Giáo trình Chăn nuôi trâu bò (ĐH Nông nghiệp I HN) - Chương 7

Chia sẻ: Le Quang Hoang | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

418
lượt xem 185
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 7 CHĂN NUÔI BÊ NGHÉ Chương này trình bày các đặc điểm phát triển của bê nghé, trong đó nhấn mạnh quy luật phát triển theo giai đoạn, quy luật phát triển không đồng đều và các yếu tố ảnh hưởng tới sự phát triển....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Chăn nuôi trâu bò (ĐH Nông nghiệp I HN) - Chương 7

Chương 7 CHĂN NUÔI BÊ NGHÉ Chương này dành ph n ñ u ñ trình bày các ñ c ñi m phát tri n c a bê nghé, trong ñó nh n m nh quy lu t phát tri n theo giai ño n, quy lu t phát tri n không ñ ng ñ u và các y u t nh hư ng t i s phát tri n c a bê nghé cũng như năng su t c a chúng v sau. ðó cũng là cơ s cho các ph n ti p theo nói v các k thu t nuôi dư ng và chăm sóc bê nghé các ñ tu i khác nhau t sơ sinh, giai ño n bú s a và giai ño n sau cai s a. Các phương pháp cai s a cho bê nghé cũng ñư c gi i thi u trong chương này. I. S PHÁT TRI N C A BÊ NGHÉ 1.1. Các giai ño n phát tri n c a bê nghé a. Giai ño n bú s a Trong giai ño n bú s a bê sinh trư ng r t nhanh. Trong giai ño n này c n ñ c bi t chú ý ñ n th i kỳ sơ sinh. Bê sơ sinh có m t s ñ c ñi m ñáng chú ý sau: - ði u ki n s ng c a cơ th hoàn toàn thay ñ i T ch trong cơ th m v i các ñi u ki n s ng n ñ nh, tác ñ ng c a các y u t ngo i c nh ch gián ti p thông qua cơ th m , dinh dư ng và trao d i ch t thông qua máu m , sau khi sinh bê ph i chuy n sang t dinh dư ng, hô h p, tu n hoàn, ñi u ti t thân nhi t, nh n c m tr c ti p các tác ñ ng c a ngo i c nh và t ph n ng v i các tác ñ ng ñó. Th i gian thích nghi c a bê v i các ñi u ki n ngo i c nh ngoài t cung m t 7-10 ngày. - Kh năng t v còn th p Khi sơ sinh h ng c u nhi u (10 tri u), nhưng b ch c u, ñ c bi t là b ch c u ña nhân trung tính ít, ch s A/G cao (1,4), gamma globulin và kháng th h u như không có, ch sau khi bú s a ñ u m i tăng lên. Cơ ch dung dãi v t l c a gan chưa có. Kh năng ñi u ti t thân nhi t kém. Do ñó trong th i kỳ này c n ph i có nh ng bi n pháp ñ c bi t ñ ñ phòng cho bê kh i b b nh t t và t o ñi u ki n ñ cho chúng phát tri n các ch c năng b o v . Ph i cho bê bú s a ñ u ngay sau khi ñ vì nó có ý nghĩa h t s c quan tr ng: làm tăng kháng th cho cơ th , tăng vitamin A, tăng kh năng ch ng b nh ñư ng tiêu hoá và tăng cư ng các quá trình trao ñ i ch t. - Cơ năng tiêu hoá còn r t y u Axit HCl tr ng d kh lúc ñ u không có, các tuy n tiêu hoá phát tri n chưa hoàn ch nh, ch y u ti t các men tiêu hoá s a, còn ho t l c c a các men khác th p. D c và các ch c năng tiêu hoá th c ăn th c v t chưa phát tri n (lúc sơ sinh d c ch b ng 1/2 d múi kh ). Trong giai ño n ñ u c a th i kỳ bú s a cơ năng tiêu hoá ch y u là d múi kh . V sau cùng v i s ti p nh n th c ăn th c v t tăng lên d c phát tri n nhanh chóng. S a là th c ăn chính c a bê và ñư c thay th d n b ng các lo i th c ăn th c v t. ð n cu i kỳ này th c ăn th c v t chi m ch y u trong kh u ph n. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 174
