï: (27) a. Mary said that she vitsited Vietnam. b. * [Mary]i said that [herself ]i vitsited Vietnam. *S NPi VP N V S’ C S b. NPi VP V NP N Mary said that herself vitsited Vietnam. Trong chuoãi töø “Mary said that herself vitsited Vietnam”, [Mary] vöøa coù cuøng chæ soá nhö [herself], vöøa coù moái quan heä leänh-C vôùi “herself”, vaø vöøa laø tieàn ngöõ. Ví duï naøy hoaøn toaøn thoûa nguyeân taéc raøng buoäc A, theá nhöng laïi sai ngöõ phaùp. Söï khaùc bieät giöõa hai tröôøng hôïp a. vaø b. chæ naèm ôû choã “she” vaø “herself”. Nhö vaäy, coù theå phoûng ñoaùn, “herself” khoâng theå ñoùng vai troø chuû ngöõ. Noùi caùch khaùc laø truøng ngöõ “herself” caàn moät tieàn ngöõ trong caâu maø chính noù phaûi naèm 168
  9. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP trong ñoù, duø ñoù laø meänh ñeà phuï. Tính chaát naøy ñaõ chæ ra tính haïn cheá cuïc boä (locality constrain) trong phaïm vi raøng buoäc (binding domain), ôû ñoù, moät truøng ngöõ baét buoäc phaûi coù tieàn ngöõ ñöùng gaàn noù. Vì lyù do naøy, tính raøng buoäc ñoøi hoûi theâm ñieàu kieän: Nguyeân taéc raøng buoäc A (môû roäng): Moät truøng ngöõ bao giôø cuõng bò raøng buoäc trong phaïm vi raøng buoäc cuûa noù. Tuy vaäy, nhöõng ñieàu kieän cuûa tính raøng buoäc keå treân coù leõ chæ thoûa cho tieáng Anh vaø tieáng Ñöùc. (28) a. Mary said that she vitsited Vietnam (tieáng Anh). b. Mary sagte, daß sie Vietnam besucht hat (tieáng Ñöùc). c. * [Mary]i said that [herself ]i vitsited Vietnam (tieáng Anh). d. * [Mary]i sagte, daß [selbst ]i Vietnam besucht hat (tieáng Ñöùc).. Tieáng Vieät ít bò vaán ñeà hôn. Thay vì duøng truøng ngöõ nhö myself, yourself, himself, herself, ..., tieáng Vieät coù raát nhieàu ñaïi danh töø nhaân vaät coù ñuû khaû naêng dieãn taû chính xaùc töøng nhaân vaät moät. Nhôø theá maø moät caâu noùi khoâng bò hieåu nhaàm ñoái töôïng hoaëc bò sai ngöõ phaùp. Cuï theå, khi noùi: (29) Mary vaø Rosi ñaõ töøng ñeán Vieät Nam. Neáu hoûi moät ngöôøi, Mary noùi gì vaø nghe keå: (30) Mary noùi laø coå ñaõ töøng ñeán Vieät Nam. thì ngöôøi Vieät seõ hieåu ngay, “coå” ñaây laø Mary chöù khoâng ai khaùc. Coøn neáu hoûi Mary veà Rosi, thì caâu traû lôøi phaûi laø: (31) Mary noùi laø Rosi ñaõ töøng ñeán Vieät Nam. (32) Coå noùi laø baû/chò aáy ñaõ töøng ñeán Vieät Nam. Ñoái vôùi nhöõng tröôøng hôïp döôùi ñaây, ngöôøi Vieät cuõng coù theå dieãn taû roõ raøng hôn. Thay vì noùi: (33) Laõo ñaõ haïi mình baèng troø chôi coå phieáu. 169
  10. CHÖÔNG 7 TÍNH RAØNG BUOÄC ngöôøi ta thöôøng noùi: (34) Laõo ñaõ haïi ñôøi mình baèng troø chôi coå phieáu. Hoaëc muoán dieãn taû tinh thaàn cuûa caâu tieáng Anh: (35) The murder killed himself with a gun. ngöôøi Vieät coù theå noùi theo caùch dòch 1-1: (36) Teân saùt nhaân ñaõ töï saùt baèng suùng. hoaëc dòch xuoâi theo tính chaát thôøi gian cuûa tính tònh tieán: (37) Teân saùt nhaân ñaõ caàm suùng, töï saùt. NHAÄN XEÙT VAØ ÑIEÅM MÔÛ Tính raøng buoäc laø moät vaán ñeà phöùc taïp trong caùc tieáng AÂu chaâu. Chomsky (1981), Aoun (1985) ñaõ phaân tích goùc caïnh naøy raát chi tieát qua lyù thuyeát chi phoái vaø raøng buoäc (Government and Binding Theory). Tieáng Vieät coù moät ñieåm lôïi laø nhôø söï phong phuù cuûa ñaïi danh töø nhaän vaät, neân deã traùnh ñöôïc vaán ñeà aáy. Theá nhöng haõy thöû xem tính raøng buoäc coøn xuaát hieän ôû ñaâu ? Nhöõng kieán thöùc naøy coù theå söû duïng ñöôïc khoâng ? 170
