Giá trị biểu cảm của các tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao Quảng Nam - Đà Nẵng

GIÁ TRỊ BIỂU CẢM CỦA CÁC TÍN HIỆU THẨM MĨ<br /> TRONG CA DAO QUẢNG NAM - ĐÀ NẴNG<br /> Phan Thúy Hạnh Trang1<br /> <br /> Tóm tắt: Tín hiệu thẩm mĩ là sản phẩm lao động nghệ thuật trong trạng thái cảm<br /> hứng – thẩm mĩ cao độ. Vì thế, tín hiệu thẩm mĩ phải bao hàm những thông tin về cảm<br /> xúc, thái độ, sự đánh giá về tư tưởng thẩm mĩ của người nghệ sĩ. Trong tín hiệu thẩm<br /> mĩ, cảm xúc vốn là cái chủ quan do chủ thể sáng tạo đã được khách quan hóa thành<br /> một phần quan trọng của thành phần ngữ nghĩa của tín hiệu thẩm mĩ. Cảm xúc ấy tạo<br /> nên giá trị biểu cảm và có khả năng khơi gợi sự đồng cảm cao độ của người tiếp nhận.<br /> Ca dao Quảng Nam - Đà Nẵng thể hiện tâm tư, tình cảm, tính cách của con người xứ<br /> Quảng. Qua bàn tay nhào nặn tài hoa, các tín hiệu thẩm mĩ đa dạng của ngôn ngữ đã<br /> phản ánh được tài năng sáng tạo của các nghệ sĩ dân gian. Những hình ảnh thơ được<br /> thể hiện là những hình tượng đẹp, giàu ý nghĩa và mang đậm dấu ấn riêng của ca dao<br /> Quảng Nam - Đà Nẵng.<br /> Từ khóa: Tín hiệu thẩm mĩ, tư tưởng thẩm mĩ, chủ thể sáng tạo, tình cảm khách<br /> thể, người tiếp nhận.<br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Ca dao được ví như tài sản vô hình của mỗi vùng miền. Trong văn chương truyền<br /> khẩu của dân tộc ta, ca dao chiếm một vị trí quan trọng. Ngoài những câu được phổ<br /> biến trong cả nước hoặc được truyền tụng qua nhiều địa phương, mỗi địa phương lại<br /> có những câu ca dao mang tính chất đặc thù riêng của địa phương mình. Tính chất đặc<br /> thù này, hoặc nói lên bản sắc của người dân địa phương thuộc mỗi vùng, hoặc phản<br /> ánh một số địa danh, đặc sản, nghề nghiệp, tập quán hay ngôn ngữ của từng địa phương<br /> Các tín hiệu thẩm mĩ vừa là phương tiện truyền tải tư tưởng vừa là vật chứa đựng<br /> cảm xúc, thái độ, tình cảm của những người sáng tạo. Những điều mà mỗi tín hiệu<br /> thẩm mĩ nói lên được về thế giới nội tâm của tác giả dân gian sẽ làm nên giá trị biểu<br /> cảm của nó.<br /> 2.<br /> <br /> Tính biểu cảm của các Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao Quảng Nam<br /> <br /> - Đà Nẵng 2.1 . Hệ thống chất liệu để xây dựng tín hiệu thẩm mĩ<br /> Khác với các loại hình nghệ thuật khác, chất liệu của văn học là ngôn ngữ. Các<br /> 1<br /> <br /> 1<br /> <br /> . ThS. Khoa Tiểu học-Mầm non, trường Đại học Quảng Nam<br /> <br /> phAn thúy hạnh trAnG<br /> <br /> yếu tố ngôn ngữ qua bàn tay nhào nặn của người thợ tài hoa đã mài giũa thành những<br /> hình tượng văn học đầy sức khơi, gợi. Trong ca dao Quảng Nam - Đà Nẵng, tất cả các<br /> chất liệu xây dựng đều bắt nguồn từ những sản vật, từ nhân tình (tình trạng con người),<br /> từ phong tục tập quán của người Quảng. Vì thế, nó có sức khơi gợi cảm xúc mãnh liệt<br /> đối với người dân xứ Quảng.