intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Đề xuất giải pháp liên kết tài nguyên số các thư viện

Chia sẻ: Vân Hi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:6

8
lượt xem
2
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tạo dựng hệ thống liên kết thư viện số là mong muốn của các thư viện nhằm tối ưu hóa hoạt động phát triển, khai thác nguồn tin. Tuy nhiên, ở Việt Nam, việc này chưa có kết quả rõ rệt. Điều này xuất phát từ những hạn chế trong số hóa dữ liệu, xây dựng phần mềm thư viện số, thiết lập chính sách liên kết và dịch vụ liên thư viện. Nếu học tập các mô hình thành công và tận dụng được các ứng dụng nguồn mở, với chi phí đầu tư thấp, hệ thống liên kết tài nguyên số có thể đạt được hiệu quả bước đầu, tạo được động lực để thực hiện những bước phát triển kế tiếp.

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Đề xuất giải pháp liên kết tài nguyên số các thư viện

  1. Đề xuất giải pháp Thái Thị Thu Thắm liên kết tài nguyên số các thư viện ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP LIÊN KẾT TÀI NGUYÊN SỐ CÁC THƯ VIỆN PROPOSED SOLUTIONS FOR THE LIBRARY’S DIGITAL RESOURCES INTERCHANGE Thái Thị Thu Thắm* TÓM TẮT Tạo dựng hệ thống liên kết thư viện số là mong muốn của các thư viện nhằm tối ưu hóa hoạt động phát triển, khai thác nguồn tin. Tuy nhiên, ở Việt Nam, việc này chưa có kết quả rõ rệt. Điều này xuất phát từ những hạn chế trong số hóa dữ liệu, xây dựng phần mềm thư viện số, thiết lập chính sách liên kết và dịch vụ liên thư viện. Nếu học tập các mô hình thành công và tận dụng được các ứng dụng nguồn mở, với chi phí đầu tư thấp, hệ thống liên kết tài nguyên số có thể đạt được hiệu quả bước đầu, tạo được động lực để thực hiện những bước phát triển kế tiếp. Từ khóa: thư viện số, tìm kiếm tập trung, phần mềm mã nguồn mở. ABSTRACT Creating a network of digital libraries is meaningful for optimizing the development and exploitation of the resource. However, in Vietnam, this activity hasn’t had good results. There are several reasons: digitizing data, choosing software, developing policy and service. Some solutions to create a network of digital libraries have been successfully implemented in the world. We can learn from that. And we can apply the suitable open access software to save costs. Keywords: digital library, centralized search, open source software. 1. NGUYÊN NHÂN CHƯA XÂY DỰNG ĐƯỢC MẠNG LƯỚI LIÊN KẾT TÀI NGUYÊN SỐ HIỆU QUẢ Trong lĩnh vực thông tin - thư viện, liên kết và chia sẻ thông tin là cách thức tăng cường nguồn lực thông tin nhanh chóng, tiết kiệm. Tuy nhiên, ở Việt Nam, dù thực sự mong muốn, thực tế liên kết tài nguyên số giữa các thư viện vẫn chưa sâu rộng và chưa mang lại hiệu quả thiết thực cho người dùng tin. Điều này xuất phát từ một số nguyên nhân chủ yếu. + Về nguồn lực thông tin 1. Do sự chậm phát triển của xuất bản số trong lĩnh vực xuất bản Việt Nam, nguồn tài nguyên số ở một số thư viện được hình thành từ quá trình số hóa tài liệu in. Nguồn tài liệu này được hình thành từ một số lý do: bản in tài liệu không còn được kinh doanh trên thị trường, số lượng bản in tài liệu trong thư viện hạn chế và có khó bảo quản toàn vẹn trong quá trình lưu hành. Với các tài liệu số hóa từ tài liệu in, tuân thủ các quy định về bản quyền và sở hữu trí tuệ, các thư viện chỉ có thể lưu trữ nội bộ, không thể sao chép và phân phối. Đây cũng là điều lo ngại của các thư viện khi tham gia mạng lưới liên kết. * Thạc sĩ, Giám đốc Thư viện Trường Đại học Văn Lang -79-