  11. DUÕNG VUÕ TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Chöông 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Ngoân ngöõ khoâng baát ñònh maø coù caáu truùc ngöõ phaùp. Tính tuyeán tính cuûa caáu truùc ngöõ phaùp xaùc ñònh ñöôïc nhôø vò trí töø. Ngoaøi tính tuyeán tính, caáu truùc ngöõ phaùp coøn coù toân ti. Toân ti cuûa caáu truùc ngöõ phaùp laøm roõ moái quan heä cuûa töø ñoái vôùi töø trong ngöõ ñoaïn. Coù töø quan troïng ñoùng vai yù chính cuûa thaønh toá. Coù töø chæ giöõ nhieäm vuï theâm nghóa cho töø khaùc chöù khoâng quan troïng. Ví duï noùi moät caâu: (1) Nguyeãn Du laø moät thi só raát noåi tieáng thì cuïm töø: (2) Moät thi só raát noåi tieáng laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP chieáu theo quy taéc: (3) NP → (D) N (N+) (AP+)1) NP D N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Ñoù laø caùch phaân tích theo baøi baûn cuù phaùp caáu truùc ngöõ ñoaïn (phrase structure syntax) truyeàn thoáng. 1) Xin nhaéc laïi: Phaàn töû mang daáu + coù nghóa laø coù theå laëp laïi nhieàu laàn. Phaàn töû ñöôïc ñoùng trong ngoaëc () chæ laø moät löïa choïn, coù theå coù, coù theå khoâng. 171
  12. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Ta thaáy, hình thöùc cuûa cuïm töø “thi só raát noåi tieáng” trong caây cuù phaùp treân chöa phaûi laø moät thaønh toá chuaån. Muoán thaáy daïng thaønh toá, ta phaûi coù moät caây chi tieát ñaïi ñeå nhö sau: NP D ??? (4) N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Phaïm truø “???” chöùa chuoãi “N AP”, theá nhöng noù laø gì ? Duø coù theå ñoaùn “???” laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP, nhöng chaéc chaén noù khoâng phaûi laø moät NP thöôøng gaëp. Thöû xem moät caâu khaùc: (5) Moät thi só raát noåi tieáng ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát tôùi laø Nguyeãn Du Caâu naøy noùi ñöôïc. “Moät thi só raát noåi tieáng” laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP chuaån cuûa caâu. Song neáu boû “moät” ngay ñaàu caâu: (6) Moät thi só raát noåi tieáng ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát tôùi laø Nguyeãn Du ta seõ coù caûm giaùc laø caâu bò thieáu ngay. Nghó kyõ laïi, ta seõ thaáy raèng cuïm töø “thi só raát noåi tieáng” trong tröôøng hôïp naøy khoâng phaûi laø moät ngöõ ñoaïn danh töø NP bình thöôøng. Nhö theá naøo ñoù, noù coù veû lôùn hôn danh töø nhöng laïi nhoû hôn ngöõ ñoaïn danh töø NP thöôøng gaëp, ñaïi ñeå laø naèm chính giöõa. Quaû thöïc vaäy, ñoù laø moät bình dieän trung gian (intermediate level) naèm giöõa 2 phaïm truø: phaïm truø töø vöïng vaø phaïm truø cuù phaùp (töùc phaïm truø ngöõ ñoaïn). 172
