Đề tài Thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà

NGHIÊN CỨU KHOA HỌC THÁI ĐỘ CỦA NGƯỜI CHĂM SÓC ĐỐI VỚI BỆNH NHÂN TÂM THẦN PHÂN LIỆT ĐANG ĐIỀU TRỊ TẠI NHÀ Lê Hoàng Nhân* TÓM TẮT Mục tiêu: Nghiên cứu nhằm tìm hiểu thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà và những yếu tố tác động đến thái độ của họ. Phương pháp: Nghiên cứu được thực hiện trên 100 người đang chăm sóc cho bệnh nhân tâm thần phân liệt tại nhà. Phương pháp bảng hỏi được sử dụng để thu thập dữ liệu định lượng và dữ liệu định tính được thu thập bằng phỏng vấn sâu và quan sát.Thông tin thu thập được xử lý bằng phần mềm thống kê. Kết quả: Qua nghiên cứu cho thấy thái độ của người chăm sóc đa phần ở mức độ trung lập, trong đó 14% người chăm sóc có thái độ tiêu cực đối với bệnh nhân TTPL, 17% có thái độ tích cực và 69% người chăm sóc có thái độ trung lập. Có một số yếu tố tác động đến thái độ trên như: Học vấn; nơi sống; hình thức chăm sóc; trải nghiệm chăm sóc; số năm chăm sóc và nhu cầu thỏa mãn các chức năng của người chăm sóc. Kết luận: Người chăm sóc đa phần có thái độ trung lập đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt, qua đó cho thấy người chăm sóc đã có cái nhìn “thoáng” hơn đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt khi chăm sóc tại nhà. Từ khóa: Thái độ, người chăm sóc, bệnh nhân, tâm thần phân liệt. ABSTRACT Attitudes of caregivers on home care of patient with schizophrenia Objective: This study aimed to investigate the attitudes of caregivers of patient with schizophrenia in home setting and the related factors which affect to their attitudes. Methods: The study was carried out on 100 the caregivers on home care of patient with schizophrenia. Questionnaire method was used to collect quantitative and qualitative data by depth-interview and observation method. The collected data were analyzed by software SPSS Statistical Software. Results: The results showed that most of caregivers had neutral attitudes, in that 14% of primary caregivers has negative attitudes to the schizophrenic patient, 17% had positive attitudes and 69% had neutral attitudes. There are a number of factors impact on attitudes: Education level; habitat; forms of care; experience in care; number of year care and satisfy the demand of caregiver. Conclusions: Most of caregivers had neutral attitudes indicated that they had a “open” view to the patient with schizophrenia in home care setting. Keywords: attitude, caregiver, patient, schizophrenia, home care setting. 1. Đặt vấn đề Tâm thần phân liệt (TTPL) là bệnh loạn thần nặng chưa rõ nguyên nhân, có khuynh hướng tiến triển mãn tính, dần dần gây sa sút các mặt hoạt động tâm thần làm cho người bệnh không thể hoà nhập với cuộc sống gia đình cũng như xã hội. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), bệnh TTPL chiếm tỷ lệ 0,7-1% dân số và ước tính toàn cầu có ít nhất 26 triệu người đang sống chung với TTPL năm 2014 [23, tr.4]. Đảng và nhà nước ta cũng đã có nhiều chính sách liên quan đến vấn đề chăm sóc cho người bệnh tâm thần như: Nghị định số 136/2013/NĐ-CP của Chính phủ, Thông tư 115/2012/TTLT-BTC-BLDTBXH, trong đó Quyết định số 1215/QĐ-TTG năm 2011 của Thủ tướng Chính phủ đã nhấn mạnh tầm quan trọng của gia đình trong vấn đề chăm sóc và phục hồi chức năng cho người bệnh tâm thần. Chủ đề của ngày Sức khỏe Tâm thần thế giới năm nay (10/10/2014) được Liên đoàn Sức khỏe Tâm thần * Bệnh viện tâm thần Đồng Tháp SỐ 09 - THÁNG 11/2015 77 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Thế giới chọn là “Sống chung với tâm thần phân liệt” [24], trong đó nhấn mạnh đến vai trò của việc chăm sóc bệnh nhân TTPL tại nhà. Nhưng trên thực tế người nhà thường đưa bệnh nhân đi “thầy cúng” để trị trước khi đưa đến bệnh viện, hoặc sợ ảnh hưởng đến danh tiếng của gia đình nên che giấu, nhốt người bệnh lại. Bên cạnh đó là thái độ chán nản, bỏ mặc, hắt hủi, những điều đó đã làm cản trở quá trình chăm sóc và điều trị cho người bệnh, vì thế để việc chăm sóc tại nhà đạt hiệu quả tốt thì thái độ là một trong những yếu tố quan trọng cần được quan tâm. Trong những năm gần đây, thái độ được nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm trên các chuyên ngành và đối tượng khác nhau như: tâm lý học, y tế công cộng, xã hội học, giáo dục học, tuy nhiên tại Việt Nam hiện nay chúng tôi vẫn chưa tìm thấy có một nghiên cứu nào về thái độ của người chăm sóc đối với người bệnh TTPL đang điều trị tại nhà dưới góc độ tâm lý học. Từ những lý do trên, trước những đòi hỏi của thực tiễn, chúng tôi nghiên cứu đề tài Thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà là rất cần thiết. Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà và những yếu tố tác động đến thái độ của họ. Trên cơ sở đó, đề xuất một số biện pháp nhằm giảm thiểu một số biểu hiện thái độ tiêu cực của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà. 2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu: Mức độ và các mặt biểu hiện thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà. 2.2. Khách thể nghiên cứu: Khách thể nghiên cứu chính: 100 người chăm sóc cho người bệnh tâm thần phân liệt tại nhà 2.3. Phương pháp nghiên cứu 2.3.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng quan những nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nước về vấn đề liên quan đến thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL. Hệ thống hóa một số vấn đề lý luận cơ bản. Xác định biểu hiện, mức độ, tiêu chí đo và yếu tố tác động đến thái độ được nghiên cứu. 2.3.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn Thiết kế nghiên cứu: Xây dựng công cụ nghiên cứu: thiết kế bảng hỏi, bảng câu hỏi phỏng vấn sâu, bảng định hướng dành cho quan sát; Điều tra thử và phân tích độ tin cậy của thang đo; Điều tra chính thức thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà, các yếu tố ảnh hưởng đến thái độ; Sử dụng phần mềm Excel 2007 và SPSS 20.0 để phân tích và xử lý số liệu để kiểm nghiệm các giả thuyết. Tiêu chí đánh giá: Thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL được đánh giá theo mức độ biểu hiện của các mặt nhận thức, xúc cảm và hành vi bằng cách tính điểm trung bình của các mặt biểu hiện thái độ ± một độ lệch chuẩn (ĐTB ± 1 Std deviation). Từ đó chúng tôi