  2. KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ: PHÁT TRIỂN THƯ VIỆN SỐ THÔNG MINH ISBN: 978-604-73-9168-4 – KINH NGHIỆM NƯỚC NGOÀI VÀ GIẢI PHÁP CHO VIỆT NAM 2. Các cơ quan thông tin - thư viện chưa có chính sách chia sẻ tài liệu số nội sinh. Với các thư viện công cộng, điều này thể hiện qua hai vấn đề: thứ nhất, chưa có sự phối hợp chặt chẽ với đơn vị khoa học - công nghệ để lưu chiểu, lưu trữ sản phẩm thông tin khoa học - công nghệ dạng số hóa; thứ hai, chưa có sự tham mưu với cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền để phục vụ cộng đồng sản phẩm thông tin khoa học - công nghệ dạng số hóa được thực hiện bằng ngân sách nhà nước. Với các thư viện cơ sở giáo dục, trong đó có thư viện trường đại học, bản chất vấn đề cần được xác định: thứ nhất, chủ sở hữu bản quyền tài liệu nội sinh hoặc là cơ sở giáo dục hoặc là tác giả tài liệu; thứ hai, mức độ đầu tư cho công cụ kiểm tra đạo văn chưa đồng đều; thứ ba, liêm chính học thuật chưa được tuyên truyền sâu rộng trong cộng đồng. Do đó, với thư viện trường học, chính sách chia sẻ nguồn tài nguyên nội sinh cần nhận được sự quan tâm, chỉ đạo từ phía lãnh đạo cơ sở giáo dục và cần được kiểm soát thực hiện bằng sự hỗ trợ của công cụ và ý thức cộng đồng. 3. Các đơn vị thông tin - thư viện chưa phát huy được vai trò trong hoạt động tạo dựng nguồn lực thông tin. Đối với các thư viện công cộng, nếu như áp dụng tốt những quy định của pháp luật liên quan đến bản quyền và sở hữu trí tuệ, việc phát triển bộ sưu tập số hóa các tài liệu có giá trị đã hết hạn bảo hộ hay việc phát triển bộ sưu tập các tài liệu đa phương tiện (như audio, đồ họa,.. để phục vụ đối tượng đặc biệt là cơ hội để tăng cường nguồn tài nguyên số. Đối với các thư viện đại học, nếu mở rộng hơn vai trò của đơn vị trong hoạt động xuất bản tài liệu giảng dạy số hóa, vấn đề bản quyền giáo trình số và video bài giảng sẽ được đảm bảo, từ đó, việc công bố và phân phối tài liệu số loại này cũng sẽ không gặp quá nhiều trở ngại như hiện nay. + Về kỹ thuật - công nghệ 1. Hiện tại, các thư viện tự lựa chọn tiêu chuẩn biên mục tài liệu số quốc tế, hoặc phụ thuộc vào phần mềm quản lý thư viện/thư viện số; dẫn đến chưa có sự thống nhất trong hệ thống biểu ghi biên mục. Điều này dẫn đến khó khăn đối với quá trình trao đổi dữ liệu, cụ thể là biểu ghi biên mục tài liệu số, giữa các thư viện khi liên kết tài nguyên số. 2. Các hoạt động hướng dẫn, đào tạo, tập huấn chuyên môn các tiêu chuẩn quốc tế về giao thức kết nối, chia sẻ dữ liệu trên mạng máy tính cho đội ngũ thư viện còn hạn chế. Điều này có thể khiến các thư viện thiếu tính định hướng ban đầu trong việc xử lý tài liệu số tuân thủ các tiêu chuẩn trao đổi dữ liệu, trong việc chủ động đề xuất trao đổi dữ liệu trên các hệ thống kết nối dữ liệu sau khi xử lý tài liệu số. 3. Hoạt động đầu tư xây dựng thư viện số và thư viện số đạt điều kiện liên kết dữ liệu chưa thực sự đồng đều. Theo khảo sát sơ bộ, hiện 