Ebook Lịch sử Mặt trận tổ quốc Việt Nam tỉnh Cao Bằng (1930-2024): Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:151

Thêm vào BST

Báo xấu

1
lượt xem 0
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuốn sách "Lịch sử Mặt trận tổ quốc Việt Nam tỉnh Cao Bằng (1930-2024)" Phần 1 trình bày các nội dung chính như sau: Cao Bằng - vùng đất, con người và truyền thống; quá trình thành lập mặt trận ở Cao Bằng trong cuộc vận động đấu tranh giành chính quyền (1930 - 1945); Mặt trận Việt Minh - Liên Việt tỉnh cao bằng trong kháng chiến chống thực dân Pháp (1945 - 1954). Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Ebook Lịch sử Mặt trận tổ quốc Việt Nam tỉnh Cao Bằng (1930-2024): Phần 1

MAËT TRAÄN TOÅ QUOÁC VIEÄT NAM UÛY BAN MAËT TRAÄN TOÅ QUOÁC VIEÄT NAM TÆNH CAO BAÈNG Ën tæ q tr u t Æ è M c LÒCH SÖÛ MẶT TRẬN TỔ QUỐC VIỆT NAM TỈNH CAO BẰNG (1930 - 2024) XUAÁT BAÛN NAÊM 2024
LÒCH SÖÛ MAËT TRAÄN TOÅ QUOÁC VIEÄT NAM TÆNH CAO BAÈNG (1930 - 2024)
UÛY BAN MAËT TRAÄN TOÅ QUOÁC VIEÄT NAM TÆNH CAO BAÈNG LÒCH SÖÛ MAËT TRAÄN TOÅ QUOÁC VIEÄT NAM TÆNH CAO BAÈNG (1930 - 2024) Taùi baûn coù chænh lyù, boå sung NHAØ XUAÁT BAÛN LAO ÑOÄNG
LÔØI GIÔÙI THIEÄU T ænh Cao Baèng coù beà daøy lòch söû, vaên hoùa vaø truyeàn thoáng caùch maïng. Nhaân daân caùc daân toäc trong tænh giaøu loøng yeâu nöôùc, ñoaøn keát choáng giaëc ngoaïi xaâm, ñaáu tranh kieân cöôøng, baát khuaát, vì ñoäc laäp, töï do cuûa daân toäc, laøm neân nhöõng trang söû veû vang cuûa queâ höông. Döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng boä tænh, Maët traän Toå quoác Vieät Nam, toå chöùc Maët traän tænh Cao Baèng qua caùc thôøi kyø ñaõ töøng böôùc tröôûng thaønh, ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng; goùp phaàn xaây döïng, phaùt huy söùc maïnh ñaïi ñoaøn keát toaøn daân toäc; ñaïi dieän, baûo veä quyeàn vaø lôïi ích hôïp phaùp, chính ñaùng cuûa nhaân daân; tham gia xaây döïng Ñaûng, Nhaø nöôùc. Ngaøy 18/11/1930, Hoäi Phaûn ñeá Ñoàng minh Ñoâng Döông - hình thöùc ñaàu tieân cuûa Maët traän Daân toäc Thoáng nhaát Vieät Nam ñöôïc thaønh laäp nhaèm taäp hôïp löïc löôïng roäng raõi trong phong traøo caùch maïng Vieät Nam vaø taêng cöôøng khoái lieân minh coâng noâng, thöïc hieän ñöôøng loái giaûi phoùng daân toäc cuûa Ñaûng. Töø ñoù ñeán nay, döôùi ñöôøng loái caùch maïng ñuùng ñaén cuûa Ñaûng, Maët traän Toå quoác vôùi caùc hình thöùc, teân goïi khaùc nhau ñaõ theå hieän ñöôïc vai troø to lôùn trong vieäc hoaøn thaønh caùc nhieäm vuï caùch maïng maø Ñaûng ñaõ ñeà ra. Töø naêm 1930 ñeán naêm 1941, treân ñòa baøn tænh Cao Baèng tuy chöa thaønh laäp ñöôïc toå chöùc Maët traän nhöng hình thöùc tham gia caùc hoäi nhoùm ñaõ raàm roä. Caùc phong 5