chia mức độ của thái độ như sau: Có thái độ tiêu cực: nằm trong khoảng < ĐTB – 1 ĐLC; Có thái độ trung lập: trong khoảng ĐTB ± 1 ĐLC; Có thái độ tích cực: nằm trong khoảng > ĐTB +1 ĐLC. 3. Kết quả nghiên cứu 3.1. Thực trạng thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà Bảng 3.1. Thái độ chung của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL đang điều trị tại nhà (tính theo %) STT ĐTB ĐLC Tiêu cực (<ĐTB-ĐLC) 1 2 3 78 Các mặt Nhận thức Xúc cảm Hành vi Chung 2,02 2,71 2,27 2,33 0,36 0,18 0,10 0,15 16 20 22 14 SỐ 09 - THÁNG 11/2015 Trung lập Tích cực (<ĐTB±ĐLC) (>ĐTB+ĐLC) 65 69 68 69 19 11 10 17 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Kết quả thu được ở bảng 3.1 cho thấy điểm trung bình thái độ của người chăm sóc là 2,33 xếp ở mức trung lập; những người chăm sóc có thái độ tiêu cực đối với bệnh nhân TTPL chiếm 14% ; 17% có thái độ tích cực và 69% người chăm sóc có thái độ trung lập với bệnh nhân, mặc dầu tỷ lệ thái độ tiêu cực của công trình chúng tôi (14%) chênh lệnh khá nhiều so với những nghiên cứu khác, đơn cử như nghiên cứu của Economou M có tỷ lệ thái độ tiêu cực đến 60,5% [35]. Tuy nhiên, chúng tôi cho rằng kết quả trên là phù hợp với thực tế ở địa phương, lý giải vì sao đa số người chăm sóc có thái độ trung lập chúng tôi thấy trong nghiên cứu này đa số là cha mẹ, anh chị em ruột và không có ai là người được thuê mướn về chăm sóc, vì thế giữa khách thể nghiên cứu và bệnh nhân TTPL có mối quan hệ đặc biệt hơn so với những nghiên cứu khác và đồng thời 82% khách thể sống ở vùng nông thôn miền Tây Nam Bộ, vì thế sự kết hợp giữa văn hóa truyền thống gia đình người Việt và những đặc điểm tâm lí đáng quý của người miền Tây chất phác, hào sảng, trọng tình thân gia đình “một giọt máu đào hơn ao nước lã” thì dù cho con em mình (bệnh nhân TTPL) bị tâm thần đi nữa vẫn không đành lòng ghét bỏ được. Thiết nghĩ từ những lẽ đó người chăm sóc đã hình thành thái độ trung lập “bỏ thì thương, vương thì tội” đối với người bệnh. Đồng thời nghiên cứu của Maluo Magaru (2012) cũng cho thấy 52,5% người chăm sóc đã chấp nhận bệnh nhân TTPL là một phần của gia đình mình [39]. Cũng cố thêm cho điều này xin trích dẫn chia sẻ của một người chăm sóc là mẹ của bệnh nhân bà PTC, 54 tuổi nói rằng: “nó cũng đâu có muốn bị bệnh này đâu, dù sao nó cũng là con mình, thương nó còn không hết, sao bỏ nó được, với lại trời kêu ai nấy dạ chú ơi”. Biểu đồ 3.1. Điểm trung bình các mặt biểu hiện thái độ của người CS đối với BN TTPL Khi xem xét điểm trung bình của từng mặt biểu hiện thái độ (biểu đồ 3.1) chúng tôi thấy có sự chênh lệch điểm trung bình giữa 3 mặt, khi so sánh ĐTB của từng mặt với ĐTB chung cho thấy biểu hiện của mặt xúc cảm có điểm trung bình cao nhất (ĐTB=2,71) xếp ở mức tích cực, kế đến là mặt hành vi (ĐTB=2,27) xếp ở mức trung lập và xếp ở mức tiêu cực là biểu hiện mặt nhận thức (ĐTB=2,02). Qua đó cho thấy người chăm sóc đã có xúc cảm tích cực với bệnh nhân mặc dù nhận thức còn hạn chế và hành vi còn chưa phù hợp lắm, kết quả nghiên cứu định tính cũng cho thấy người chăm sóc đã dành nhiều tình cảm cho bệnh nhân “dù sao nó cũng là con