49/60 thư viện trường đại học trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh có thư viện số (trong đó 4 thư viện số chỉ cho phép truy cập và sử dụng trong mạng nội bộ: Trường Đại học Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh, Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường TP Hồ Chí Minh, Phân hiệu Trường Đại học Giao thông Vận tải TP Hồ Chí Minh, Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông; 6 thư viện sử dụng thư viện số đối tác: Học viện Cán bộ TP Hồ Chí Minh, Học viện Kỹ thuật mật mã, Trường Đại học Gia Định, Trường Đại học Giao thông vận tải TP Hồ Chí Minh, Trường Đại học Lao động xã hội Cơ sở 2, Trường Đại học Y khoa Phạm Ngọc Thạch). Bên cạnh đó, để các thư viện số có thể liên kết, chia sẻ, triển khai được dịch vụ mượn tài liệu số liên thư viện, phần mềm quản lý thư viện số cần đảm bảo có giao thức OAI/PMH hoặc API (tùy vào phương thức liên kết trực tiếp hay qua trung gian). Nếu trong quá trình thiết -80-
  3. Đề xuất giải pháp Thái Thị Thu Thắm liên kết tài nguyên số các thư viện lập, lấy yêu cầu tính năng phần mềm quản lý thư viện số, các thư viện không chú ý kiểm tra hoặc đề xuất với đối tác cung cấp phần mềm dẫn đến không đảm bảo điều kiện này thì hoạt động kết nối, chia sẻ có thể khó khăn. Ngoài ra, một số nguyên nhân cũng cần được xem xét, nhìn nhận Một là, Tinh thần trao đổi, chia sẻ nguồn lực thông tin của các thư viện chưa thực sự đúng đắn và được nâng cao. Với một số thư viện lớn, tâm lý cân đong rằng dữ liệu được chia sẻ từ các đối tác trong hệ thống đôi khi ít hơn so với dữ liệu do đơn vị đóng góp khiến họ không mấy thiết tha. Với một số thư viện nhỏ, tâm lý thụ hưởng nhiều hơn tâm lý chia sẻ khiến họ chưa có kế hoạch phát triển nguồn tin. Điều này chưa thể hiện được đúng, đủ tinh thần đóng góp xây dựng cộng đồng học tập và tri thức trao đi là tri thức cấp số nhân. Hai là, Chính sách chia sẻ tài nguyên số của các thư viện đa phần dừng lại ở việc chia sẻ biểu ghi biên mục. Điều này có ý nghĩa đối với hoạt động quảng bá nguồn tin của thư viện; tuy nhiên chưa mang lại hiệu quả thực sự cho người dùng tin. Do đó, các thư viện chưa tìm thấy động lực mạnh mẽ để tham gia liên kết; các hệ thống liên kết (nếu có) chưa đạt được kết quả khai thác, phục vụ như kỳ vọng. Ba là, Các thư viện chưa có sự phân biệt chính xác giữa liên kết dữ liệu trên hệ thống tìm kiếm tập trung và liên kết dữ liệu trên hệ thống tổng hợp tài liệu số. Có thể thấy, thực trạng các thư viện chưa tạo được mạng lưới liên kết tài nguyên số xuất phát từ nhiều nguyên nhân như trên. 2. MỘT SỐ GIẢI PHÁP LIÊN KẾT THƯ VIỆN SỐ WorldCat Digital Collection Gateway Đây là một trong những sản phẩm của Online Computer Library Center (OCLC). Về công nghệ, dựa trên giao thức trao đổi dữ liệu OAI-PMH, WorldCat Digital Collection Gateway kết nối các biểu ghi biên mục tài liệu số của các thư viện thành viên trên cùng một hệ thống tìm kiếm tập trung. Về tính năng, WorldCat Digital Collection Gateway cho phép tùy chọn hình thức hiển thị biểu ghi, đặt lịch tự động cập nhật những thay đổi về dữ liệu (nếu có) từ cơ sở dữ liệu của đơn vị tham gia trên hệ thống, cho phép người dùng tin tìm kiếm nguồn tin và được chỉ dẫn đến cơ sở dữ liệu của đơn