traøo ñaõ lan roäng töø vuøng thaáp ñeán vuøng cao, nhaân daân caùc daân toäc trong tænh haêng haùi tham gia ñaáu tranh döôùi caùc hình thöùc coâng khai, hôïp phaùp vaø nöûa hôïp phaùp. Töø thaùng 02 ñeán thaùng 4/1941, laõnh tuï Nguyeãn AÙi Quoác chæ ñaïo tieán haønh chöông trình thí ñieåm Maët traän Vieät Minh vaø caùc toå chöùc ñoaøn theå cöùu quoác taïi caùc chaâu Haø Quaûng, Hoøa An, Nguyeân Bình. Qua ñaùnh giaù, vieäc thí ñieåm ñaït keát quaû toát, chöùng minh chuû tröông cuûa laõnh tuï Nguyeãn AÙi Quoác vaø Ñaûng hoaøn toaøn ñuùng ñaén. Moät thaùng sau (thaùng 5/1941), Vieät Nam Ñoäc laäp Ñoàng minh hoäi (goïi taét laø Vieät Minh) chính thöùc ñöôïc thaønh laäp. Toå chöùc Maët traän Vieät Minh vaø caùc ñoaøn theå cöùu quoác ñöôïc nhaân roäng treân phaïm vi caû nöôùc. Thaùng 11/1942, Tænh boä Vieät Minh Cao Baèng chính thöùc ñöôïc thaønh laäp, ñaùnh daáu moác son quan troïng trong quaù trình hình thaønh, phaùt trieån cuûa Maët traän Toå quoác tænh Cao Baèng. Thaám nhuaàn lôøi daïy cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh: “Ñoaøn keát, ñoaøn keát, ñaïi ñoaøn keát. Thaønh coâng, thaønh coâng, ñaïi thaønh coâng”, qua nhöõng chaëng ñöôøng lòch söû, Maët traän Toå quoác Vieät Nam tænh Cao Baèng luoân laø trung taâm taäp hôïp ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân ñoaøn keát beân nhau, goùp phaàn vaøo cuoäc ñaáu tranh giaønh chính quyeàn (thaùng 8/1945), chieán thaéng thöïc daân Phaùp, ñeá quoác Myõ xaâm löôïc, xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác xaõ hoäi chuû nghóa. Trong quaù trình xaây döïng vaø phaùt trieån, Maët traän Toå quoác caùc caáp trong tænh luoân quaùn trieät, vaän duïng saùng taïo caùc ñöôøng loái, chuû tröông cuûa Ñaûng 6
vaøo thöïc tieãn coâng taùc toå chöùc, vaän ñoäng quaàn chuùng nhaân daân ñoaøn keát thöïc hieän thaéng lôïi caùc nhieäm vuï chính trò cuûa Ñaûng boä, chính quyeàn ñòa phöông. Thöïc hieän Ñeà aùn soá 02-ÑA/TU, ngaøy 25/6/2021 cuûa Tænh uûy Cao Baèng veà nghieân cöùu, bieân soaïn vaø xuaát baûn caùc aán phaåm lòch söû ñaûng boä ñòa phöông, lòch söû truyeàn thoáng ngaønh giai ñoaïn 2021 - 2025, UÛy ban Maët traän Toå quoác tænh quyeát ñònh taùi baûn coù chænh lyù, boå sung cuoán saùch “Lòch söû Maët traän Toå quoác Vieät Nam tænh Cao Baèng (1930 - 2024)” treân cô sôû keá thöøa cuoán saùch Lòch söû UÛy ban Maët traän Toå quoác tænh Cao Baèng (1930 - 2003) xuaát baûn naêm 2004; bieân soaïn boå sung giai ñoaïn 2003 - 2024. Ngoaøi Lôøi giôùi thieäu, Môû ñaàu, Keát luaän, Phuï luïc vaø moät soá hình aûnh minh hoïa, cuoán saùch goàm 6 chöông noäi dung chính. Caùc chöông ñöôïc bieân soaïn coâng phu, phaûn aùnh khaù ñaày ñuû, chaân thöïc, khaùch quan quaù trình hình thaønh, xaây döïng vaø phaùt trieån cuûa Maët traän Toå quoác Vieät Nam tænh Cao Baèng qua caùc thôøi kyø. Cuoán saùch laø tö lieäu quyù phuïc vuï cho coâng taùc nghieân cöùu, giaùo duïc truyeàn thoáng cho ñoaøn vieân, hoäi vieân, caùn boä, ñaûng vieân vaø quaàn chuùng nhaân daân trong tænh, ñoàng thôøi ruùt ra caùc baøi hoïc kinh nghieäm quyù baùu trong quaù trình trieån khai thöïc hieän caùc nhieäm vuï chính trò cuûa ñòa phöông. Coâng taùc nghieân cöùu, bieân soaïn cuoán saùch “Lòch söû Maët traän Toå quoác Vieät Nam tænh Cao Baèng (1930 - 2024)” ñöôïc thöïc hieän khaån tröông, nghieâm tuùc vôùi söï noã löïc 7