<br /> 2.1.1 . Các sản vật gắn liền với địa danh Quảng Nam - Đà Nẵng Bạc<br /> vàng ở tại Bông Miêu<br /> Phú Nam, Phú Thương biết bao nhiêu chè<br /> Hai câu ca dao có đến hai sản vật được nhắc đến đó là vàng và chè. Vàng có<br /> nhiều ở Bông Miêu thuộc xã Tam Lãnh huyện Phú Ninh, Tam Kỳ. Chè có nhiều ở<br /> Phú Nam, Phú Thượng thuộc xã Hòa Sơn huyện Hòa Vang. Chính cái tồn tại có thực<br /> của các sản vật gắn liền với các địa danh cụ thể, đã trở thành chất liệu ngôn ngữ để<br /> biểu đạt niềm tự hào về nơi có những sản vật quý. Chính trên cơ sở đó đã hình thành<br /> các tín hiệu thẩm mĩ và các tín hiệu thẩm mĩ ấy tạo cho người tiếp nhận liên tưởng để<br /> có một cách hiểu mới đúng đắn, phù hợp.<br /> Ở một bài ca dao khác có ba sản vật xuất hiện: Than đá, đường và quế.<br /> Nông Sơn than đá thiếu chi<br /> Bảo An đường tốt, Trà My quế nhiều<br /> Cũng như bài ca dao trên, từ sự trù phú của các vùng đất có thật ở các địa phương<br /> có tên tuổi: Nông Sơn, Bảo An (Điện Bàn), Trà My đã trở thành chất liệu và nguồn<br /> cảm hứng để người bình dân gởi gắm vào đó niềm hạnh phúc, tự hào. Và cũng từ chất<br /> liệu ngôn ngữ quen thuộc ấy đã truyền đến người nghe, người thưởng thức một tình<br /> cảm, một xúc cảm tương tự.<br /> Ca dao Quảng Nam còn giới thiệu những sản vật đơn sơ nhưng gắn bó tự bao<br /> đời nay nơi vùng đất trung du với đời sống người dân cần cù, chân chất:<br /> Ai lên Trung Phước, Đèo Le<br /> Làm ơn cho gửi nắm chè mồng năm.<br /> Ai về đất Quế làm dâu<br /> Ăn cơm ghế mít, hát câu ân tình<br /> Chè, mít là thổ đặc sản quen thuộc của những vùng quê, gợi lên cuộc sống đơn<br /> sơ, dung dị nhưng ấm no và chan chứa nghĩa tình.<br /> 2.1.2 . Cách nói, cách cảm, cách ứng xử giản dị, bộc trực<br /> 2<br /> <br /> phAn thúy hạnh trAnG<br /> <br /> Người xứ Quảng mộc mạc, giản dị và chân tình. Vì thế, ca dao xứ Quảng có rất<br /> nhiều bài thể hiện cách nghĩ, cách cảm rất riêng.<br /> Cũng bắt đầu từ cụm từ “thân em”, nhưng hình ảnh so sánh, cách thể hiện trong<br /> bài ca dao cũng được sử dụng từ chất liệu ngôn ngữ hết sức Quảng Nam: Thân em<br /> như chiếc nón cời<br /> Bung vành đứt đác, chịu đời nắng mưa<br /> Khác với chiếc nón bài thơ xứ Huế xinh xắn, duyên dáng và thơ mộng trong ca<br /> dao Thừa Thiên - Huế, hình ảnh chiếc nón trong ca dao Quảng Nam là chiếc nón cời.<br /> Bài ca dao có ba tín hiệu thẩm mĩ cùng xuất hiện: “chiếc nón cời” gợi hình ảnh cũ kĩ,<br /> xấu xí; “bung vành đứt đác” gợi sự rách nát, tả tơi; “chịu đời nắng mưa” gợi sự gian<br /> khổ nhọc nhằn. Chính những chất liệu ngôn ngữ phát xuất từ những vật dụng gần gũi<br /> với người bình dân xứ Quảng đã tạo nên những hình ảnh khá riêng biệt và giàu sức<br /> biểu cảm.