Dấu ấn văn xuôi Nga thế kỉ XIX trong sáng tác của một số nhà văn Việt Nam

Chia sẻ: Nguyen Quynh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:7

Thêm vào BST

Báo xấu

112
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nam Cao được coi là nhà văn đã tiếp thu rất sáng tạo ảnh hưởng của văn học Nga, đặc biệt là của Chekhov. Quả là Nam Cao hay nhắc đến Chekhov, mong viết được như Chekhov.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Dấu ấn văn xuôi Nga thế kỉ XIX trong sáng tác của một số nhà văn Việt Nam

Dấu ấn văn xuôi Nga thế kỉ XIX trong sáng tác của một số nhà văn Việt Nam
Nam Cao được coi là nhà văn đã tiếp thu rất sáng tạo ảnh hưởng của văn học Nga, đặc biệt là của Chekhov. Quả là Nam Cao hay nhắc đến Chekhov, mong viết được như Chekhov. Nhiều nhà nghiên cứu phát hiện: Nam Cao, người đến sau Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Ngô Tất Tố, đã tìm cho mình một hướng đi, có phần giống Chekhov, đã tự vạch lấy đường đi riêng, tìm đến chủ nghĩa hiện thực đời thường, soi chiếu các giá trị phổ quát của đời sống vào “những chuyện vặt vãnh”. Ở Nam Cao cũng có chất thơ, chất trữ tình, có nỗi buồn, tình yêu thương xót xa đối với con người như ở Chekhov. Và, cũng như Chekhov, Nam Cao cảm nhận sâu xa ý nghĩa và bi kịch của cuộc đời trong những cái tưởng chừng nhỏ nhặt, vô nghĩa hàng ngày. Người ta thường nhắc đến những truyện không có “truyện” của Chekhov. Truyện Chekhov không có những biến cố trọng đại mang tính lịch sử toàn nhân loại như L. Tolstoi, không đi vào những gai góc dữ dội của bi kịch cuộc đời như Dostoievski. Đề tài hàng trăm truyện ngắn Chekhov có thể thâu tóm bằng nhan đề một tác phẩm của chính tác giả: Chuyện đời vặt vãnh. Thấy được gương mặt “cái hàng ngày” tức đã nắm bắt được “mã” quan trọng để “đọc” Chekhov. Từ những điều hoàn toàn “vặt vãnh” ấy, Chekhov đã tạo nên những kiệt tác văn học. Cũng như Chekhov, s ự kiện trong tác phẩm Nam Cao là những hiện tượng đời thường mà nhà văn gọi là “Những chuyện không muốn viết”. Chỉ viết về cái vụn vặt đời thường nhưng ngòi bút Nam Cao thực sự vươn đến những vấn đề nhân bản sâu sắc về cuộc sống và thân phận. Truyện Lão Hạc sâu lắng những suy ngẫm thấm thía lẽ đời. Đời thừa không đơn thuần là chuyện vỡ mộng của văn sĩ vì áo cơm "ghì sát đất", vì những lo toan vặt vãnh hàng ngày. Bi kịch của Đời thừa là bi kịch sự tha hóa tâm hồn và lí tưởng của tầng lớp trí thức - những khuôn mặt "sáng giá" nhất trong xã hội bấy giờ. Còn ở Chí Phèo, đâu chỉ là chuyện Chí Phèo say rượu rạch mặt ăn vạ. Cái lớn, cái đau của tác phẩm là khát vọng muốn làm người, muốn trở lại bộ mặt người của con người lương thiện mà đành vĩnh - viễn - tuyệt - vọng trong xã hội Vũ Đại. “Phải là một bản lĩnh kiểu Chekhov, phải xuất phát từ những t ư tưởng sâu, tình cảm lớn mới viết được như thế”(16).
