Giải pháp tổ chức kiểm toán hoạt động chuyển giá của kiểm toán nhà nước

GIAÛI PHAÙP TOÅ CHÖÙC KIEÅM TOAÙN HOAÏT ÑOÄNG<br /> CHUYEÅN GIAÙ CUÛA KIEÅM TOAÙN NHAØ NÖÔÙC<br /> Ths. Trần Khánh Hòa*<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T<br /> rong những năm gần đây, chuyển giá là vấn đề được dự luận xã hội quan tâm tại nhiều quốc<br /> gia, đặc biệt là các vấn đề về bản chất, nguyên nhân và cách thức đối phó với tình trạng lợi<br /> dụng chuyển giá. Trước thực trạng đó, Kiểm toán nhà nước (KTNN) với vai trò là cơ quan<br /> kiểm tra tài chính công, tài sản công cũng cần phải vào cuộc để đảm bảo nguồn lực quốc gia<br /> công khai, minh bạch và bền vững. Bài viết bàn về các giải pháp để tổ chức thực hiện kiểm toán hoạt động<br /> chuyển giá của KTNN.<br /> Từ khóa: Tổ chức kiểm toán, chuyển giá<br /> Solutions to auditing transfer pricing activities of SAV<br /> Transfer pricing is a matter of social concern in many countries, especially in terms of the nature, causes,<br /> and ways of dealing with transfer pricing abuse. In that situation, SAV, as the controlling body for public<br /> finance and public assets, must also take part in ensuring national resources. The paper discusses solutions<br /> to organize the audit of transfer pricing activities of SAV.<br /> Key words: Auditing, transfer pricing<br /> <br /> Trong những năm gần đây, chuyển giá là vấn đề Không nằm ngoài xu hướng trên, việc nhận<br /> được dư luận xã hội quan tâm tại nhiều quốc gia, diện và triển khai các giải pháp ứng phó với chuyển<br /> đặc biệt là các vấn đề về bản chất, nguyên nhân và giá tại Việt Nam bắt đầu được xem xét vào đầu năm<br /> cách thức đối phó với tình trạng lợi dụng chuyển 2010 và trở thành vấn đề nóng trong dư luận xã hội<br /> giá để trục lợi. Xét về mặt lịch sử, có thể chia các từ khoảng năm 2012, với nghi án chuyển giá của các<br /> hoạt động chuyển giá và đối phó với chuyển giá doanh nghiệp FDI, Cocacola, PepsiCo, hệ thống<br /> thành 02 giai đoạn. Giai đoạn thứ nhất bắt đầu từ siêu thị Metro, BigC... với các dấu hiệu đặc thù như:<br /> cuối thập niên 1990 và đầu năm 2000: Trong giai Thường xuyên báo lỗ trong nhiều năm nhưng vẫn<br /> đoạn này, các vấn đề chuyển giá bắt đầu được xem tiếp tục mở rộng quy mô sản xuất, kinh doanh; tỷ<br /> xét một cách đầy đủ trên phạm vi toàn cầu nhằm suất lợi nhuận trên doanh thu không đáng kể; tỷ lệ<br /> nhận diện và đề ra các quy định và nguyên tắc quản đóng góp vào NSNN thấp, trong khi tổng dự án và<br /> lý chuyển giá nhằm hạn chế những tiêu cực phát tổng kinh phí đầu tư khá cao... Trước yêu cầu thực<br /> sinh từ hoạt động này. Giai đoạn hai diễn ra trong tiễn trong những năm gần đây, công tác xây dựng<br /> các năm gần đây: Trong giai đoạn này, các quốc gia cơ sở pháp lý về chống chuyển giá và kiện toàn bộ<br /> tập trung vào việc triển khai áp dụng các quy định máy quản lý, kiểm tra, thanh tra về chuyển giá, đặc<br /> và nguyên tắc chuyển giá vào thực tiễn, đồng thời biệt là các giao dịch liên kết đã được Chính phủ<br /> nghiên cứu, kiện toàn và tăng cường công tác kiểm và Bộ Tài chính từng bước hoàn thiện1. Tuy nhiên,<br /> tra, kiểm toán về chuyển giá. cho đến nay, việc xác định vai trò và tổ chức hoạt<br /> 1<br /> Nghị định 20/2017/NĐ-CP ngày 24/02/2017 của Chính phủ quy định về quản lý thuế đối với doanh nghiệp có giao dịch liên kết; Thông tư số<br /> 41/2017/TT-BTC ngày 28/4/2017 của Bộ Tài chính hướng dẫn thực hiện một số điều của Nghị định số 20/2017/NĐ-CP ngày 24/02/2017 của Chính<br /> phủ quy định về quản lý thuế đối với doanh nghiệp có giao dịch liên kết; Thông tư số 66/2010/TT-BTC ngày 22/4/2010 của Bộ Tài chính hướng dẫn<br /> thực hiện việc xác định giá thị trường trong giao dịch kinh doanh giữa các bên có quan hệ liên kết...