vị tham gia để tham khảo. Về quy mô, với sự tham gia của hàng ngàn thư viện đa dạng loại hình (thư viện công cộng, thư viện học thuật, thư viện nghiên cứu, thư viện trường học,…), WorldCat Digital Collection Gateway đã tạo ra giá trị quảng bá hữu hiệu đối với các thành viên tham gia thông qua việc tạo ra giá trị khai thác hữu ích đối với người dùng. Về tiêu chuẩn biên mục, biểu ghi tài liệu số trên WorldCat Digital Collection Gateway được biên mục theo tiêu chuẩn Dublin Core. Về nguồn tài nguyên, WorldCat Digital Collection Gateway bao gồm cả tài nguyên số nội sinh và tài nguyên số truy cập mở - một thành tố quan trọng mở rộng khả năng tiếp cận của người dùng đối với tài liệu. Về dịch vụ, WorldCat Digital Collection Gateway nằm trong hệ sinh thái các sản phẩm - dịch vụ của OCLC, vì vậy, ngoài chức năng là tìm kiếm tập trung, các dịch vụ kèm theo như mượn liên thư viện toàn cầu cũng tăng thêm ưu điểm đối với hệ thống liên kết tài nguyên số này. Global ETD Search Cổng tra cứu tập trung này được nằm trong hệ thống Networked Digital Library of Theses and Dissertations (NDLTD). Về quy mô, Global ETD Search cho phép tìm kiếm và liên kết dữ -81-
  4. KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ: PHÁT TRIỂN THƯ VIỆN SỐ THÔNG MINH ISBN: 978-604-73-9168-4 – KINH NGHIỆM NƯỚC NGOÀI VÀ GIẢI PHÁP CHO VIỆT NAM liệu đến mạng lưới tài liệu số thuộc hàng trăm trường đại học và các tổ chức thư viện uy tín trên thế giới (như: Carnegie Mellon University, Harvard University, Columbia University, Hongkong University, Kyoto University, Library and Archives Canada ETDs Repository, MIT, OCLC,…). Về công nghệ, kho lưu trữ tài liệu số nội sinh của đơn vị tham gia có cấu hình giao diện OAI/PMH để có thể hỗ trợ thu thập dữ liệu lên hệ thống. Về nguồn thông tin, NDLTD tập trung vào bộ sưu tập luận văn, luận án điện tử ở đa dạng các lĩnh vực (như: khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, kinh tế, chính trị, công nghệ,…) và hiện có hơn 6 triệu biểu ghi tài liệu. Về chính sách truy cập, đa phần tài liệu được liên kết biểu ghi là những tài liệu truy cập mở; do đó, khả năng người dùng tin tiếp cận, khai thác toàn văn tài liệu khá tốt. Đây là một điểm cộng của NDLTD vì không chỉ sở hữu nguồn tài liệu đặc thù, phong phú mà còn mang tính mở - điều khó thấy ở các bộ sưu tập tài liệu số nội sinh. Semantic Scholar Đây là cổng tra cứu bài báo khoa học do Allen Institute for AI xây dựng vào năm 2015. Một số điều đặc biệt về Semantic Scholar là: (1) được cung cấp hoàn toàn miễn phí vì lợi ích cộng động, phục vụ cho học giả trên toàn thế giới; (2) cho phép tìm kiếm dữ liệu từ hơn 500 tạp chí khoa học chỉ với một thao tác, trên một cổng thông tin duy nhất; (3) không chỉ truy xuất nguồn truy cập đến tài liệu người dùng tin cần mà còn truy xuất tóm tắt bài báo, thống kê chỉ số trích dẫn tài liệu, các tài liệu khác liên quan, gợi ý nghiên cứu có thể tạo lập từ tài liệu gốc và tài liệu liên quan thông qua công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI); (4) tạo lập kho lưu trữ hồ sơ bài báo khổng lồ thông qua công nghệ API. Cùng với đó, nguồn thông tin đến hơn 200 triệu dữ liệu về bài báo học thuật từ hơn 50 đối tác uy tín (trong đó có IEEE, Cambridge