  13. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Ñöa theâm bình dieän trung gian vaøo nhaèm moâ taû chi tieát caáu truùc ngöõ phaùp chính laø saùng kieán cuûa lyù thuyeát X-gaïch (X-Bar Theory)2) (Chomsky 1970), Jackendoff (1977). Sau ñaây, chuùng ta seõ taäp trung tìm hieåu nguyeân taéc naøy. (Caàn löu yù: caùc quy taéc ngöõ phaùp trong lyù thuyeát naøy nguyeân thuûy döïa treân tieáng Anh vaø ñöôïc duøng chuû yeáu cho tieáng Anh, cho neân chöa chaéc ñaõ ñuùng cho moïi ngoân ngöõ khaùc. Tuy vaäy, cöù thöû xem caùch giaûi thích veà tieáng Anh vaø caïnh ñoù xem tieáng Vieät theá naøo) NGUYEÂN TAÉC X-GAÏCH Nhôø baøi baûn cuûa thuyeát X-gaïch, vieäc phaân tích cuù phaùp khoâng coøn bò giôùi haïn trong 4 loaïi ngöõ ñoaïn NP, VP, AP, PP, ngöôïc laïi, ngöôøi phaân tích coù theå töï ñònh nghóa moät ngöõ ñoaïn môùi cho ngoân ngöõ ñang ñöôïc xeùt ñeán. Theo lyù thuyeát, ngöôøi ta coù theå ñònh nghóa voâ soá phaïm truø. Moãi phaïm truø gaïch (bar-category) töông öùng vôùi moät phaïm truø töø vöïng X töï taïo ñöôïc goïi laø boùng chieáu X-gaïch (X-bar projection) cuûa X. 1. X (X khoâng gaïch hoaëc X0 laø phaïm truø töø vöïng, ví duï N, V, A, P, ...) 2. X’ (X moät gaïch3) hoaëc X1 laø phaïm truø X-gaïch ñôn (X-single-bar)) 3. X’’ (X hai gaïch hoaëc X2) 4. X’’’ (X ba gaïch hoaëc X3) 5. X’’’’ (X boán gaïch hoaëc X4) 6. ... Qua saùng kieán toång quaùt hoùa söï phaân ñoaïn ñoù, cuù phaùp caáu truùc ngöõ ñoaïn truyeàn thoáng chæ coøn laø moät tieåu taäp hôïp cuûa caáu truùc X-gaïch. Thöû xem moät ví duï cho deã hieåu baèng caùch veõ laïi caây cuù phaùp (4) theo sô ñoà X- gaïch nhö sau. Phaïm truø N coù nghóa laø N-gaïch (nhö X-gaïch): Taïm dòch laø lyù thuyeát X-gaïch. Gaïch coù nghóa laø caùi gaïch treân ñaàu maãu töï X ( X ). Lyù thuyeát 2) X-gaïch ñöôïc Chomsky giôùi thieäu laàn ñaàu tieân vaø ñöôïc nhöõng ngöôøi theo sau (nhö Jackendoff) môû roäng. 3) Daáu ‘ thay cho daáu gaïch treân. 173
  14. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH N D N (7) N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Xin löu yù, ñeå tieän vieäc ñaùnh maùy, keå töø ñaây, chuùng toâi duøng daáu phaåy (’) theá cho daáu gaïch (-): N’’ D N’ (8) N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Nhö ñaõ bieát, moãi ngöõ ñoaïn ñeàu coù moät ñaàu (head). N laø ñaàu cuûa NP, V laø ñaàu cuûa VP, v.v.. Trong cuù phaùp X-gaïch cuõng theá. Moãi ngöõ ñoaïn X-gaïch phaûi coù moät X nhaát ñònh laøm ñaàu. Nguyeân taéc ñaàu (head) X-gaïch: Moãi ngöõ ñoaïn X-gaïch chæ coù moät ñaàu. 1. X-gaïch ñôn (X’ töùc X1) phaûi coù X (X0) laøm ñaàu 2. X-hai gaïch (X’’töùc X2) phaûi coù X-gaïch ñôn (X1) laøm ñaàu 3. X-ba gaïch (X’’’töùc X3) phaûi coù X2 laøm ñaàu 4. X-boán gaïch (X’’’’ töùc X4) phaûi coù X3 laøm ñaàu 5. ... 174
  15. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP (9) OÂng aáy ñoïc truyeän Kieàu. V’ V NP ñoïc truyeän Kieàu V’ coù ñaàu laø V (töùc “ñoïc” laø ñaàu cuûa ngöõ ñoaïn V’ “ñoïc truyeän Kieàu”). Laäp thöùc theo quy taéc saûn sinh, ta coù: 1. X1 → ... X ... 2. X2 → ... X1 ... 3. X3 → ... X2 ... 