<br /> <br /> *Vụ trưởng Vụ Tổng hợp, Kiểm toán nhà nước<br /> <br /> NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 129 - tháng 7/2018 41<br /> QUAÛN LYÙ NHAØ NÖÔÙC VEÀ CHUYEÅN GIAÙ - THÖÏC TRAÏNG, THAÙCH THÖÙC VAØ VAI TROØ CUÛA KIEÅM TOAÙN NHAØ NÖÔÙC<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> động của hệ thống kiểm tra, giám sát, trong đó có tối đa hóa lợi nhuận của doanh nghiệp có giao dịch<br /> vai trò của KTNN vẫn cần nghiên cứu, làm rõ để tổ liên kết (tập đoàn hoặc các doanh nghiệp có mối<br /> chức thực hiện một cách hiệu quả. quan hệ liên kết). Tuy nhiên, những mục tiêu chi<br /> 1. Chuyển giá và kiểm toán đối với hoạt động tiết để đạt được mục tiêu cơ bản trên có những sự<br /> chuyển giá nhìn nhận khác nhau.<br /> <br /> Theo quan điểm của kinh tế học vi mô: “Giá cả Theo quan điểm của doanh nghiệp, hoạt động<br /> là biểu hiện bằng tiền của giá trị hàng hóa, nghĩa chuyển giá là hoạt động quản trị nội bộ và được<br /> là số lượng tiền phải trả cho hàng hóa đó”. Thông pháp luật cho phép nhằm đảm bảo quyền tự do xác<br /> thường giá cả của hàng hoá nói chung là đại lượng định giá bán sản phẩm2 và tự do kinh doanh, xác<br /> thay đổi xoay quanh giá trị và chịu sự chi phối của định và duy trì các yếu tố về văn hóa, truyền thống,<br /> quy luật cung cầu của thị trường. Tuy nhiên, trong đối ngoại... trong hoạt động kinh doanh của doanh<br /> một số trường hợp, giá cả của hàng hóa, dịch vụ nghiệp. Ngược lại, quan điểm về quản lý nhà nước<br /> không được xác định trên cơ sở thị trường mà có cho rằng, chuyển giá là việc các doanh nghiệp xác<br /> sự chuyển dịch (điều chỉnh tăng giảm) giữa các định giá bán sai lệch so với giá thị trường nhằm<br /> chủ thể tham gia giao dịch, đặc biệt là giữa các đối giảm tối đa mức thuế phải nộp3 hoặc làm sai lệch<br /> tượng trong cùng một tập đoàn hoặc có mối quan thông tin tài chính theo các mục đích khác nhau<br /> hệ liên kết. Đây là cơ sở phát sinh các vấn về chuyển của nhà quản lý4. Do đó, về mặt lý thuyết, mục<br /> giá và được Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tiêu quản lý nhà nước đối với hoạt động chuyển<br /> tế (OECD) định nghĩa “là việc thực hiện chính giá chính là việc đảm bảo giá bán bám sát giá thị<br /> sách giá đối với hàng hóa, dịch vụ và tài sản được trường của sản phẩm, dịch vụ giao dịch. Tuy nhiên,<br /> chuyển dịch giữa các thành viên trong cùng tập giá thị trường lại là một khái niệm trừu tượng bị<br /> đoàn không theo giá trị thị trường”. ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố trong và ngoài doanh<br /> nghiệp, được xác định tại từng thời điểm và địa<br /> Là vấn đề chung của nhiều quốc gia trên thế<br /> điểm nhất định5 nên khó xác định chính xác giá thị<br /> giới nhưng quan điểm về “chuyển giá” chưa có sự<br /> trường tương đương để áp dụng đối với giao dịch<br /> thống nhất, đặc biệt là sự khác nhau về quan điểm<br /> nội bộ mang tính cá biệt.