University Press, PubMed, The MIT Press, Wiley, The University of Chicago Press,…) đã khiến Semantic Scholar thu hút lượt sử dụng lên đến hơn bảy triệu tài khoản trong một tháng. Trên đây là một số giải pháp liên kết thư viện số, cơ sở dữ liệu trực tuyến, xuất bản số trên thế giới. Có thể rút ra một vài nhận định chung về các giải pháp này: Thứ nhất, kêu gọi được sự tham gia liên kết của các đơn vị thông tin - thư viện lớn, uy tín. Chính điều này tạo nên sức hút để các thành viên khác tham gia; đồng thời tạo ra nguồn lực thông tin chất lượng, hấp dẫn người dùng tin sử dụng. Thứ hai, các đơn vị tham gia có sự sẵn sàng về bộ sưu tập tài nguyên số với các loại hình tài liệu đặc thù tùy theo loại hình thư viện, phù hợp với mục đích phục vụ của từng mạng lưới liên kết. Thứ ba, các đơn vị tham gia có sự sẵn sàng về giao thức trao đổi dữ liệu trong môi trường mạng internet; các đơn vị chủ trì có sự sẵn sàng về giao thức thu thập dữ liệu trong môi trường mạng internet; hình thức liên kết chủ yếu là xây dựng cổng tìm kiếm tập trung siêu dữ liệu, khả năng truy cập tài liệu vẫn do đơn vị tham gia quyết định và được phân phối trên phần mềm quản lý tài liệu số của đơn vị tham gia. Thứ tư, cùng với chính sách liên kết dữ liệu, các đơn vị tham gia chú ý xây dựng chính sách xuất bản tài liệu truy cập mở nhằm mục đích phục vụ cộng đồng người dùng tin ở quy mô rộng hơn, hữu ích hơn. Thứ năm, hệ thống liên kết thư viện số thường cung cấp dịch vụ theo cả hai hình thức: thương mại và miễn phí. -82-
  5. Đề xuất giải pháp Thái Thị Thu Thắm liên kết tài nguyên số các thư viện 3. MỘT SỐ ĐỀ XUẤT XÂY DỰNG TÀI NGUYÊN SỐ VÀ LIÊN KẾT TÀI NGUYÊN SỐ Một là, các thư viện xây dựng nguồn lực thông tin số dựa trên kết quả hoạt động nội tại. Các thư viện công cộng phối hợp với tổ chức quản lý nguồn lực khoa học công nghệ địa phương số hóa các sản phẩm nghiên cứu khoa học - công nghệ. Các thư viện công cộng thực hiện số hóa các tài liệu là di sản, thư tịch do mình lưu trữ như một kho tư liệu, bảo tàng truyền thống của địa phương. Các thư viện trường đại học số hóa tài liệu nội sinh, công bố khoa học của cơ sở giáo dục. Hai là, các thư viện xây dựng nguồn lực thông tin số dựa trên nguồn lực bên ngoài; tuy nhiên, cần có khảo sát và phân công để tránh việc thu thập hoặc số hóa nhiều lần với cùng một tài liệu, gây lãng phí. Các thư viện có thể số hóa tài liệu in quý hiếm, tài liệu in độc bản/tài liệu in có giá trị hết thời hạn bảo hộ bản quyền. Các thư viện có thể chuyển đổi loại hình từ tài liệu in sang tài liệu đa phương tiện để phục vụ đối tượng đặc biệt. Các thư viện có thể tận dụng nguồn tài nguyên truy cập mở để hình thành bộ sưu tập số. Ba là, các đơn vị xuất bản nhanh chóng phát triển hệ thống xuất bản số và phân phối ấn phẩm số, có chính sách phân phối đặc thù cho các thư viện (phân phối cho tổ chức, không phải cho cá nhân; kết nối với thư viện số các trường để phân phối trên cùng một hệ thống truy cập, dễ dàng hơn cho người dùng tin). Bốn là, các thư viện phân loại nguồn lực thông tin số và đề xuất chính sách liên kết, chia sẻ khả thi với các bộ sưu tập số hiện có. Năm là, đơn vị chủ trì hoạt động liên kết thư viện số thực hiện điều kiện kỹ thuật - công nghệ và nguồn tài