Dưới ngòi bút Chekhov và Nam Cao, không gian, thời gian nghệ thuật đã trở thành những nhân tố giữ vai trò đặc biệt trong tác phẩm. Phản ánh cuộc sống ngột ngạt, tù túng của nước Nga buổi giao thời, Chekhov kiến tạo một không gian hẹp, khép kín, cách biệt với bên ngoài bởi những bức tường đá, những hàng rào có chấn song sắt, những cánh cửa luôn đóng… Ngay khi tác giả đ ưa đến không gian rộng hơn, người đọc cũng không tránh khỏi cảm giác ngột ngạt: ngôi làng nằm sâu trong hẻm núi như bị cắt lìa khỏi thế giới xung quanh (Trong khe núi); “thành phố nhỏ xíu, ảm đạm hơn một ngôi làng” (Cây hồ cầm của Rothshild). Đến thảo nguyên cũng bức bối, nhỏ hẹp bởi hình ảnh chiếc cối xay gió, cái chòi quanh quẩn trong tầm mắt (Thảo nguyên). Nhưng hình thức phổ biến nhất của không gian hẹp, khép kín trong tác phẩm Chekhov là những căn phòng. Mọi sự kiện, mọi biến cố quan trọng hay những chuỗi ngày vô vị của nhân vật đều chôn chặt trong đó. Đáng ngạc nhiên là các nhân vật của Chekhov không mấy bận tâm về trạng thái tồn tại của mình. Trong không gian tù hãm, họ hoặc kéo lê cuộc đời vô nghĩa, hoặc buông xuôi, tuyệt vọng. N ước Nga cuối thế kỉ XIX trong tác phẩm Chekhov thực sự là nhà tù khổng lồ, khắp nơi trên đất Nga là Phòng số 6. Trong tác phẩm Nam Cao, cũng gặp kiểu không gian tù đọng khép kín như vậy. Tương tự Chekhov, Nam Cao thường chú ý tả ngôi nhà, căn phòng, nhân vật đi đâu, làm gì, cuối cùng cũng trở về nơi riêng tư gánh bao lo toan vặt vãnh. Cái không gian gọi là “nhà” trong tác phẩm Nam Cao đều rất ẩm thấp, tối tăm, thường lùi sâu vào ngõ hẻm và đóng cửa. Đặt nhân vật vào không gian mà ánh sáng, không khí đ ều phải dè xẻn, Nam Cao khắc họa đậm nét cuộc sống bế tắc c ùng cực của xã hội ViệtNam đêm trước Cách mạng tháng Tám. Đọc Nam Cao và Chekhov, người ta cùng chung cảm giác như đang chứng kiến dòng thời gian không vận động. Thời gian ngưng đọng, tr ì trệ ấy phủ lớp váng đặc quánh lên dòng sông cuộc đời, buộc con người sống bằng những đại lượng thời gian không đổi, những trạng thái hành động không đổi. Nhân vật của Chekhov để mặc năm tháng trôi qua “không có việc g ì làm và không làm việc gì” (Ngôi nhà có căn gác nhỏ), hoặc bị nhấn chìm trong cuộc sống đơn điệu, tầm thường. Trong thế giới đó, các nhân vật đều mòn mỏi, biến dạng về nhân cách. Cuộc sống ấy đem đến
cho con người cái chết trước tuổi - cái chết trong tâm hồn. Họ không có khả năng nhận biết quá khứ, cũng chẳng nghĩ đến t ương lai, mà nếu có thì tương lai “còn xa lắm mới đến ngày kết cục” (Người đàn bà có con chó nhỏ). Thể hiện thành công hình thức thời gian không vận động, Chekhov đã “đóng đinh” vào cỗ quan tài cuộc sống ngột ngạt của những năm trì trệ và phản động nhất trong lịch sử Nga. Gần với Chekhov, Nam Cao đã tạo ra một kiểu thời gian hiện thực hàng ngày, trong đó các nhân vật chìm nghỉm, không ngoi khỏi, không lớn hơn được vòng luẩn quẩn của miếng cơm, manh áo, “những bận rộn tẹp nhẹp” (Đời thừa). Trong hiện tại tù đọng, tẻ nhạt, các nhân vật Chekhov phí hoài năm tháng cuộc đời, đánh mất hạnh phúc một cách vô ích và vô nghĩa, còn các nhân vật của Nam Cao thì luôn phải chống chọi với thực tại “áo cơm ghì sát đất”, “phải bán dần sự sống đi để giữ cho mình khỏi chết” (Quên điều độ). Nhiều người cho