b. Th i kỳ sau cai s a Th i kỳ này ñư c tính t khi cai s a ñ n khi thành th c v tính (10-12 tháng tu i). Trong giai ño n này bê có tăng tr ng cao khi nuôi dư ng b ng th c ăn th c v t. Tuy n sinh d c, tuy n s a b t ñ u phát tri n. Chính vì v y ñ làm t t công tác b i d c có ñ nh hư ng cho bê nghé c n ph i b t ñ u t th i kỳ này. c. Th i kỳ phát d c ðây là th i kỳ t khi b t ñ u xu t hi n ñ ng d c ñ n khi ñ l a ñ u tiên bò cái tơ và b t ñ u l y tinh bê ñ c. Trong trong giai ño n này bê l n nhanh v t m vóc, các cơ quan sinh d c và sinh s n phát tri n m nh ñ chu n b ph i gi ng và sinh ñ , ñ c bi t là tuy n s a. Các hư ng s n xu t khác nhau ñư c hình thành trong giai ño n này. Do v y mà cách nuôi dư ng chăm sóc t t hay x u s có nh hư ng m nh ñ n kh năng s n xu t và sinh s n v sau. 1.2. Quy lu t phát tri n không ñ ng ñ u bê nghé a. S phát tri n c a cơ quan tiêu hoá Bê nghé sơ sinh cũng có d dày kép g m b n túi như trâu bò trư ng thành, nhưng kích thư c tương ñ i c a các d này bê nghé khác v i gia súc trư ng thành r t khác nhau. trâu bò trư ng thành d c chi m t i 80% t ng kích thư c c a d dày kép, trong khi ñó bê nghé sơ sinh d múi kh chi m t i 70% (hình 7-1). Lúc sơ sinh các d trư c r t nh , ch ng t s phát tri n ch m c a chúng trong giai ño n t cung. Trái l i, d múi kh có t c ñ sinh trư ng tuy t ñ i cũng như tương ñ i ñ u cao trong giai ño n t cung. Sau khi sinh s phát tri n ngư c l i h n; d trư c tăng kho ng 100-120 l n, trong khi ñó d kh ch tăng 4-8 l n. Hình 7-1: S phát tri n c a d dày kép qua các giai ño n Trong 1-2 tháng tu i ñ u d kh tăng trư ng r t nhanh và tuỳ thu c vào lư ng s a nhi u hay ít. Lư ng s a càng nhi u thì d kh phát tri n càng nhanh. Tháng th 3-4 d dày trư c phát tri n m nh và cũng tuỳ thu c vào lo i th c ăn. T p ăn th c ăn thô s m và nhi u thì d c phát tri n càng nhanh. S thay ñ i tương ñ i gi a d c và d kh qua các tu n tu i c a bê như sau: Tu i bê T l d c /d kh Sơ sinh 1/2 6 tu n tu i 2/3 8 tu n tu i 3/2 Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 175
10-12 tu n 2/1 b. S phát tri n th vóc Th vóc ch y u là do h xương và cơ t o nên. Trong th i kỳ trong t cung mô xương có cư ng ñ phát tri n m nh nh t, còn sau khi sơ sinh t c ñ phát tri n c a mô xương gi m xu ng nhưng mô cơ l i tăng. Ví d , t sơ sinh ñ n 18 tháng tu i th tr ng bê tăng 16 l n, kh i lư ng xương tăng 8,7 l n, còn cơ tăng 18,6 l n. Các ph n khác nhau c a mô xương cũng có ñ c ñi m phát tri n riêng. Trư c khi sinh xương ngo i vi phát tri n m nh hơn xương tr c làm