cao cuûa taäp theå vaø caùc caù nhaân. Ñeå cuoán saùch ñaûm baûo chaát löôïng, chuùng toâi ñaõ tieán haønh söu taàm, nghieân cöùu tö lieäu löu tröõ taïi caùc cô quan Trung öông, tænh, huyeän. Maëc duø coù nhieàu coá gaéng song do ñieàu kieän haïn cheá veà tö lieäu neân cuoán saùch khoâng traùnh khoûi thieáu soùt. UÛy ban Maët traän Toå quoác Vieät Nam tænh Cao Baèng raát mong nhaän ñöôïc yù kieán ñoùng goùp cuûa caùc ñoàng chí vaø baïn ñoïc. Nhaân dòp phaùt haønh cuoán saùch, UÛy ban Maët traän Toå quoác Vieät Nam tænh Cao Baèng xin traân troïng caûm ôn söï chæ ñaïo cuûa Ban Thöôøng vuï Tænh uûy, söï giuùp ñôõ cuûa Ban Tuyeân giaùo Tænh uûy, cô quan, ban, ngaønh caùc caáp, caùc ñoàng chí caùn boä laõnh ñaïo cuûa Maët traän tænh qua caùc thôøi kyø, caùc caùn boä chuû choát am hieåu veà coâng taùc Maët traän ñaõ ñoùng goùp nhöõng yù kieán quyù baùu ñeå hoaøn thieän noäi dung vaø ñaûm baûo chaát löôïng cuoán saùch. Traân troïng giôùi thieäu cuoán saùch tôùi ñoäc giaû! UÛY BAN MAËT TRAÄN TOÅ QUOÁC VIEÄT NAM TÆNH CAO BAÈNG 8
Môû ñaàu CAO BAÈNG - VUØNG ÑAÁT, CON NGÖÔØI VAØ TRUYEÀN THOÁNG I. ÑIEÀU KIEÄN TÖÏ NHIEÂN VAØ QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH VUØNG ÑAÁT Cao Baèng laø tænh mieàn nuùi bieân giôùi, naèm ôû phía Ñoâng Baéc Vieät Nam, coù vò trí quan troïng ñoái vôùi caû nöôùc veà chính trò, kinh teá vaø quoác phoøng - an ninh. Phía Nam giaùp caùc tænh Laïng Sôn, Baéc Kaïn; phía Taây giaùp caùc tænh Haø Giang, Tuyeân Quang; phía Baéc vaø Ñoâng Baéc giaùp Khu Töï trò daân toäc Choang Quaûng Taây (Trung Quoác) vôùi ñöôøng bieân giôùi daøi 333,125km. Do bò chia caét nhieàu nôi neân ñòa hình Cao Baèng coù nhieàu daõy nuùi cao, vöïc saâu; caùc thung luõng heïp taïo neân söï ngaên caùch giöõa caùc vuøng. Ñoä cao ñòa hình töø 600m ñeán 1.000m so vôùi maët nöôùc bieån. Ñòa baøn tænh coù nguoàn thuûy vaên doài daøo vôùi caùc heä thoáng soâng Baèng, soâng Gaâm, soâng Baéc Voïng, soâng Quaây Sôn... Trong ñoù, lôùn nhaát laø heä thoáng soâng Baèng khôûi nguoàn töø Trung Quoác, chaûy qua ñòa phaän huyeän Haø Quaûng, sau ñoù hôïp 9
löu vôùi nhaùnh caùc soâng Deû Raøo, soâng Hieán ôû thaønh phoá Cao Baèng, roài xuoâi veà huyeän Quaûng Hoøa, ñoå sang Trung Quoác. Heä thoáng soâng, suoái coù nhieàu thaùc, gheành taïo neân nhöõng caûnh quan thieân nhieân kyø vó. Ñoàng baøo caùc daân toäc xöa kia ñaõ laøm caùc guoàng nöôùc ñeå daãn nöôùc töø caùc con suoái veà, phuïc vuï hoaït ñoäng saûn xuaát vaø sinh hoaït. Thoå nhöôõng ñöôïc chia thaønh 3 nhoùm chính vôùi 24 loaïi ñaát khaùc nhau, trong ñoù chieám dieän tích lôùn laø ñaát feralit ñoû vaøng. Söï ña daïng veà loaïi hình thoå nhöôõng laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå Cao Baèng phaùt trieån kinh teá laâm nghieäp, taïo neân caùc tieåu vuøng sinh thaùi noâng - laâm nghieäp. Khí haäu Cao Baèng mang tính nhieät ñôùi gioù muøa luïc ñòa nuùi cao vôùi nhöõng ñaëc tröng rieâng bieät1. Cao Baèng laø cöûa ngoõ ñoùn gioù muøa Ñoâng Baéc töø Trung Quoác traøn sang vaøo muøa ñoâng vaø chòu aûnh höôûng cuûa gioù muøa Ñoâng Nam vaøo muøa heø. Trong naêm coù 4 muøa xuaân, haï, thu, ñoâng; trong ñoù muøa haï vaø muøa ñoâng laø