mình, thương nó còn không hết, sao bỏ nó được” và chấp nhận như là một điều không thể chối bỏ được “nó cũng đâu có muốn bị bệnh này đâu”, nhưng nhận thức vẫn còn hạn chế “khùng cũng là phần số của nó” hay “trời kêu ai nấy dạ”. Khi đến nhà trực tiếp quan sát, chúng tôi vẫn ghi nhận người chăm sóc vẫn để bệnh nhân hút thuốc lá, và chưa dọn dẹp những vật cứng, sắc nhọn như phụ tùng, vật dụng sửa xe, dao, kéo… Tóm lại mặc dầu người chăm sóc đã gặp rất nhiều khó khăn trong quá trình chăm sóc, tuy nhiên họ vẫn dành khá nhiều tình cảm vì dù sao đó cũng là người thân của mình, và họ chọn giữ một thái độ trung lập để có nghị lực hơn trong cuộc đồng hành cùng với bệnh nhân TTPL chống lại căn bệnh mãn tính này. 3.2. Thực trạng thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà biểu hiện qua ba mặt 3.2.1. Mặt nhận thức của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt Biểu hiện mặt nhận thức có 4 nhóm tiêu chí, nhóm nào có điểm trung bình càng thấp thì biểu hiện nhận thức càng tiêu cực (bảng 3.2), xét theo thứ bậc nhóm tiêu chí “những quyền con người của bệnh nhân TTPL” có điểm trung bình thấp nhất (ĐTB= 1,89) cho thấy người chăm sóc có nhận thức chưa đúng về quyền con người của bệnh nhân, đáng quan tâm là trong nhóm tiêu chí này có vấn đề “làm chứng minh nhân dân và thẻ bảo hiểm y tế cho người bệnh tâm thần”có điểm trung bình thấp nhất (1,76), bệnh TTPL là một bệnh mãn tính, cần điều trị lâu dài, hơn SỐ 09 - THÁNG 11/2015 79 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC Bảng 3.2. Biểu hiện mặt nhận thức của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL STT 1 2 3 4 Nhóm những vấn đề nhận thức Những quan niệm của người chăm sóc về bệnh nhân TTPL Những nhận thức chưa đúng, buộc tội bệnh nhân TTPL Những quyền con người của bệnh nhân TTPL Những kiến thức cơ bản trong chăm sóc người bệnh TTPL Điểm trung bình chung mặt nhận thức nữa đa số những gia đình có người bệnh đều gặp khó khăn về kinh tế, nếu có BHYT sẽ đỡ tốn kém chi phí điều trị rất nhiều, tuy nhiên khi mua bảo hiểm cho người bệnh thì phải có CMND, theo số liệu được báo Phụ nữ thống kê vào tháng 6/2014 tại Bệnh viện Tâm thần Đồng Tháp cho thấy trong 87 bệnh nhân TTPL đang điều trị đã có đến 11 người không có CMND/thẻ bảo hiểm. Theo Thông tư số 04/1999/TT-BCA ngày 19/4/1999 bệnh nhân tâm thần thuộc đối tượng tạm thời chưa được cấp chứ không phải là không được cấp, thế nhưng người chăm sóc khi đi làm một lần, hai lần không được thì bỏ luôn không làm nữa. Chính điều đó lại gây rất nhiều khó khăn về quyền lợi, chế độ, tài chính cho người bệnh và gia đình khi đi khám chữa bệnh. Cũng trong nhóm này có một nhận định cũng có điểm trung bình tương đối thấp (1,81) đó là việc “tôn trọng và đảm bảo nhân quyền cho người bệnh”, chúng tôi thấy phần người dân nói chung và người chăm sóc nói riêng thường nghĩ rằng bệnh nhân tâm thần là người mất năng lực hành vi dân sự, không biết gì, không bênh vực nếu có ai đó xúc phạm đến bệnh nhân, hoặc đôi khi có những lời lẽ không hay đối với bệnh nhân, vì người chăm sóc không nhận thức được dù bị bệnh tâm thần nhưng họ không bị mất đi quyền con người, nhân