cho bê phát tri n chi u cao và chi u r ng, nhưng chi u dài chưa phát tri n. Ngư c l i sau khi sinh h xương tr c phát tri n m nh làm cho cơ th dài ra. Mô cơ phát tri n m nh 12-14 tháng tu i ñ u. Sau ñó cư ng ñ sinh trư ng và tăng tr ng tuy t ñ i c a mô cơ gi m. Mô m ñư c tích lu trong cơ th ñ tu i mu n hơn. c. Trao ñ i ch t Cơ th non có cư ng ñ t ng h p protein m nh. Tu i càng tăng thì kh năng này gi m xu ng cùng v i s thay ñ i cơ c u c a các lo i protein: con v t non nucleoproteit chi m t tr ng l n, khi tu i tăng lên cơ th tích lu nhi u các proteit có ch c năng ñ c hi u v i kh năng t ñ i mơí th p. ð tu i càng cao m chi m ch y u trong thành ph n tăng tr ng. Các gi ng s m thành th c m s m tích lu hơn. 1.3. nh hư ng c a chăm sóc nuôi dư ng ñ n s phát tri n c a bê nghé a. M c dinh dư ng N u nuôi dư ng bê quá th p ho c quá cao trong m t th i gian dài s gây ra nh ng r i lo n nghiêm tr ng trong s phát tri n c a cơ th , nh hư ng ñ n s phát tri n và hoàn thi n các cơ quan ch c năng cũng như s c s n xu t v sau. S hình thành s c s n xu t th t cao bê nuôi l y th t ch ñ t ñư c khi dinh dư ng d i dào vì ch khi ñó mô cơ và m m i tích lu m nh ñư c. Tuy nhiên, ngư i ta ñã xác ñ nh r ng bê có kh năng bù ñ p l i s ñình tr sinh trư ng t m th i (do nuôi dư ng h n ch gây ra) sau khi ñư c c i thi n ñi u ki n nuôi dư ng và chăm sóc. M c ñ và th i gian ñ bù ñ p l i ph thu c vào tu i c a con v t và m c ñ r i lo n s phát tri n bình thư ng c a cơ th và s hình thành các cơ quan mô bào. N u như m c nuôi dư ng th p và di n ra trong m t th i gian dài thì v sau dù cho nuôi dư ng chăm sóc t t cũng không bù ñ p l i ñư c và khi trư ng thành con v t có d u hi u phát tri n không hoàn ch nh và có s c s n xu t th p. Kh năng bù ñ p này ñư c gi i thích là trong cơ th sau khi b kìm hãm sinh trư ng m t m c ñ nào ñó thì s t o ra nh ng ñi u ki n ñ t ng h p ch t m nh hơn. S bù ñ p sinh trư ng là m t ñ c tính t nhiên c a t t c các gia súc b t ngu n t các quy lu t phát tri n cá th cơ b n c a chúng và ch u s chi ph i b i các y u t di truy n. ð c tính này ñã ñư c ng d ng trong th c ti n ngành chăn nuôi c a nhi u nư c. Ví d trong khi nuôi bê cái trong nh ng tháng ñ u cho tăng tr ng th p thì v sau có s bù ñ p la . Tuy nhiên, n u nuôi bê ñ c gi ng mà tăng tr ng trong nh ng tháng ñ u th p s gây ra nh ng r i lo n sâu s c v s phát tri n. M c nuôi dư ng có nh hư ng nhi u ñ n s tích lu protein và m trong cơ th bê. N u nuôi dư ng m c th p thì t l gi a protein và m ít b thay ñ i theo tu i. Ngư c l i, n u cho bê ăn d i dào trong cơ th tích lu nhi u m ngay c lúc còn non. Tăng tích lu m tu i còn non s không có l i cho s hình thành s c s n xu t s a và ho t ñ ng sinh s n c a chúng, trong khi ñó l i t o ra kh năng phát tri n th t t t hơn. Do ñó mà nuôi bê cái m c quá cao là không nên. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 176