rằng truyện Chekhov thường kể về một cái gì đó có thể xảy ra, nên xảy ra, sắp xảy ra, rồi lại không xảy ra. Tác phẩm Nam Cao cũng có những tình huống như thế. Ở Dì Hảo, người ta chờ đợi phản ứng của dì Hảo trước người chồng vũ phu, bội bạc, nhưng điều ấy không bao giờ xảy ra. Trước thực tại tàn nhẫn, dì Hảo chỉ biết “ngạc nhiên”, “tức tối” và nhẫn nại chịu đựng. Nhu trong Ở hiền cả đời “chỉ biết cúi đầu cúi cổ làm, nai lưng ra làm…, chỉ biết khóc “đến mòn tất cả người ra thành nước mắt”. Cả truyện là nỗi buồn, vì phải chờ đợi, vì những điều đáng lí phải xảy ra lại không xảy ra. Người trần thuật cũng phải thốt lên: “Câu chuyện còn khá dài dòng. Nhưng kéo dài ra để làm gì? Có kể tường tận cuộc đời làm vợ của Nhu thì cũng chỉ thế mà thôi”. Một loạt nhân vật trí thức trong tác phẩm Nam Cao (Thứ, Điền, Hộ…) b iết bao dự định, toan tính, nhưng tất cả, dù rất đời thường, hoặc rất cao đẹp đều chỉ là dự định, không bao giờ chạm được tương lai. Những cái hắn sẽ, y sẽ, y định, hắn định… không bao giờ xảy ra. Cuộc sống các nhân vật của Nam Cao dẫm chân tại chỗ, không thoát kiếp “Đời thừa” và “Sống mòn”. Bản thân tên gọi những tác phẩm này của Nam Cao
đã thâm trầm chứa đựng ý nghĩa triết học khái quát về cuộc sống của cả một tầng lớp xã hội ở Việt Nam lúc ấy. Bên cạnh việc khai thác, sử dụng chất liệu đời sống với những chuyện bình thường nhỏ nhặt làm đối tượng nghệ thuật, giữa Chekhov và Nam Cao còn có s ự đồng điệu trong việc phát triển một dòng hiện thực tâm lí. Cách dẫn truyện theo tâm lí là hiện tượng tương đối ổn định ở Nam Cao. Không phải sự kiện mà tâm trạng con người mới là chỗ dựa cho mạch tự sự. Trong Mua nhà, Nam Cao không tập trung miêu tả sự việc mua nhà, mà xoáy vào những trăn trở, dằn vặt của nhân vật người kể chuyện về tình trạng “hạnh phúc chỉ là một cái chăn quá hẹp. Người này co thì người kia bị hở”. Chí Phèo bất hủ không phải vì những hành động phá phách của nhân vật mà bởi tài năng bậc thầy đã diễn tả thật sinh động, ám ảnh quá trình chông chênh tỉnh - say, say -tỉnh, người - thú, thú - người trong cõi nhân gian Vũ Đại lênh láng trăng suông, lênh láng mưu mô và lênh láng đói nghèo. Tính bi hài là một trong những cảm hứng chủ đạo xuyên suốt toàn bộ sáng tác Chekhov. Hầu như tác phẩm của ông đều được xây dựng trên chất trữ tình, trên tiếng cười và nỗi buồn. Cái đáng cười, đáng lên án trong tác phẩm Chekhov không chỉ là những tình huống trớ trêu, đối lập tương phản… mà còn là thái độ, lối sống tầm thường, dung tục, rữa ra về tinh thần. Tiếng c ười trào phúng vang lên từ mỗi trang viết của ông vừa trầm buồn, xót xa, vừa mạnh mẽ quyết liệt, phủ định sự méo mó nhân cách, sự què quặt của tâm hồn, nhằm mục đích “chắt lọc, loại bỏ từng giọt nô lệ ra khỏi con người”. Tiếng cười Nam Cao gần với tiếng c ười Chekhov. Nam Cao hay viết về sự “sống mòn”, song đối tượng tiếng cười của ông không chỉ ở bản thân sự “sống mòn” mà còn là sự không cưỡng lại được tình trạng “sống mòn”. Tiếng cười Nam Cao đượm vẻ bi thương, chua chát, phản tỉnh để con người nhận ra thói hư tật xấu, cái hèn, cái dối trá, sống xứng đáng với danh hiệu người. Sự gặp gỡ giữa Nam Cao và Chekhov ở đây là cảm hứng phê phán và chủ nghĩa nhân đạo muốn phục sinh tâm hồn người trong mỗi con người.