hai muøa roõ reät nhaát. Nhieät ñoä trung bình naêm khoaûng 300C. Tænh Cao Baèng coù löôïng möa töông ñoái thaáp; trung bình naêm 1. Ñoàng Khaùnh ñòa dö chí, Nxb. Theá giôùi, Haø Noäi, 2003, tr.654. Cuoán saùch ñaõ phaùc hoïa ñoâi doøng veà khí haäu nôi ñaây cuoái theá kyû XIX: “Ñòa theá cuûa tænh nuùi röøng lieân tieáp nhau, khí haäu reùt nhieàu, lam chöôùng ñoäc haïi… Ba muøa töø thu, ñoâng ñeán muøa xuaân buoåi saùng söông muø daøy ñaëc… Khoaûng thaùng 5, 6 thöôøng coù möa raøo… Thaùng 11, 12 reùt nhaát. Phuû Truøng Khaùnh nöôùc thöôøng ñoâng tuyeát. Phuû Hoøa An thænh thoaûng cuõng coù tuyeát”. 10
dao ñoäng töø 1.500 - 2.000mm, phaân boá khoâng ñeàu. Nhìn chung, khí haäu Cao Baèng khaù oân hoøa. Cao Baèng coù taøi nguyeân thieân nhieân phong phuù, ña daïng. Nguoàn laâm saûn doài daøo nhö moäc nhó, naám höông; caây döôïc lieäu nhö nhaân saâm, tam thaát, haø thuû oâ, hoài, queá; goã quyù nhö trai, nghieán, kim, seán, laùt, doåi... Taøi nguyeân khoaùng saûn quyù nhö saét, thieác, mangan... Ñaây laø ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå phaùt trieån coâng nghieäp. Ñòa hình, khí haäu, taøi nguyeân thieân nhieân nôi ñaây ñaõ taïo neân nhöõng thuaän lôïi ñeå phaùt trieån du lòch sinh thaùi. Laø vuøng ñaát coå, coù lòch söû laâu ñôøi, ñòa danh Cao Baèng ñöôïc ghi cheùp trong söû saùch töø sôùm. Trong cuoán ÖÙc Trai di taäp Nam Vieät dö ñòa chí bieân soaïn naêm 1435, Nguyeãn Traõi ñaõ ghi cheùp: “Cao Baèng xöa laø ngoaïi ñòa cuûa boä Vuõ Ñònh... Coù 1 loä phuû, 4 chaâu, 273 laøng xaõ. Ñaây laø nôi pheân giaäu thöù tö veà phöông Baéc”. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí ghi laïi: “Naêm Thuaän Thieân thöù nhaát, ñôøi Leâ thuoäc Baéc ñaïo. Naêm Quang Thuaän thöù 7 ñaët Thaùi Nguyeân thöøa tuyeân goïi laø phuû Baéc Bình. Naêm Quang Thuaän thöù 10 ñoåi laøm Ninh Soùc thöøa tuyeân. Ñôøi Hoàng Ñöùc laïi ñoåi laøm Thaùi Nguyeân thöøa tuyeân, goïi laø phuû Cao Bình laõnh 4 chaâu laø Thaùi Nguyeân, Loäng Nguyeân, Thöôïng Lang, Haï Lang, sau ñoåi chaâu Thaùi Nguyeân laøm chaâu Thaïch Laâm, Loäng Nguyeân laøm chaâu Quaûng Uyeân...”1. Naêm Caûnh Thoáng thöù 2 (1499), nhaø Leâ quyeát ñònh taùch phuû Cao Bình khoûi thöøa tuyeân Thaùi Nguyeân, 1. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp 4, Nxb. Thuaän Hoùa, 2006, tr.466. 11
ñaët thaønh traán Cao Bình. Töø thôøi ñieåm naøy, Cao Bình (Cao Baèng) trôû thaønh ñôn vò haønh chính ñoäc laäp, tröïc thuoäc chính quyeàn Trung öông. Thôøi nhaø Maïc leân ñoùng ñoâ ôû Cao Baèng (1592 - 1677) quaûn lyù caû vuøng Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân, Laïng Sôn. Naêm Vónh Trò thöù 2 (1677), nhaø Maïc ôû Cao Baèng maát, nhaø Leâ laïi ñaët laïi traán Cao Baèng. Naêm 1831, vua Minh Maïng tieán haønh caûi caùch haønh chính, ñoåi traán Cao Baèng thaønh tænh Cao Baèng. Tænh Cao Baèng goàm 1 phuû (Truøng Khaùnh), 4 chaâu (Quaûng Uyeân, Thöôïng Lang, Haï Lang, Thaïch Laâm). Naêm 1835 laäp theâm phuû Hoøa An, naêm 1851 boû phuû Hoøa An, ñeán naêm 1874 môùi ñaët laïi. Cuoái theá kyû XIX, tænh Cao Baèng goàm 2 phuû, 