Nuôi dưõng bê m c cao s làm tăng m c ñ thành th c v sinh lý và cho phép ñưa vào s d ng s m hơn. Tuy nhiên, n u nuôi dư ng quá cao s gây ra hi n tư ng nân s i nên khó th thai. b. Lo i hình th c ăn N u bê ñư c t p th c ăn th c v t s m thì s t o ñi u ki n phát tri n nhanh các cơ quan tiêu hoá và khi trư ng thành s có kh năng tiêu hoá và s d ng ñư c t t hơn các lo i th c ăn thô. M c ñ ti p nh n th c ăn th c v t s m c a bê ph thu c vào lư ng s a cho ăn và s l n cho ăn. N u cho bê ăn quá nhi u s a thì s phát tri n c a cơ quan tiêu hoá b h n ch , chúng b t ñ u ăn th c ăn th c v t ch m hơn và kh năng l i d ng th c ăn thô v sau s kém. Nuôi bò s a v i lư ng th c ăn tinh cao s không h p lý và không kinh t vì nó s gây ra nh ng rôí lo n v trao ñ i ch t và ch c năng sinh s n, làm rút ng n th i gian s d ng bò. S d ng th c ăn tinh nhi u s c n tr s hình thành s c s n xu t s a và t o ñi u ki n cho s tích lu nhi u m trong cơ th . c. Chăm sóc Các y u t v sinh gia súc như nhi t ñ , ánh sáng chu ng nuôi, ñ m không khí và thành ph n không khí, cũng như s v n ñ ng tích c c có tác ñ ng tr c ti p ñ n s phát tri n và ho t ñ ng c a các cơ quan n i ti t và chi ph i m nh ñ n cư ng ñ và chi u hư ng trao ñ i ch t. Nhi t ñ nh hư ng ñ n trao ñ i nhi t và trao ñ i ch t c a bê. Nhi t ñ quá cao s c ch th i nhi t, làm gi m lư ng thu nh n th c ăn và trao ñ i ch t trong cơ th . Nhi t ñ qua th p làm cho bê d m t nhi t và có th b c m l nh. Ánh sáng, ñ c bi t là tia t ngo i có nh hư ng l n ñ n s phát tri n c a bê. Dư i tác ñ ng c a các tia ñó dư i da s hình thành ch t có ho t tính sinh h c và vitamin D3. Các ch t này thúc ñ y các quá trình oxy hoá, tăng hàm lư ng Hb và b ch c u trong máu, ñi u hoà trao ñ i khoáng, tăng lưu thông máu và b ch huy t, nâng cao ph n ng phòng v mi n d ch c a cơ th . Thi u ánh sáng t ngo i, con v t s b b nh thi u vitamin D và thư ng kéo theo r i lo n ho t ñ ng c a cơ quan tiêu hoá (r i lo n tiêu hoá, ñôi lúc m t tính ngon mi ng, m t trương l c d trư c theo t ng th i kỳ), b nh xương tr m tr ng thêm, con v t d b b i li t. V n ñ ng tích c c lúc ít tu i có vai trò l n trong s phát tri n c a bê và s hình thành s c s n xu t. V n ñ ng làm tăng tính thèm ăn và s phát tri n t t c a các cơ quan bên trong. Theo nhi u th c nghi m bê dư i 6 tháng tu i cho v n ñ ng tích c c có tăng tr ng cao hơn 8- 15%, nhưng cho bê l n v n ñ ng s làm gi m tăng tr ng. Cho nên nuôi bê th t v n ñ ng tích c c sau 6 tháng tu i là không h p lý. Ngư c l i, cho bê cái v n ñ ng tích c c l i có nh hư ng t t ñ n s hình thành s c s n xu t s a. S n lư ng s a trong chu kỳ ñ u c a nh ng bò cái cho v n ñ ng tích c c cao hơn bò ñ i ch ng 15-20%. Xoa bóp b u vú t khi bê thành th c v tính (9-12 tháng tu i) kích thích s phát tri n c a vú và v sau nâng cao ñư c s c s n xu t s a c a chúng. Nh ng bê ñư c xoa bóp b u vú trong th i gian 8-12 tháng tu i có t tr ng mô tuy n trong tuy n s a lúc 20-24 tháng tu i cao hơn 25-35% so v i bê ñ i ch ng. S c s n xu t s a c a bò thí nghi m cao hơn 11-27%. Xoa bóp b u vú cho bò tơ có ch a giai ño n sau cũng có tác d ng t t ñ n s c s n xu t s a. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 177