Nền văn học hiện thực Nga thế kỉ XIX khởi đầu rực rỡ bởi thiên tài chói lọi Puskin và kết thúc hoàn mĩ bởi nhà văn bậc thầy mà những cách tân sáng tạo hết sức mãnh liệt, sâu sắc – đó là Anton Chekhov. Văn học Việt Nam trong sự phát triển dồn nén, tăng tốc hướng vào quĩ đạo văn học hiện đại thế giới tìm thấy thành tựu kết tinh ở Nam Cao, người đã lựa chọn cho mình chủ nghĩa hiện thực mới có nhiều nét tương đồng với chủ nghĩa hiện thực của Chekhov. Trong giai đoạn đầu của quá tr ình hiện đại hoá văn học ở thế kỉ XX, sự tiếp nhận văn học Nga của văn học Việt Nam đ ược hình thành, phát triển trên cơ sở những tiền đề lịch sử, xã hội, văn hoá với nhiều biến động sâu sắc. Ở giai đoạn này, văn học Việt Nam đã thực hiện vẻ vang “một cuộc biến thiên lớn nhất trong lịch sử Việt Nam từ mấy mươi thế kỉ”. Góp nên sự kiện đó, có vai trò không nhỏ của văn học Nga thế kỉ XIX. Không phong phú và mạnh mẽ như ảnh hưởng của văn học Pháp, song ả nh hưởng của văn học Nga đối với văn học Việt Nam giai đoạn này cũng khá đa dạng, sâu sắc. Trên thực tế, qua phát biểu của các nhà văn, văn học Nga đã trở thành người bạn tri âm lớn của văn học Việt Nam, tác động rõ rệt đến các nhà văn Việt Nam từ quan niệ m về văn học, tư duy nghệ thuật, tầm tư tưởng của tác phẩm đến cách chọn đề tài, xây dựng nhân vật, sử dụng chi tiết, v.v… Mỗi nhà văn Việt Nam có điều kiện tiếp xúc với văn học Nga qua bản dịch tiếng Pháp hoặc tiếng Việt đều đ ã học tập được ở đây những điều bổ ích và vận dụng vào sáng tác của mình. Có người dựa vào văn học Nga để mô phỏng, phóng tác nh ư Hồ Biểu Chánh, Vũ Bằng. Có ng ười học ở văn học Nga đề tài, cốt truyện, nhân vật như Nhất Linh, Hoàng Đạo, Thạch Lam, Bùi Hiển, Nam Cao. Nhà văn này say mê chú ý đến tính toàn nhân loại của văn học Nga. Nhà văn khác chú ý đến tầm khái quát của những chi tiết tưởng như nhỏ nhặt, v.v… Nếu ví văn xuôi Nga thế kỉ XIX nh ư tấm gương thì ảnh hưởng của nó đến các nhà văn Việt Nam giai đoạn tr ước năm 1954 là những tia khúc xạ của tấm gương ấy, đậm - nhạt, xa - gần khác nhau. Mức độ thành công của các nhà văn Việt Namkhi tiếp cận văn học Nga thế kỷ XIX phụ thuộc vào điều kiện tiếp cận và tài năng c ủa mỗi nhà văn.
Ảnh hưởng của văn xuôi Nga thế kỉ XIX tiếp tục đ ược phát huy hành trình hiện đại hoá văn học Việt Nam những giai đoạn tiếp theo. trên Nhưng đó là nội dung bài báo khác mà chúng tôi hy vọng sẽ có dịp được trình bày