6 chaâu; trong ñoù phuû Hoøa An goàm 3 chaâu Thaïch Laâm, Thaïch An, Nguyeân Bình; phuû Truøng Khaùnh goàm 3 chaâu Thöôïng Lang, Haï Lang, Quaûng Uyeân. Tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, Cao Baèng ñöôïc chia ra thaønh hai phuû laø Truøng Khaùnh vaø Hoøa An; caùc chaâu: Haø Quaûng, Quaûng Uyeân, Baûo Laïc, Nguyeân Bình, Thaïch An, Phuïc Hoøa, Traán Bieân, Haï Lang. Theo Saéc leänh soá 148/SL, ngaøy 25/3/1948 cuûa Chuû tòch nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa, baõi boû caáp phuû, chaâu, quaän; caáp treân xaõ vaø döôùi caáp tænh goïi laø huyeän. Tænh Cao Baèng goàm 11 ñôn vò haønh chính caáp huyeän goàm: thò xaõ Cao Baèng vaø caùc huyeän Hoøa An, Haø Quaûng, Baûo Laïc, Nguyeân Bình, Thaïch An, Phuïc Hoøa, Haï Lang, Quaûng Uyeân, Truøng Khaùnh, Traán Bieân. 12
Thöïc hieän Saéc leänh soá 268-SL, ngaøy 01/7/1956 cuûa Chuû tòch nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa, Khu Töï trò Vieät Baéc ñöôïc thaønh laäp, goàm caùc tænh Cao Baèng, Baéc Kaïn, Laïng Sôn, Tuyeân Quang (tröø huyeän Yeân Bình), Thaùi Nguyeân (tröø huyeän Phoå Yeân, huyeän Phuù Bình) vaø huyeän Höõu Luõng cuûa tænh Baéc Giang. Töø naêm 1956, tænh Cao Baèng thuoäc Khu Töï trò Vieät Baéc. Ngaøy 27/12/1975, kyø hoïp thöù 2 Quoác hoäi khoùa V quyeát ñònh boû caáp khu trong heä thoáng ñôn vò haønh chính; hôïp nhaát hai tænh Cao Baèng vaø Laïng Sôn thaønh moät tænh, ñaët teân laø Cao Laïng, tænh lî ñaët taïi thò xaõ Cao Baèng. Ngaøy 29/12/1978, kyø hoïp thöù 4 Quoác hoäi khoùa VI quyeát ñònh chia taùch tænh Cao Laïng. Tænh Cao Baèng ñöôïc taùi laäp, saùp nhaäp theâm hai huyeän Ngaân Sôn, Chôï Raõ (tænh Baéc Thaùi). Theo Quyeát ñònh soá 144-HÑBT, ngaøy 06/11/1984 cuûa Hoäi ñoàng Boä tröôûng, huyeän Chôï Raõ ñoåi teân thaønh huyeän Ba Beå. Ngaøy 06/11/1996, kyø hoïp thöù 10 Quoác hoäi khoùa IX pheâ chuaån chuyeån hai huyeän Ngaân Sôn, Ba Beå veà tænh Baéc Kaïn. Thôøi ñieåm naøy, tænh Cao Baèng goàm 11 ñôn vò haønh chính caáp huyeän (1 thò xaõ, 10 huyeän). Naêm 2007, tænh Cao Baèng coù 13 ñôn vò haønh chính caáp huyeän. Naêm 2010, thò xaõ Cao Baèng ñöôïc coâng nhaän laø ñoâ thò loaïi III; naêm 2012, thò xaõ Cao Baèng ñöôïc naâng caáp leân thaønh phoá tröïc thuoäc tænh. Sau khi thöïc hieän Nghò quyeát soá 864/NQ-UBTVQH14, ngaøy 10/01/2020 cuûa UÛy ban Thöôøng vuï Quoác hoäi khoùa 13
XIV “Veà vieäc saép xeáp caùc ñôn vò haønh chính caáp huyeän, caáp xaõ thuoäc tænh Cao Baèng” vaø Nghò quyeát soá 897/NQ- UBTVQH14, ngaøy 11/02/2020 cuûa UÛy ban Thöôøng vuï Quoác hoäi khoùa XIV “Veà vieäc saép xeáp caùc ñôn vò haønh chính caáp huyeän vaø ñoåi teân ñôn vò haønh chính caáp xaõ thuoäc tænh Cao Baèng”, tænh Cao Baèng coù 10 ñôn vò haønh chính caáp huyeän, goàm: thaønh phoá Cao Baèng vaø caùc huyeän Baûo Laïc, Baûo Laâm, Haï Lang, Haø Quaûng, Hoøa An, Nguyeân Bình, Quaûng Hoøa, Thaïch An, Truøng Khaùnh. II. TRUYEÀN THOÁNG VAÊN HOÙA, LÒCH SÖÛ Cao Baèng laø tænh coù nhieàu daân toäc cuøng chung soáng nhö Taøy, Nuøng, Moâng, Dao, Kinh, Loâ Loâ, Saùn Chæ... Trong ñoù, caùc daân toäc