<br /> của doanh nghiệp và cơ quan quản lý nhà nước về<br /> hoạt động chuyển giá. Về tổng quan, các bên đều Từ thực tế trên, các quốc gia trên thế giới và tại<br /> thống nhất mục đích cơ bản nhất của chuyển giá là Việt Nam đều đưa ra các quy định nhằm xác định<br /> 2<br /> Khoản 1, Điều 11, Luật giá năm 2012.<br /> 3<br /> Với phương thức định giá chuyển giao sao cho lợi nhuận cao nhất tại các đơn vị có mức chịu thuế thấp nhất.<br /> 4<br /> Làm đẹp báo cáo tài chính doanh nghiệp để giữ giá cổ phiếu, tránh sức ép từ cổ đông hoặc tạo sức hút cổ đông mới nhằm tăng nguồn vốn mở<br /> rộng hoạt động sản xuất kinh doanh; tạo lỗ triền miên nhằm thâu tóm doanh nghiệp...<br /> 5<br /> Khoản 4, Điều 4, Luật giá 2012.<br /> <br /> 42 Số 129 - tháng 7/2018 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN<br /> nguyên tắc, phương pháp, trình tự, thủ tục xác tiến hành kiểm tra và đã nâng con số kiến nghị đối<br /> định giá giao dịch liên kết để hạn chế các tác động với Sabeco tới nay lên hơn 4.700 tỷ đồng. Trong đó,<br /> của chuyển giá. Vì vậy, trong hoạt động kiểm toán KTNN xác định Sabeco, Habeco tiêu thụ bia thông<br /> sẽ tồn tại các quan điểm “chuyển giá hợp pháp” và qua các công ty con và đại lý các cấp đến nhà hàng<br /> “chuyển giá phi pháp”, trong đó các doanh nghiệp trước khi đến tay người tiêu dùng và sử dụng giá<br /> luôn tìm cách vận dụng pháp luật để “chuyển giá bán cho các công ty con thấp hơn so với giá bán đến<br /> hợp pháp”, trong khi đó mục tiêu quản lý nhà nước tay người tiêu dùng để kê khai tính thuế tiêu thụ đặc<br /> luôn xem xét các hoạt động “chuyển giá” có vi phạm biệt. Việc doanh nghiệp lập ra nhiều tầng nấc trung<br /> các quy định của pháp luật hay không. Trong đó, gian để phân phối, nếu xét về bản chất, có thể coi là<br /> điểm d, Khoản 2, Điều 10, Luật giá năm 2012 quy dấu hiệu chuyển giá vì giúp giảm số tiền phải nộp<br /> định hành vi bị cấm trong lĩnh vực giá “Các hành vi thuế tiêu thụ đặc biệt.<br /> chuyển giá, thông đồng về giá dưới mọi hình thức (ii) Bên cạnh thực hiện kiểm toán tài chính tại<br /> để trục lợi”. Với thực tế trên, các hoạt động kiểm các tập đoàn, tổng công ty nhà nước, hàng năm căn<br /> tra, kiểm toán chuyển giá chủ yếu tập trung vào cứ KHKT năm được duyệt, KTNN còn lựa chọn<br /> việc xem xét tính tuân thủ quy định của các giao kiểm toán các hoạt động quản lý thuế tại Tổng cục<br /> dịch liên kết nhằm đảm bảo việc quản lý thuế liên Thuế, công tác quản lý thu tại các địa phương, kiểm<br /> quan đến các giao dịch liên kết được thực hiện dựa toán các chuyên đề thuộc lĩnh vực thu ngân sách<br /> trên giá giao dịch được xác định công khai, minh nhà nước... trong đó có chọn mẫu đánh giá công<br /> bạch và bám sát giá thị trường. Ngoài ra, trong tác kiểm tra, thanh tra thuế, bao gồm cả thanh tra,<br /> hoạt động của Kiểm toán nhà nước, bên cạnh đánh kiểm tra chuyển giá. Thông qua hoạt động kiểm<br /> giá tính đúng đắn, trung thực và tuân thủ của các toán, đã kiến nghị cơ quan quản lý thuế các cấp<br /> thông tin tài chính, Kiểm toán nhà nước còn đánh chấn chỉnh công tác thanh tra, kiểm tra nói chung<br /> giá tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực trong các hoạt và kiểm tra, thanh tra chuyển giá nói riêng.