quyền là quyền tự nhiên của con người và không bị tước bỏ bởi bất cứ ai và bất cứ chính thể nào, theo Chương II Quyền con người trong Hiến pháp của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 mà cụ thể là khoản 2 Điều 16 “Không ai bị phân biệt đối xử trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội” và điều 20 nêu rõ “Mọi người có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật bảo hộ về sức khoẻ, danh dự và nhân phẩm; không bị tra tấn, bạo lực, truy bức, nhục hình hay bất kỳ hình 80 SỐ 09 - THÁNG 11/2015 ĐTB SD Thứ bậc 2,04 2,12 1,89 2,03 2,02 0,60 0,75 0,57 0,37 0,36 3 4 1 2 thức đối xử nào khác xâm phạm thân thể, sức khỏe, xúc phạm danh dự, nhân phẩm”, thế cho nên dù là bệnh nhân tâm thần thì chúng ta cũng phải đảm bảo cho họ được như hiến pháp quy định, nhất là những người chăm sóc cho bệnh nhân lại càng phải nhận thức được điều này: phải đảm bảo nhân quyền cho người bệnh mà trước hết là cho người bệnh được tôn trọng, được đối xử công bằng, được chăm sóc tại nhà, được phục hồi chức năng để tái hòa nhập xã hội. Nhóm tiêu chí “những kiến thức cơ bản trong chăm sóc người bệnh TTPL” cũng có điểm trung bình khá thấp (ĐTB= 2,03) do trong nghiên cứu của chúng tôi đa số người chăm sóc có trình độ học vấn thấp (42% cấp 1, 39% cấp 2) vì thế kiến thức của người chăm sóc về bệnh TTPL chưa cao, kiến thức mà người chăm sóc có được chủ yếu dựa vào kinh nghiệm và trao đổi giữa những người nuôi bệnh với nhau cho nên họ khó phát hiện sớm được những triệu chứng tái phát bệnh,chưa biết cách ứng phó đúng khi bệnh nhân lên cơn kích động như khi bệnh nhân lên cơn thì chỉ biết trói lại và chở vào bệnh viện, một số người còn hay than vãn, tức giận, chửi mắng, la hét bệnh nhân. Điều dưỡng LTTĐ 29 tuổi cũng cho biết thêm “người nhà hiện nay phần lớn không đủ kiến thức do không có người tư vấn, hướng dẫn, tuyên truyền chưa mang lại hiệu quả, còn mang tính hình thức,thiết nghĩ cái mà người nhà cần những thông tin chuyên môn từ nhân viên y tế”, chúng tôi sẽ lưu tâm đến điều này và có một số đề xuất ở phần sau. Bên cạnh đó người chăm sóc cũng có những “quan niệm về bệnh nhân TTPL” chưa đúng (ĐTB= 2,04), một bộ phận người chăm sóc vẫn còn quan niệm bệnh tâm thần phân liệt là do một thế lực nào đó gây ra, việc đưa đi thầy cúng, thầy pháp để trị trước cũng không sao, bà NGHIÊN CỨU KHOA HỌC LTM 58 tuổi chia sẻ “tui chưa thấy ma quỷ bao giờ, nhưng mấy người hàng xóm nói coi chừng con tui bị vong theo (vong hồn người chết theoNNC) nên tui đi thử, có bệnh thì vái tứ phương chứ biết sao”. Có điểm trung bình cao nhất trong mặt nhận thức là nhóm tiêu chí “nhận thức chưa đúng, buộc tội bệnh nhân TTPL” (ĐTB= 2,12) cho thấy người chăm sóc đã có nhận thức tương đối đúng, và phần nào không còn buộc tội bệnh nhân là vô dụng, là đồ bỏ đi như xưa, điều này thể hiện qua nhận định khá tích cực (ĐTB= 2.23) là người bệnh vẫn còn hữu ích cho gia đình và xã hội, hiện nay nếu người bệnh đã ổn định cũng có thể tham gia lao động, làm các việc trong nhà chứ không còn thu rút, thụ động như ngày trước, một số bệnh nhân còn phụ vợ chở rau bán, phụ bán như trường hợp em của