<br /> Ở một bài ca dao khác cách thể hiện tình cảm rất hóm hỉnh:<br /> Thanh Hà trước đến La Nghi<br /> Thăm bác với chú, thăm dì cùng cô<br /> Còn người ở tại Cẩm Phô<br /> Sang năm sẽ chỉ đường vô trong nhà<br /> Nhân qua việc thăm bác, thăm chú, thăm dì, tác giả dân gian đã đề cập đến vấn<br /> đề trọng tâm cần chia sẻ: sẽ chỉ đường vô trong nhà cho người ở Cẩm Phô. Tín hiệu<br /> thẩm mĩ xuất hiện gợi cho người đọc một cách cảm mới: “chỉ đường vô trong nhà”,<br /> đó là nơi mà người con gái sẽ về làm dâu. Hóa ra đó là một cách tỏ tình bằng cách nói<br /> rất mới. Chính cách nói gợi cảm này đã tăng giá trị thẩm mĩ cho bài ca dao.<br /> Sự gắn bó trong tình yêu cũng tràn ngập cảm xúc:<br /> Đưa chàng tới chợ Hương An<br /> Xây lưng ngó lại, hai hàng láng lai<br /> Gặp gỡ rồi chia li là một hình ảnh thường xuất hiện, và là đề tài muôn thuở trong<br /> tình yêu đôi lứa. Không gian chia tay là một buổi chợ ở một địa danh nhiều người biết<br /> đến. Hai tín hiệu thẩm mĩ cùng xuất hiện: “xây lưng ngó lại”, “hai hàng láng lai”. Cách<br /> cảm ấy gợi hình ảnh, gợi cảm xúc ở người tiếp nhận: đọng lại trước mắt người tiếp<br /> nhận là hình ảnh nhân vật trữ tình lưu luyến quay lại nhìn người yêu khuất dần với đôi<br /> mắt đẫm lệ. Cô gái ấy đang khóc, vì có lẽ hình dung rằng lát nữa thôi là nỗi nhớ nhung<br /> sẽ vò xé tâm can.<br /> 3<br /> <br /> phAn thúy hạnh trAnG<br /> <br /> 2.2 .Giá trị nghệ thuật của các Tín hiệu thẩm mĩ trong ca dao Quảng Nam Đà Nẵng<br /> 2.2.1 . Biểu tượng nghệ thuật đẹp, đa nghĩa<br /> Là một bộ phận cấu thành của văn học dân gian, ca dao xứ Quảng chứa đựng<br /> trong bản thân những yếu tố truyền thống vững bền, đồng thời cũng xác lập được<br /> những sắc thái riêng của một địa bàn cư dân. Ca dao xứ Quảng không chỉ gần gũi với<br /> người đọc, người nghe mà còn là những tín hiệu thẩm mĩ, những biểu tượng nghệ thuật<br /> đẹp, nhiều lớp nghĩa, nói hộ cho nhiều cái được biểu đạt.<br /> Điều đó thể hiện rất rõ trong ý thức với niềm tự hào về những vùng đất thiên<br /> nhiên trù phú, màu mỡ cùng những sản vật đã làm nên tên tuổi của đất và con người<br /> xứ Quảng:<br /> Sông Thu chẳng thiếu đò đưa<br /> Bùi khoai chợ Được, mát dừa Kiến Tân<br /> Quế Sơn cau, mít mấy tầng<br /> Thương bòn bon Đại Lộc, nhớ rượu cần Trà Mi<br /> Câu ca dao đã xuất hiện một lúc hai cụm từ và hai từ mang tín hiệu thẩm mĩ.<br /> Cụm từ “chẳng thiếu đò đưa” không chỉ mang nét nghĩa đơn thuần là những chuyến<br /> đò qua lại tấp nập trên dòng sông Thu Bồn mà còn chỉ những vùng đất trù phú dọc<br /> sông Thu Bồn. Cụm từ “cau, mít mấy tầng” ngoài nét nghĩa chỉ số lượng nhiều, đó còn<br /> là niềm tự hào của người dân Quế Sơn. Ở hai câu cuối của bài ca dao tiếp tục xuất hiện<br /> hai từ mang tín hiệu thẩm mĩ “thương”, “nhớ”. Thương, nhớ ở đây không chỉ dừng lại<br /> ở nét nghĩa yêu quý những món đặc sản mà đó còn là tình cảm gắn bó mặn nồng, sâu<br /> sắc mà bình dị của người dân xứ Quảng.