NGHIÊN CỨU TRAO ĐỔI



2 0/“- BỘ SỬ THỊ LIÊN HOÀN CỦA NGƯỜI XÊ ĐĂNG
VÕ QUANG TRỌNGP')
ở: cuối năm 2001 đến nay, nhóm cán bộ nghiên cứu của Viện
Nghiên cứu văn hoá dân gian phối hợp

với Sở Văn hoá thông tin tỉnh Kon Tum đã tiến hành điểu tra sưu tâm sử thi của các đân tộc thiểu số ở Kon Tum và lần đầu tiên đã phát hiện sử thì của người Xê Đăng.
Ở Kon Tum, dân tộc Xê Đăng có khoảng 100.000 người với các nhóm: Xở Teng, Todrá, Cadong, Hà Lăng, Mnâm... phân bố rải rác ở nhiều huyện, như Đắc Tô, Đắc Hà, Ngọc Hồi, Kon Prẫy, Kon Plong... Cho đến nay, qua việc điều tra, sưu tầm chúng tôi đã thống kê, lập danh sách trên 30 tác phẩm sử thi của người Xê Đăng nhóm Tơ đrá. Trong đó nhiều tác phâm đã được ghi âm với những độ dài ngắn khác nhau. Tác phẩm dài nhất mà chúng tôi đã sưu tầm được có dung lượng khoảng tám băng cassette 90 phút, còn lại trung bình 4 băng cassette. Đó là những tác phẩm sử thi độc lập, có chủ đề riêng nhưng đều liên quan đến nhân vật Duông. Có thể coi các sử thi tồn tại độc lập này năm trong một bộ sử thi lớn, sử thi liên hoàn!” của người Xê Đăng. Sau đây là danh mục các tác phẩm sử thi, chưa được sắp xếp chặt chế:
CS, Viên Nghiên cứu văn hoá dân gian.