4. ... Toång quaùt: 5. Xn → ... Xn-1 ... coù nghóa (theo Chomsky), moät ngöõ ñoaïn thuoäc phaïm truø X vôùi n gaïch phaûi chöùa moät ñaàu laø moät thaønh toá thuoäc phaïm truø X vôùi n-1 gaïch (Radford 1985: 103). Xin nhaéc laïi, ñaàu coù theå ñöôïc ñònh nghóa töï do tuøy phaïm truø töø vöïng cuûa töøng ngoân ngöõ chöù khoâng nhaát thieát phaûi laø N, V, A, P, ... Treân thöïc teá, phaïm truø töø vöïng X0 coù theå khoâng naèm tröïc tieáp döôùi bình dieän X1 maø laø döôùi nhieàu bình dieän. Töø ñænh ngöõ ñoaïn muoán ñi xuoáng X0, ta phaûi ñi xuyeân qua nhieàu bình dieän. Tuyeán ñöôøng naøy ñöôïc goïi laø tuyeán chieáu (projection line). Nguyeân taéc tuyeán chieáu (projection line): Ñöôøng töø ñænh ngöõ ñoaïn daãn xuoáng moät ñaàu ñöôïc goïi laø tuyeán chieáu. Cuï theå, trong ngöõ ñoaïn danh töø NP “moät thi só raát noåi tieáng“ beân treân, “thi só” laø moät töø thuoäc phaïm truø töø vöïng danh töø N (laøm trung taâm cho ngöõ ñoaïn). 175
  16. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Ta coù theå nhaän ra tuyeán chieáu (töø ñænh ngöõ ñoaïn N’’ (NP) daãn xuoáng danh töø “thi só” nhö sau: N’’ tuyeán chieáu (projection line) D N’ (10) N AP Adv A Moät thi só raát noåi tieáng Nguyeân taéc di truyeàn cuûa ñaàu trong ngöõ ñoaïn: Ñaëc ñieåm hình vò cuûa ngöõ ñoaïn daãn ñeán ñaàu. Noùi caùch khaùc, ñaëc ñieåm naøy seõ ñöôïc thöïc hieän ôû ñaàu. Moät ví duï veà ñaëc ñieåm hình vò ñoái caùch (accusative, vieát taét: Acc) cuûa moät ngöõ ñoaïn daãn ñeán ñaàu (Stechow 1988): (11) Ottos Vorschlag zu diesem Thema (Ñeà nghò cuûa Otto veà ñeà taøi naøy) N’’ (Acc) NP N’ (Acc) N (Acc) PP Ottos Vorschlag zu diesem Thema Nguyeân taéc ngöõ ñoaïn: Ngoaïi tröø ñaàu, phaàn coøn laïi laø ngöõ ñoaïn. Nguyeân taéc bình dieän: Ñaàu cuûa moät phaïm truø Xi laø moät phaïm truø Xj ; 0 ≤ j ≤ i. Cuøng quan ñieåm vôùi Hornstein vaø Lightfoot, Radford cho raèng coøn coù nhöõng tröôøng hôïp moät caáu truùc chöùa caáu truùc phuï (substructure): 176
  17. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP N (12) ... N ... Khoâng haún: 6. Xn → ... Xn-1 ... ví duï N → ... N ... maø: 7. Xn → ... Xm ... ( m = n hoaëc m = n-1) ví duï N → ... N ... Ñaây laø tröôøng hôïp caáu truùc coù tính hoài quy. Chaúng haïn moät danh töø coù nhieàu tính töø giöõ chöùc naêng phuï nghóa (Radford 1985: 103): (13) a tall, dark, handsome stranger Trong chuoãi töø, caû 3 tính töø ñeàu ôû vò theá ngang nhau, töùc cuøng naèm ôû bình dieän A’’. Tính töø khoâng chi phoái laãn nhau. Caây cuù phaùp coù daïng: N’’ D N’ A’’ N’ A’’ N’ (14) A’’ N’ N a tall dark handsome stranger Nguyeân taéc X-gaïch laø nhö theá, sau ñaây haõy xem vaøi ví duï. 177
  18. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH VAØI VÍ DUÏ X-GAÏCH Pheùp theá - nhö ñaõ bieát - laø moät trong nhöõng phöông phaùp phaân tích caáu truùc ngöõ phaùp thöôøng duøng trong ngoân ngöõ hoïc. Phöông phaùp naøy thöïc ra khoâng coù gì laï. Ngoaøi ñôøi, chuùng ta vaãn thöôøng duøng noù moät caùch voâ tình ñeå noùi taét: (15) Noù quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft, toâi cuõng vaäy. “Vaäy” laø caùch noùi taét (thay theá) cho “quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft”, nghóa laø “cuõng quen ...”