<br /> động quản lý của các đơn vị sử dụng tài chính công,<br /> tài sản công, trong đó có hoạt động quản lý thuế Tuy nhiên, việc kiểm toán trong thời gian qua<br /> đối với các doanh nghiệp có giao dịch liên kết. cho thấy, công tác tổ chức kiểm toán đối với hoạt<br /> động chuyển giá còn hạn chế, kết quả kiểm toán<br /> 2. Thực trạng kiểm toán hoạt động chuyển giá chủ yếu là các phát hiện kiểm toán đơn lẻ, chưa<br /> của Kiểm toán nhà nước đáp ứng được các yêu cầu, kỳ vọng của xã hội đối<br /> Trên cơ sở dư luận xã hội và yêu cầu thực tiễn với lĩnh vực quản lý thu đặc thù này. Đặc biệt, Kiểm<br /> công tác quản lý tài chính, tài sản công, Kiểm toán toán nhà nước chưa tổ chức kiểm toán để xem xét<br /> nhà nước đã tổ chức thực hiện kiểm toán và phát vấn đề quản lý thuế đối với giao dịch liên kết của<br /> hiện một số hành vi vi phạm pháp luật của hoạt doanh nghiệp có rủi ro về chuyển giá cao như<br /> động chuyển giá như sau: doanh nghiệp FDI hoặc các liên doanh nước ngoài<br /> tại Việt Nam. Các hạn chế trên có nhiều nguyên<br /> (i) Kiểm toán việc chấp hành các quy định về xác<br /> nhân cả khách quan và chủ quan, cụ thể:<br /> định giá giao dịch liên kết; việc chấp hành kê khai<br /> thuế đối với các giao dịch liên kết trong các cuộc (1) Về nguyên nhân khách quan:<br /> kiểm toán tài chính của các tập đoàn, tổng công ty - Hệ thống văn bản pháp luật và hướng dẫn về<br /> nhà nước: Qua kiểm toán đã phát hiện các hành vi quản lý thuế đối với doanh nghiệp có giao dịch liên<br /> có dấu hiệu vi phạm pháp luật về chuyển giá hoặc sử kết mới được ban hành và đang trong quá trình<br /> dụng chuyển giá để trốn thuế, điển hình là kết quả triển khai áp dụng;<br /> kiểm toán tại Sabeco và Habeco, Kiểm toán nhà nước<br /> - Hệ thống cơ sở dữ liệu, đặc biệt là cơ sở dữ liệu<br /> kiến nghị truy thu thuế tiêu thụ đặc biệt của Sabeco<br /> do các tổ chức kinh doanh thông tin cung cấp còn<br /> cho niên độ ngân sách năm 2013 là 408 tỷ đồng; của<br /> hạn chế, gây khó khăn cho việc kiểm tra, đối chiếu<br /> Habeco cho niên độ ngân sách 2014 và 2016 là 1.361<br /> và xác định giá giao dịch liên kết;<br /> tỷ đồng. Ngoài ra, dựa trên kết quả kiểm toán của<br /> Kiểm toán nhà nước, các cơ quan thanh tra khác đã - Hệ thống kiểm tra, thanh tra chuyển giá trong<br /> <br /> NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 129 - tháng 7/2018 43<br /> QUAÛN LYÙ NHAØ NÖÔÙC VEÀ CHUYEÅN GIAÙ - THÖÏC TRAÏNG, THAÙCH THÖÙC VAØ VAI TROØ CUÛA KIEÅM TOAÙN NHAØ NÖÔÙC<br /> <br /> thời gian qua đã được tăng cường nhưng chưa đáp toán các tập đoàn, doanh nghiệp có vốn nhà nước;<br /> ứng được yêu cầu và kỳ vọng đặt ra. Nhiều vụ việc kiểm tra, đối chiếu thuế đối với các giao dịch liên<br /> có dấu hiệu vi phạm quy định về chuyển giá được kết khi thực hiện đối chiếu thuế tại các cơ quan<br /> các phương tiện truyền thông chỉ ra nhưng chưa quản lý thuế.<br /> được các cơ quan quản lý điều tra làm rõ.<br /> (2) Tổ chức đào tạo, tập huấn cho công chức,<br /> (2) Nguyên nhân chủ quan kiểm toán viên thực hiện kiểm toán để triển khai áp<br /> dụng các phương pháp kiểm tra các giao dịch liên<br /> - Về hướng dẫn kiểm toán: Kiểm toán nhà nước<br /> kết trong các doanh nghiệp, đơn vị được kiểm toán.