Taøy, Nuøng, Moâng, Dao coù soá löôïng ñoâng ñaûo hôn haún caùc daân toäc coøn laïi treân ñòa baøn. Daân cö phaân boá khoâng ñoàng ñeàu giöõa caùc vuøng, taäp trung ñoâng ôû thò xaõ, thò traán, vuøng thaáp. Caùc daân toäc thöôøng cö truù xen keõ, tuy nhieân vaãn coù nhöõng khu vöïc cö truù rieâng cuûa töøng daân toäc. Daân toäc Taøy chieám 40,83% daân soá tænh Cao Baèng. Ñaây laø cö daân coù maët ôû Cao Baèng töø thôøi tieàn - sô söû. Thôøi Phaùp thuoäc, ngöôøi Taøy ñöôïc goïi laø ngöôøi Thoå, nghóa laø ngöôøi sinh ra vaø lôùn leân laøm chuû ôû vuøng ñaát naøy. Daân toäc Nuøng chieám 29,81% daân soá toaøn tænh; goàm nhieàu nhoùm (Nuøng An, Nuøng Inh, Nuøng Phaøn Slình, Nuøng Giang...); haàu heát cö truù taïi caùc xaõ. Daân toäc Moâng chieám 11,65% daân soá; goàm 3 ngaønh (Moâng traéng, Moâng hoa, Moâng ñen); chuû yeáu cö truù ôû vuøng cao nuùi ñaù, taäp trung ñoâng ôû caùc huyeän phía Taây 14
tænh Cao Baèng. Daân toäc Dao cuõng laø cö daân cö truù töø laâu ñôøi ôû Cao Baèng, chieám 10,36% daân soá toaøn tænh; goàm 2 ngaønh Dao ñoû, Dao tieàn; thöôøng cö truù ôû caùc vuøng löng chöøng nuùi, thung luõng. Tænh Cao Baèng coù kho taøng vaên hoùa vaät theå, phi vaät theå phong phuù, ña daïng. Vaên hoùa phi vaät theå cuûa caùc daân toäc bieåu hieän phong phuù qua nhieàu hình thöùc vaø phöông dieän nhö: phong tuïc, taäp quaùn, tín ngöôõng, toân giaùo, vaên hoùa, vaên ngheä daân gian truyeàn thoáng, nhaø ôû, trang phuïc, caùc ngheà thuû coâng truyeàn thoáng, y hoïc daân gian... Trong quaù trình sinh soáng, lao ñoäng saûn xuaát, nhaân daân Cao Baèng ñaõ saùng taïo neân moät neàn vaên hoùa ñaëc saéc, ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc, vöøa ña daïng vöøa thoáng nhaát. Trong sinh hoaït coäng ñoàng, trong neáp soáng, tieáng noùi, chöõ vieát, trang phuïc, aåm thöïc... moãi daân toäc ñeàu coù neùt vaên hoùa rieâng bieät. Haèng naêm, coù treân 100 leã hoäi xuaân, leã hoäi truyeàn thoáng mang tính chaát tín ngöôõng daân gian ñöôïc toå chöùc ôû caùc ñòa phöông treân ñòa baøn tænh. Trong ñoù, moät soá leã hoäi ñöôïc toå chöùc thöôøng xuyeân vôùi quy moâ lôùn nhö: Leã hoäi ñeàn Kyø Saàm, leã hoäi chuøa Ñoáng Laân, leã hoäi chuøa Ñaø Quaän (thaønh phoá Cao Baèng); leã hoäi ñeàn vua Leâ (huyeän Hoøa An); leã hoäi chuøa Suøng Phuùc (huyeän Haï Lang); leã hoäi Tranh ñaàu phaùo, leã hoäi Naøng Hai (huyeän Quaûng Hoøa)... Caùc leã hoäi ñöôïc caùc laøng, baûn toå chöùc nhaèm töôûng nhôù, tri aân coâng lao cuûa caùc vò anh huøng daân toäc, caàu cho muøa maøng toát töôi, caàu söùc khoûe cho moïi ngöôøi trong baûn laøng. Caùc nghi leã 15
trong leã hoäi ngaøy nay ñaõ ñöôïc giaûn löôïc song vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc vaên hoùa cuûa ñoàng baøo caùc daân toäc. Thoâng qua caùc troø chôi daân gian, laøn ñieäu daân ca, caùc leã hoäi theâm phaàn ñaëc saéc, goùp phaàn gaén keát coäng ñoàng. Vaên hoùa aåm thöïc cuûa Cao Baèng khaù ña daïng, vôùi nhieàu moùn aên ñaëc saûn nhö baùnh cuoán, laïp söôøn, thaïch ñen, baùnh tröùng kieán, baùnh khaûo, baùnh gai, xoâi nguõ saéc, lôïn quay... Caùc