chị PXD 40 tuổi, chị nói:“nuôi nó còn có lợi hơn thằng con tui nữa, sáng nó phụ tui bưng hủ tiếu, rửa chén phà phà (rửa chén nhanh nhẹn như người bình thường NNC) còn thằng con làm biếng nhớt thây” [phụ lục phỏng vấn]. Tóm lại người chăm sóc có biểu hiện mặt nhận thức vẫn còn ở mức thấp như nhận thức chưa đầy đủ về những quyền con người của người bệnh, vẫn còn những quan niệm tâm linh trong chăm sóc, kiến thức về chăm sóc cho bệnh TTPL còn hạn chế do trình độ học vấn chưa cao, bên cạnh đó vẫn còn những nhận thức tương đối tích cực về sự hữu ích của người bệnh. 3.2.2. Mặt xúc cảm của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt Trong ba mặt biểu hiện của thái độ chúng tôi thấy điểm trung bình của mặt xúc cảm cao nhất (ĐTB= 2,71) ở mức tích cực so với điểm trung bình chung của thái độ, điều này cũng được chúng tôi tạm lý giải ở phần thái độ chung, tuy nhiên để hiểu rõ hơn nữa về biểu hiện của mặt này chúng tôi tiến hành đi vào từng nhóm biểu hiện của xúc cảm và nhận thấy nhóm những trạng thái cảm xúc khi chăm sóc cho người bệnh có điểm trung bình cao nhất (ĐTB= 2,83) những xúc cảm lo lắng xếp thứ 2 (ĐTB= 2,73) và có điểm trung bình thấp nhất là những biểu hiện xúc cảm trong quá trình chăm sóc (ĐTB= 2,56). Bảng 3.3. Biểu hiện mặt xúc cảm của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL STT Nhóm những biểu hiện mặt xúc cảm ĐTB SD 1 2 3 4 Xúc cảm lo lắng trong quá trình chăm sóc bệnh nhân TTPL Trạng thái cảm xúc của người chăm sóc khi CS cho bệnh nhân TTPL Biểu hiện xúc cảm đối với chăm sóc bệnh nhân TTPL Điểm trung bình chung mặt xúc cảm 2,73 2,83 2,56 2,27 0,45 0,48 0,72 0,10 Qua bảng 3.3 cho thấy nhóm tiêu chí biểu hiện xúc cảm của người chăm sóc có điểm trung bình thấp nhất (ĐTB= 2,56). Trong nhóm tiêu chí này ĐTB của nhận định “cảm thấy mệt mỏi khi phải chăm sóc cho người bệnh tâm thần phân liệt” (ĐTB= 2,24) là thấp nhất, trên thực tế điều này hoàn toàn có thể hiểu được vì khi chăm sóc cho những người mắc các bệnh nội khoa bình thường đã cảm thấy rất mệt mỏi, đằng này phải chăm sóc cho người bệnh tâm thần, khả năng nhận thức và hành vi đều hạn chế và đôi khi không kiểm soát được thì sự mệt mỏi đó còn hơn gấp nhiều lần cả về thể chất lẫn tinh thần, theo báo cáo của tổ chức tâm thần thế giới “những người chăm sóc thường xuyên cảm thấy nặng nề, căng thẳng, mệt mỏi, một số trường hợp còn xuất hiện các triệu Thứ bậc 2 3 1 chứng lo âu, trầm cảm” [24]. Chính vì thế đôi khi trong quá trình chăm sóc họ thường hay “cáu gắt với bệnh nhân” (ĐTB= 2,38), “cảm thấy bực bội và không muốn nghe bệnh nhân TTPL nói chuyện” (ĐTB= 2,42),điều này cũng có thể hiểu được vì thực tế khi chăm sóc người bệnh tại nhà người chăm sóc đã rất vất vả trong việc hướng dẩn chỉ bảo bệnh nhân làm việc nhẹ trong nhà, nếu người bệnh cứ theo nói liên tục những điều rất vô lý hoặc những điều không liên quan thì người chăm sóc làm sao không cáu, sao muốn nghe,tuy nhiên đây vẫn là biểu hiện chưa tích cực của người chăm sóc. Nhóm xúc cảm lo lắng có điểm trung bình (ĐTB= 2,73) thấp thứ 2 trong 3 nhóm biểu hiện mặt xúc cảm.Trong nhóm này điều mà người SỐ 09 - THÁNG 11/2015 81