<br /> chưa có văn bản hướng dẫn kiểm toán đối với nội<br /> dung kiểm tra các giao dịch liên kết khi kiểm toán (3) Xem xét lựa chọn tổ chức kiểm toán chuyên<br /> các tập đoàn, doanh nghiệp có vốn nhà nước; hoặc đề hoặc tổ chức kiểm toán hoạt động đối với việc<br /> kiểm tra, đối chiếu thuế đối với các giao dịch liên quản lý thuế của các doanh nghiệp có giao dịch liên<br /> kết khi thực hiện đối chiếu thuế tại các cơ quan kết để đánh giá toàn diện và chuyên sâu về hoạt<br /> quản lý thuế. động kê khai, nộp thuế của các đối tượng có giao<br /> dịch liên kết thuộc mọi thành phần kinh tế. Trong<br /> - Về tổ chức hoạt động kiểm toán: Việc thực<br /> đó, thực hiện kiểm toán đối với nhiều đối tượng có<br /> hiện kiểm toán quản lý thuế đối với các doanh<br /> liên quan (ngành Thuế, Hải quan, Ngân hàng Nhà<br /> nghiệp có giao dịch liên kết mới chỉ xem xét là một<br /> nước, doanh nghiệp...) nhằm đối chiếu, kiểm tra<br /> nội dung trong các cuộc kiểm toán tài chính, kiểm<br /> các thông tin liên quan đến các giao dịch liên kết<br /> toán chuyên đề hoặc đối chiếu thuế mà chưa thực<br /> trong và ngoài nước.<br /> hiện các cuộc kiểm toán hoạt động hoặc kiểm toán<br /> chuyên đề nhằm đi sâu và đánh giá toàn diện công (4) Xem xét đưa nội dung kiểm toán việc quản<br /> tác quản lý thuế đối với các hoạt động, giao dịch lý thuế của doanh nghiệp có giao dịch liên kết vào<br /> liên kết của các doanh nghiệp. nội dung trọng yếu khi kiểm toán các tập đoàn,<br /> doanh nghiệp có vốn nhà nước.<br /> - Về xác định trọng yếu kiểm toán: Nội dung<br /> kiểm toán hoạt động chuyển giá nói riêng và kiểm Tóm lại, việc quản lý thuế đối với các doanh<br /> tra các giao dịch liên kết nói chung chưa được xác nghiệp có giao dịch liên kết là vấn đề được dư<br /> định là nội dung trọng yếu để bố trí nhân lực và thời luận xã hội quan tâm và tiềm ẩn nhiều rủi ro về<br /> gian kiểm toán khi kiểm toán báo cáo tài chính tại thực hiện nghĩa vụ với ngân sách của các doanh<br /> các tập đoàn, doanh nghiệp có vốn nhà nước hoặc nghiệp. Tuy nhiên, việc kiểm toán đối với lĩnh vực<br /> thực hiện đối chiếu thuế tại cơ quan thuế. này của Kiểm toán nhà nước còn tương đối mới,<br /> cần tiếp tục hoàn thiện cả về văn bản hướng dẫn<br /> - Về nhân lực kiểm toán: Lực lượng công chức<br /> và tổ chức kiểm toán theo hướng tăng cường các<br /> kiểm toán có đủ năng lực, kinh nghiệm để thực<br /> cuộc kiểm toán chuyên đề trên diện rộng để kịp<br /> hiện kiểm toán đối với việc quản lý thuế của các<br /> thời ngăn chặn các lỗ hổng về cơ chế, chính sách<br /> doanh nghiệp có giao dịch liên kết còn hạn chế,<br /> trong quản lý thuế nói chung và quản lý giao dịch<br /> chưa được cập nhật, bồi dưỡng và đào tạo về các<br /> liên kết nói riêng.<br /> vấn đề liên quan đến chuyển giá để triển khai thực<br /> hiện trong thực tiễn.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 3. Giải pháp tổ chức kiểm toán hoạt động 1. Nghị định 20/2017/NĐ-CP ngày 24/02/2017<br /> chuyển giá của KTNN của Chính phủ;<br /> Để triển khai thực hiện kiểm toán hoạt động 2. Thông tư 41/2017/TT-BTC ngày 28/4/2017<br /> của Bộ Tài chính;<br /> chuyển giá của Kiểm toán nhà nước đạt chất lượng<br /> 3. Thông tư 66/2010/TT-BTC ngày 22/4/2010<br /> và hiệu quả, Kiểm toán nhà nước cần nghiên cứu, của Bộ Tài chính.<br /> triển khai một số giải pháp tổ chức kiểm toán sau:<br /> (1) Xây dựng hướng dẫn kiểm toán đối với Ngày nhận bài: 3/7/2018<br /> nội dung kiểm tra các giao dịch liên kết khi kiểm Ngày duyệt đăng: 13/7/2018<br /> <br /> 44 Số 129 - tháng 7/2018 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN<br />