Nghệ nhân ANgIlêu h, làng Kon Gung, xã Đak Mar, huyện Đák Hà, Kon Tum và tác gia
1. Duông mồ côi
5
. Duông bị bắt
3. Duông gặp mồ côi
4. Duông làm nô lệ
5. Duông bầy chim dưới suối 6. Duông làm nhà rông
¡. Duông theo bố đi săn chó 8. Duông cầu cá
9. Duông chăn trâu
10. Duông trở thành thủ lĩnh L1. Duông làm ăn
12. Duông bán ghè quý
13. Duông hoá thần
14. Duông hoá rắn và rùa 15. Duông hoá rồng
16. Duông mua muối
L7. Duông làm hòm đá
18, Duôõng đi tìm vợ
19. Duông có năm người yêu 18
VÕ QUANG TRỌNG
=—————————_—___ ————————————————— TT
20. Duông cứu nàng Barma
21. Duông Gid đánh nhau
22. Nàng Kung Ngô hãm hại Duông
23. Duông đánh Tôr goôk và Măng La
24. Gleh đánh Duông
25. Răng Mang cướp người yêu [)uông
26. Ding Grang cướp người yêu Duông
27. Duông cùng vợ lên trời
28. Duông ở trên trời
29. Duông bị lở
30. Duông bỏ vợ
Danh mục trên chắc chắn là chưa đầy đủ, nhưng phần nào cũng cho chúng ta thấy được sử thi của người Xê Đăng chủ yếu phần ánh những vấn đề về phong tục, tập quán, sinh hoạt, lao động, sản xuất, chiến đấu, môi trường cảnh quan thiên nhiên trong đời sống của người Xê Đăng.
Nhân vật chính xuất hiện, tồn tại và hành động xuyên suốt các tác phẩm sử thi đó là Đăm Duông. Hầu hết các tác phẩm sử thi kể trên đều liên quan đến nhân vật Duông, nhân vật có uy tín lớn trong hệ thống các tác phẩm sử thi Xê Đăng. Đăm Duông là cháu của ông Gleh, con của Sét và Bia dJjit. Chàng tiêu biểu cho chàng trai Xê Đăng: thông mình, gan dạ, dũng cảm, siêng năng và giàu lòng nhân ái.
Đăm Duông trong sử thì Xê Đăng không phải là một đấng siêu nhiên, xa lạ với mọi người. Trái lại, chàng cũng là
người bình thường như bao người khác. Thuở nhỏ Duông cũng nghèo khổ, mồ côi, bị ghẻ lở và cũng nếm trải cảnh làm nô lệ. Cũng như bao thanh niên Xê Đăng khác, chàng biết làm nhiều việc: câu cá, chăn trâu, bấy chim dưới suốt, đi săn, đục hòm đá, làm nhà rông, làm rẫy, thổi khèn, biết buôn bán, trao đổi: mua muối, bán ghè (ché)... Đó là những công việc thường nhật trong đời sống lao động của người Xê Đăng. Hơn nữa, đời sống cá nhân của Duông hoà đồng với mọi người, không tách biệt, đối lập với cộng đồng cư dân của buôn làng.
Trong chiến đấu, Đăm Duông luôn bộc lộ tài năng, lòng dũng cam và sức mạnh to lón của bản thân. Những trận chiến chống kẻ thù xâm lược, bảo vệ buôn làng, giành người đẹp hay đòi lại sự công bằng, trừng phạt những kẻ làm điều xấu,... luôn thể hiện sự khéo léo, dũng mãnh của một chàng trai có sức khoẻ phi thường, với sức mạnh "đánh núi núi lở, đánh đá đá võ, đánh nước nước cạn". Đó là hình ảnh người anh hùng bộ lạc, luôn thể hiện mình bằng những hành động phi thường. Đăm Duông có thể chiến đấu ròng rã hằng ngày, hằng tháng trên không trung và có tài biến hoá khôn lường. Lúc chàng hoá thành rắn, thành rùa, lúc lại hoá rồng. Lại có lúc chàng hoá thành chim đại bàng.
Trong cảm quan của người Xê Đăng, Đăm Duông là nhân vật lý tưởng, là ước mơ từ bao đời nay của họ. Bên cạnh nhân vật Duông, chúng
(Xem tiếp trang 50) 50
=————_— ——____ — — ———_— —————— CD ————————=—————————===———————————————
"ĐĂM DUÔNG" BỘ SỬ THỊ... (Tiếp theo trang 18)
ta còn bắt gặp nhiều nhân vật khác như ông bà, cha mẹ, anh em, vợ Duông. Ngoài ra, trong mỗi tác phẩm sử thi độc lập còn có hàng chục nhân vật khác xuất hiện. Sự xuất hiện của nhiều nhân vật cùng với những sự kiện và biến cố lớn nhỏ diễn ra trong đời sống con người đã được phản ánh khá cụ thể trong bộ sử thi to lớn này.
Cũng phải thấy rằng, chiến tranh trong sử thì Xê Đăng không bao quát một vùng rộng lớn, không lôi cuốn hàng chục nghìn người tham gia.
Cuộc chiến diễn ra giữa những người anh hùng thường đơn lẻ, quy mô nhỏ hẹp trong phạm vị một vài buôn làng. Tuy nhiên, người anh hùng chiến đấu luôn nhận được sự trợ giúp của người thân cũng như các vị thần. Trong sử thi Xê Đăng, sự trợ giúp của lực lượng thiên nhiên luôn dành cho những người hành động theo lẽ phải, trừng phạt kế làm điều xấu, điều ác, đòi lại sự công bằng.
"Đăm Duông" là bộ sử thi lớn của người Xê Đăng vừa được phát hiện tại tỉnh Kon Tum, với hàng chục tác phẩm độc lập nhưng lại có mối quan hệ hữu cơ với nhau. Nếu toàn bộ các tác phẩm được dịch và xuất bản sẽ lên tới hàng nghìn trang và đó là một trong những bộ sử thi lớn của các dân tộc bản địa ở Tây Nguyên.
Công việc đặt ra là tiếp tục sưu tầm những tác phẩm còn lại nhằm bổ sung hoàn chỉnh bộ sử thi này, đồng thời gấp rút phiên âm biên dịch để giới thiệu rộng rãi với bạn đọc di sản văn hoá quý giá của đồng bào Xê Đăng, góp phần làm phong phú thêm kho tàng sử thi Tây Nguyên.
V.Q.T