laøn ñieäu daân ca cuûa moät soá daân toäc trong tænh coù noäi dung phong phuù, sinh ñoäng, phaûn aùnh neùt sinh hoaït, ñôøi soáng cuûa ñoàng baøo moãi daân toäc. Beân caïnh ñoù, tænh Cao Baèng coøn coù nhieàu danh lam thaéng caûnh noåi tieáng nhö thaùc Baûn Gioác - ñoäng Ngöôøm Ngao, hoà Thaêng Hen (huyeän Truøng Khaùnh), Vöôøn Quoác gia Phja Oaéc - Phja Ñeùn (huyeän Nguyeân Bình)... Theo thoáng keâ, ñeán thaùng 3/2024, toaøn tænh coù 271 di tích lòch söû vaên hoùa, 102 di tích ñaõ ñöôïc xeáp haïng, trong ñoù coù 3 khu di tích quoác gia ñaëc bieät. Coâng taùc baûo toàn, toân taïo, phaùt huy giaù trò caùc di tích lòch söû vaên hoùa, danh lam thaéng caûnh, baûo toàn caùc giaù trò vaên hoùa daân gian truyeàn thoáng luoân ñöôïc tænh chuù troïng, quan taâm. Tuy coù nguoàn goác, phong tuïc, taäp quaùn khaùc nhau nhöng ñoàng baøo caùc daân toäc trong tænh luoân ñoaøn keát, gaén boù, töông trôï laãn nhau. Cao Baèng coù ñòa theá hieåm trôû, nuùi röøng chieám treân 90% dieän tích, coù nhieàu loaïi goã quyù, laém suoái, nhieàu soâng. Ñaây laø nhöõng cô sôû toát ñeå nhaân daân Cao Baèng gaây döïng phong traøo caùch maïng. Maûnh ñaát naøy töø ngaøn xöa ñaõ trôû thaønh mieáng moài 16
ñeå caùc theá löïc phong kieán thi nhau xaâu xeù, vô veùt taøi nguyeân, boùc loät söùc lao ñoäng. Vì coù nhieàu röøng nuùi hieåm trôû neân nôi ñaây cuõng laø nôi dung thaân cuûa caùc nhoùm phæ vaø giaëc giaõ. Töø ngaøn xöa, nhaân daân Cao Baèng tuy soáng xa kinh ñoâ nhöng töø nôi ñòa ñaàu Toå quoác naøy luoân höôùng veà kinh ñoâ - traùi tim cuûa Toå quoác, quyeát moät loøng chung söùc, chung loøng cuøng nhaân daân caû nöôùc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp, töï do cho Toå quoác vaø baûo veä vöõng chaéc chuû quyeàn quoác gia. Khi ñaát nöôùc laâm nguy, quaân vaø daân Cao Baèng saün saøng ñaùnh traû quaân thuø, baûo veä Toå quoác. Trong thôøi phong kieán, nhieàu chieán coâng oanh lieät ôû Cao Baèng ñaõ ñi vaøo lòch söû, gaén lieàn vôùi nhöõng teân tuoåi ñaày nghóa khí trong caùc cuoäc khaùng chieán choáng quaân xaâm löôïc phöông Baéc, nhö cuoäc ñaáu tranh choáng quaân Toáng xaâm löôïc (theá kyû XI) cuûa anh huøng Nuøng Trí Cao; cuoäc ñaáu tranh cuûa caùc ñoäi quaân thoå binh caùc daân toäc thieåu soá do caùc tuø tröôûng Nuøng Toâng Ñaûn, Hoaøng Giaùp (töùc Hoaøng Luïc) chæ huy trong cuoäc chieán ñaáu choáng quaân Toáng xaâm löôïc (theá kyû XI)1; cuoäc chieán ñaáu choáng quaân Nguyeân do thuû lónh Hoaøng Thaéng Höùa chæ huy; cuoäc chieán ñaáu choáng quaân Minh xaâm löôïc do Beá Khaéc Thieäu laõnh ñaïo... 1. Do laäp coâng lôùn trong cuoäc khaùng chieán choáng quaân Toáng neân sau khi maát, Nuøng Trí Cao - chaâu muïc Quaûng Nguyeân, Thaùi Baûo ñöôïc vua Lyù phong laø Khau Saàm Ñaïi vöông; Hoaøng Luïc ñöôïc trieàu ñình phong laøm An Bieân töôùng quaân, sau khi maát ñöôïc phong laø Hoaøng Luïc Ñaïi vöông. 17