<br /> Cũng có lúc đó là lời lo lắng, sẻ chia:<br /> Kể từ tằm mới ăn ba<br /> Dâu gần không hái đi xa cách đò<br /> Ra đi cha mẹ sợ lo<br /> Phần sông nước lớn, phần đò không đưa<br /> Mảnh đất Đại Lộc, Duy Xuyên dọc đôi bờ sông Vu Gia có những vườn dâu xanh<br /> tươi kéo dài thành một biển dâu thăm thẳm, đã tạo cho nghề tằm tang ở vùng đất này<br /> trở thành một bộ phận quan trọng trong canh tác nông nghiệp. Mượn hình ảnh trồng<br /> dâu, nuôi tằm chủ thể trữ tình bộc lộ tâm trạng của người con gái khi yêu. “Tằm mới<br /> ăn ba” là một tín hiệu thẩm mĩ để chỉ lứa tuổi cập kê, lứa tuổi mới lớn. Lứa tuổi với<br /> 4<br /> <br /> phAn thúy hạnh trAnG<br /> <br /> biết bao nhiêu ước mơ và khát vọng hạnh phúc. Nhưng, cuộc sống vốn khắc nghiệt<br /> với biết bao sóng gió cuộc đời, nên nỗi lo sợ “phần sông nước lớn, phần đò không<br /> đưa” là một điều khó có thể tránh khỏi. Cả câu ca dao là một tín hiệu thẩm mĩ nhằm<br /> để chỉ những không gian đầy thử thách với muôn ngàn khó khăn, gian khổ và cách trở.<br /> Bài ca dao là lời trách móc nhẹ nhàng, ân cần nhưng ẩn đằng sau đó cũng là lời khuyên<br /> nhủ của một tấm lòng chân thành, sâu sắc .<br /> Nhiều câu ca dao ánh lên niềm tươi vui, hạnh phúc:<br /> Thương nhau biển hẹn, non hò<br /> Tiếng đờn ai gẫy dưới đò chiều sương<br /> Thương nhau vì đoạn can trường<br /> Lựu lê, lê lựu nhớ nghĩa nàng, nàng ơi<br /> Bản chất thủy chung của người Quảng được thể hiện trong mọi phương diện<br /> cuộc sống. Thủy chung với đất nước với dân tộc, thủy chung trong tình cảm quê hương,<br /> xóm làng và đặc biệt trong tình yêu đôi lứa. Cha ông ta thường nói “Một ngày nên<br /> nghĩa, chuyến đò nên quen” nên khi yêu “Yêu nhau yêu cả đường đi lối về”. Chính vì<br /> vậy, trong bài ca dao này chúng ta dễ dàng nhận ra điều mà những người con xứ Quảng<br /> khi yêu muốn nhắn gởi. Bài ca dao xuất hiện hai cụm từ có tín hiệu thẩm mĩ: “Biển<br /> hẹn, non hò” và “tiếng đờn”. “Biển hẹn, non hò” nhằm chỉ không gian hẹn hò, trao<br /> duyên của những đôi trai gái trong những ngày đầu gặp gỡ, tìm hiểu. “Tiếng đờn” ở<br /> câu tiếp theo vì thế mang lời lẽ yêu thương. Chính điều đó đã tiếp thêm sức mạnh giúp<br /> họ vượt qua những khó khăn, gian khổ trong cuộc sống để cùng nhau chia sẻ đắng cay,<br /> ngọt bùi. Với cách nói đầy biểu cảm đó làm cho bài ca dao thêm phần sinh động và<br /> hấp dẫn.<br /> Tình cảm chung thủy dày nghĩa, nặng tình còn thể hiện rất rõ như một lời nhắn<br /> gửi:<br /> Bạn về ta chẳng dám cầm<br /> Ngửa bàn tay đưa bạn ruột bầm như dưa<br /> Bạn về chẳng có chi đưa<br /> Đưa bạn quả mứt mà chưa ngào đường<br /> Người dân Quảng Nam rất trọng nghĩa ân tình. Dù chung sống, ăn ở với nhau<br /> chỉ một ngày hay đơn giản chỉ là một lời hẹn ước, thì người Quảng cũng không thể<br /> nào quên được. Dẫu có bao cám dỗ “đem bạc đổi chì” cũng không thể làm cho họ<br /> thay đổi vì “trăm năm lòng gắn dạ ghi”. Câu hát như nói hộ lời của nhân vật trữ tình<br /> trong giờ phút tiễn biệt. Hình ảnh “ruột bầm như dưa” là tín hiệu thẩm mĩ nhằm thể<br /> 5<br /> <br />