nguyên số của các thư viện để có sự hỗ trợ kịp thời, hoặc lập thứ tự kết nối thành viên phù hợp. Sáu là, các đơn vị nghiên cứu - đào tạo xem xét, tạo lập chính sách truy cập mở cho một số bộ sưu tập số do đơn vị biên soạn, xuất bản và phát hành. Có thể nghiên cứu, cài đặt phần mềm mã nguồn mở để quản lý tạp chí học thuật truy cập mở (vừa miễn phí, vừa đảm bảo giao thức trao đổi dữ liệu), chẳng hạn như: Open Journal System. Bảy là, đơn vị chủ trì hoạt động liên kết thư viện số hỗ trợ hoặc chính các đơn vị thư viện - thông tin chưa có thư viện số có thể tự nghiên cứu, cài đặt phần mềm mã nguồn mở quản lý thư viện số (vừa miễn phí, vừa đảm bảo giao thức trao đổi dữ liệu) để lưu trữ, cung cấp dịch vụ và tham gia liên kết. Có thể tham khảo: EPrints, Dspace,… Tám là, đơn vị chủ trì hoạt động liên kết thư viện có thể nghiên cứu, cài đặt phần mềm mã nguồn mở quản lý hệ thống liên kết thư viện số (vừa miễn phí, vừa đảm bảo giao thức trao đổi dữ liệu). Có thể tham khảo: Vufind. KẾT LUẬN Chúng ta cần nhìn nhận và giải quyết triệt để những nguyên nhân cản trở quá trình liên kết tài nguyên số của các thư viện Việt Nam; đồng thời thực hiện các giải pháp để đáp ứng các điều kiện cần và đủ cho việc xây dựng mạng lưới này. Đó là: mỗi thư viện cần xây dựng được thư viện số với nguồn lực thông tin số hợp pháp, chất lượng, đáp ứng được nhu cầu người dùng, phù hợp với -83-
  6. KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC TẾ: PHÁT TRIỂN THƯ VIỆN SỐ THÔNG MINH ISBN: 978-604-73-9168-4 – KINH NGHIỆM NƯỚC NGOÀI VÀ GIẢI PHÁP CHO VIỆT NAM mục tiêu phát triển của tổ chức; thống nhất tiêu chuẩn biên mục và giao thức trao đổi dữ liệu giữa các phần mềm quản lý thư viện số. Áp dụng những bài học từ các hệ thống liên kết thành công trên thế giới và tận dụng các phần mềm mã nguồn mở sẽ giúp cho quá trình chuẩn bị liên kết diễn ra nhanh và hiệu quả hơn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Cezary Mazurek, Marcin Werla (2011), Network of Digital Libraries in Poland as a Model for National and International Cooperation, IATUL 2011 Conference. 2. Đỗ Tiến Vượng (2011), “Các tiêu chuẩn trong hệ quản trị thư viện tích hợp (ILMS)”, Tạp chí Thư viện Việt Nam số 2, 2011, tr.42-44. 3. Hussein Suleman, Edward A. Fox (2001), “A Framwork for Building Open Digital Libraries”, D-Lib Magazine, Vol 7, No. 12, DOI: 10.1045/december2001-suleman. 4. Joseph A. Salem Jr. (2017), “Open Pathways to Student Success: Academic Library Partnerships for Open Educational Resource and Affordable Course Content Creation and Adoption”, The Journal of Academic Librarianship, Vol. 43, Issue 1, tháng 1/2017, 34-38. 5. NDLTD, “Help Build Global ETD Search”, https://ndltd.org/thesis-resources/help-build-global-etd- search/, truy cập ngày 18/6/2022. 6. OCLC, “Maximize visibility of your digital collections by adding your metadata to WorldCat”, https://www.oclc.org/en/digital-gateway.html, truy cập ngày 18/6/2022. 7. Semantic Scholar, “About Semantic Scholar”, https://www.semanticscholar.org/about, truy cập ngày 18/6/2022. 8. St. Laurent, Andrew M. (2008), Understanding Open Source and Free Software Licensing, O’Reilly Media. -84-
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
4=>1