. Neáu chöa nghe caâu “Noù quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft” maø noùi troáng khoâng “toâi cuõng vaäy”, thì khoâng ai hieåu ñöôïc. “Vaäy” ôû ñaây ñoøi hoûi moät ngöõ caûnh ñi tröôùc. Chuoãi töø “quen oâng xeáp lôùn cuûa Microsoft” chính laø ngöõ caûnh ñoù. Ngöôøi ta noùi, chuoãi töø naøy ñaõ di truyeàn yù nghóa ñoù tôùi “vaäy”ù. Caáu truùc caâu coù toân ti, trong ñoù, töøng ngöõ ñoaïn coù bình dieän (level) cao thaáp khaùc nhau. Di truyeàn yù nghóa ñöôïc hieåu nhö moät pheùp chieáu (projection). Ví duï ngöõ ñoaïn “quen oâng xeáp lôùn cuûa haõng Microsoft” naèm ôû moät bình dieän nhaát ñònh naøo ñoù vaø ñaõ chieáu (project) sang “vaäy”. Moät trong nhöõng ñieåm ñaùng chuù yù trong lyù thuyeát X-gaïch laø moät ngöõ ñoaïn cuûa moät bình dieän gaïch (bar-level) chính laø caùi caáu truùc hoaøn haûo cuûa phaàn noùi taét phía sau. Sau ñaây chuùng ta haõy thöû khaûo saùt sô qua nhöõng caùch “chieáu” trong tieáng Anh, cuï theå laø boùng chieáu bình dieän gaïch (bar-level projection) cuûa 4 tröôøng hôïp: 1. N-gaïch (N-bar) 2. V-gaïch (V-bar) 3. A-gaïch (A-bar) 4. P-gaïch (P-bar) 1. N-gaïch Xeùt ñeán N-gaïch nghóa laø xeùt ñeán hình thöùc X-gaïch moâ taû moät ngöõ ñoaïn danh töø NP. (16) The big boss of Microsoft with the secondhand rucksack 178
  19. TIEÁNG VIEÄT VAØ NGOÂN NGÖÕ HOÏC HIEÄN ÑAÏI – SÔ KHAÛO VEÀ CUÙ PHAÙP Ví duï naøy thoûa quy taéc: (17) NP → (D) N (AP+) (PP+) Veõ caây cuù phaùp theo caáu truùc ngöõ ñoaïn truyeàn thoáng, ta coù: NP D AP N PP PP The big boss of Microsoft with the secondhand rucksack Giaû söû trong boái caûnh caâu phaùt bieåu nguyeân thuûy treân, coù ai ñoù noùi: (18) I see the big [boss of Microsoft with the seconhand rucksack] not the small [one]. ta seõ thaáy, “not the small” khoâng theå ñi vôùi ngöõ ñoaïn “the big boss of Microsoft with the seconhand rucksack” maø laø ñi vôùi ngöõ ñoaïn “boss of Microsoft with the seconhand rucksack”. Baèng pheùp theá-“one” (one-replacement), tieáng Anh môùi coù caâu treân. chieáu sang the big [boss of Microsoft with the seconhand rucksack] not the small [one] Coøn coù tröôøng hôïp moät pheùp chieáu ñi töø “boss of Microsoft” vaøo “one”: (19) I see the big [boss of Microsoft] with the seconhand rucksack not the small [one] with a Samsonite. chieáu sang the big [boss of Microsoft] with the seconhand rucksack not the small [one] with a Samsonite 179
  20. CHÖÔNG 8 LYÙ THUYEÁT X-GAÏCH Chuoãi töø “the big boss of Microsoft with the secondhand rucksack” thoûa caùc quy taéc N-gaïch : (20) NP → (D) N’ (21) N’ → (AP) N’ | N’ (PP) (22) N’ → N (PP) (| : pheùp hoaëc (OR) trong logic) Nhaän xeùt: Caùc quy taéc X-gaïch ôû treân ñöôïc soaïn toång quaùt cho ngöõ ñoaïn danh töø NP cuûa tieáng Anh, ôû ñoù, bình dieän N’ ñoùng vai moät ngöõ ñoaïn trung gian döôùi daïng NP. Caây cuù phaùp X-gaïch cuûa “The big boss of Microsoft with the secondhand rucksack” coù daïng: NP D N’’’ bình dieän X-gaïch 3 AP N’’ bình dieän X-gaïch 2 (23) N’ PP bình dieän X-gaïch 1 N PP bình dieän X 0 (töùc bình dieän töø vöïng) The big boss of Microsoft with the secondhand rucksack Caây moâ taû 3 bình dieän X-gaïch (1, 2, 3). Moãi ngöõ ñoaïn trung gian naèm ôû moät bình dieän nhaát ñònh. Hai ngöõ ñoaïn N’ vaø N’’ ôû bình dieän 1 vaø 2 laø hai ngöõ ñoaïn maø “one” coù theå theá ñöôïc. Bình dieän cuûa N’’’ ñöôïc daønh saün cho maïo töø “the”. Coù tröôøng hôïp, thay vì duøng “the”, ngöôøi ta duøng “that” (that one): 180
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2