Trong theá kyû XIX, nhieàu cuoäc ñaáu tranh, phong traøo yeâu nöôùc cuûa nhaân daân ñaõ noå ra, ñoù laø nhöõng minh chöùng theå hieän loøng yeâu Toå quoác, töï toân daân toäc cuûa quaàn chuùng nhaân daân treân caû nöôùc noùi chung, tænh Cao Baèng noùi rieâng. Trong nhöõng naêm 1833 - 1835, trieàu Nguyeãn phaûi ñoái phoù vôùi cuoäc noåi daäy cuûa Noâng Vaên Vaân taïi Cao Baèng. Ñòa baøn hoaït ñoäng cuûa quaân noåi daäy raát roäng lôùn, bao goàm haàu heát caùc tænh phía Baéc; trong ñoù Cao Baèng, Tuyeân Quang laø nôi dieãn ra quyeát lieät nhaát. Cuoái theá kyû XIX, phong traøo Caàn Vöông noå ra, do ñaïi thaàn nhaø Nguyeãn - Toân Thaát Thuyeát nhaân danh vua Haøm Nghi ñeà xöôùng tröôùc cuoäc xaâm löôïc cuûa thöïc daân Phaùp. Taïi Cao Baèng, thaùng 8/1885, sau khi nhaän ñöôïc duï Caàn Vöông, Löông Tuaán Tuù ra Caùo thò, khoâi phuïc Xöôùng nghóa Baéc Kyø trung nghóa só daân, taäp hôïp löïc löôïng Caàn Vöông. Thaùng 10/1886, khi thöïc daân Phaùp töø Thaát Kheâ (Laïng Sôn) tieán ñaùnh Cao Baèng, ñeán chaâu Thaïch An ñaõ bò nhaân daân caùc daân toäc chaën ñaùnh. Sau khi quaân Phaùp chieám thò xaõ Cao Baèng, chuùng tieáp tuïc ñaùnh chieám caùc huyeän coøn laïi, ñaùnh ñeán ñaâu chuùng xaây döïng ñoàn boát choát giöõ ñeán ñoù, nhaát laø caùc ñòa baøn xung yeáu. Thaùng 7/1887, thöïc daân Phaùp ñaùnh chieám phuû Truøng Khaùnh. Chuùng ñaùnh ñeán ñaâu cuõng bò löïc löôïng quaàn chuùng yeâu nöôùc döôùi söï chæ huy cuûa caùc haøo tröôûng ôû ñòa phöông ñaùnh traû quyeát lieät nhö ôû Deû Vaøng, chaâu Thaïch An, traän bao vaây quaân Phaùp ôû Nguyeân Bình cuûa Phuø Nhò - thuû lónh daân toäc Dao ôû Nguyeân Bình naêm 1886. Quaân 18
cuûa Trieäu Phuùc Sinh ñaùnh ñòch nhieàu naêm (1886 - 1889) ôû caên cöù Toång Coït, caùc chaâu Haø Quaûng, Hoøa An, toång Traø Lónh. Quaân cuûa Löu Baù Taøi bao vaây quaân ñoäi Phaùp ôû phuû Truøng Khaùnh... bò chaën ñaùnh ôû khaép nôi, nhieàu só quan, binh lính Phaùp bò tieâu dieät nhöng chuùng khoâng töø boû aâm möu xaâm löôïc neân tieáp tuïc taêng cöôøng ñaøn aùp phong traøo yeâu nöôùc cuûa nhaân daân ta. Sau khi ñaùnh chieám, bình ñònh ñöôïc Cao Baèng, thöïc daân Phaùp tieán haønh saép xeáp laïi boä maùy cai trò, toå chöùc laïi caùc ñôn vò haønh chính, ñoàng thôøi khai thaùc taøi nguyeân, boùc loät söùc lao ñoäng cuûa nhaân daân caùc daân toäc trong tænh. Töø ñaây, nhaân daân caùc daân toäc Cao Baèng chìm ñaém trong ñeâm tröôøng noâ leä. Khi saép ñaët xong boä maùy cai trò, thöïc daân Phaùp vaãn duy trì vaø cuûng coá boä maùy chính quyeàn phong kieán cuõ töø phuû, chaâu tôùi toång, xaõ; taêng cöôøng löïc löôïng vuõ trang laøm coâng cuï khuûng boá, ñaøn aùp. Chuùng laäp ra caùc ñoäi lính doõng ôû chaâu, toång, xaõ, laàn löôït do caùc chaâu ñoaøn, toång ñoaøn, xaõ ñoaøn chæ huy. ÔÛ phoá coù caùc tröôûng phoá. Ngöôøi Hoa coù caùc bang tröôûng... Thöïc daân Phaùp duøng moïi thuû ñoaïn thaâm ñoäc nhaèm chia reõ, gaây hieàm thuø giöõa caùc daân toäc; ñaàu ñoäc, ru nguû nhaân daân baèng thuoác phieän; ngaên caám löu haønh baùo chí tieán boä. Thöïc daân Phaùp vaø tay sai coøn mua chuoäc, duï doã baèng caùch thöôûng tieàn baïc, chöùc vuï, muoái aên cho nhöõng ngöôøi giuùp chuùng ñaøn aùp caùch maïng, baét bôù caùc chieán só caùch maïng. Chuùng treo giaûi thöôûng chaët ñöôïc moät 19