II. CHĂN NUÔI BÊ NGHÉ SƠ SINH 2.1. Các lo i th c ăn - S a ñ u và s a nguyên Th c ăn ch y u c a bê nghé sơ sinh là s a ñ u và s a thư ng. S a ñ u ñáp ng ñư c yêu c u c a bê nghé trong giai ño n này vì nó có thành ph n hoá h c và b n ch t sinh h c ñ c thù mà không th thay th b ng th c ăn nào khác. S thay ñ i thành ph n s a ñ u có th th y như trong b ng 7-1. So v i s a thư ng s a ñ u tr i hơn h n v thành ph n m (1,5 l n), protein (5 l n), khoáng (2 l n), caroten (5 l n). Trong s a ñ u t l albumin cao (2-3%) nên d tiêu hoá, phù h p v i bê (s a thư ng ch có 0,5%). S a ñ u có ñ chua cao có tác d ng kích thích tuy n tiêu hoá, c ch vi khu n, kích thích ti t d ch m t. B ng 7-1: Thành ph n c a s a bò Thành ph n S añ u S a ngày th 10 V tl n1 V tl n2 7,2 5,15 4,25 M (%) ðư ng (%) 3,96 3,72 4,49 Protein (%) 15,23 10,66 3,41 Khoáng (%) 1,074 0,953 0,635 Caroten (mg%) 0,158 0,155 0,027 O ð chua ( T) 38 33 19 Trong s a ñ u có hàm lư ng γ-globulin cao (5% vs 0,1%) có tác d ng làm tăng s c ñ kháng c a bê lên vì trư c khi bú s a ñ u trong máu bê h u như không có globulin, nhưng sau khi bú s a ñ u thì lo i protein này và kháng th xu t hi n. Ch s A/G = 0,44-0,48, th p hơn c bò là 0,5-0,6. ðó là do bê sơ sinh có kh năng h p thu nguyên v n γ-globulin t s a ñ u vào máu. Kh năng này càng lâu càng gi m xu ng: Th i gian sau ñ (h T l h p thu γ-globulin (%) 1 100 4 25 6 20 12 17 20 12 62 0 Trong s a ñ u còn có hàm lư ng MgSO4 cao (0,37% vs 0,017%) t o thành ch t t y nh ñ ñ y c t su ra ngoài. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 178
Do có các y u t trên mà bê nghé c n ñư c bú s a ñ u càng s m càng t t và t l m c b nh càng th p. Thí nghi m cho th y sau 1 gi cho bú t l m c b nh là 7,9%, còn n u sau khi ñ 7 gi m i cho bú thì t lên này lên t i 42%. Như v y s a ñ u ñã nâng cao s c s ng c a bê nghé sơ sinh nh 2 nhân t : - Dinh dư ng cao và d ñ ng hoá - Tăng kh năng ñ kháng nh γ-globulin, MgSO4 và ñ chua cao. Trong trư ng h p thi u s a ñ u ngư i ta có th làm s a ñ u nhân t o cho bê nghé bú v i thành ph n như sau: 1 lít s a nguyên 10ml d u cá 5-10g mu i 2-3 qu tr ng N u táo bón cho thêm 5-10g MgSO4 S a nguyên sau khi thanh trùng h nhi t ñ xu ng 38-39oC, ñ p tr ng và cho d u cá, mu i vào, ñánh th t ñ u. Sau khi bú s a ñ u bê ñư c cho u ng s a thư ng, t t nh t c a chính m nó, n u không cũng ph i c a nh ng con kho m nh, không viêm vú. - Các th c ăn khác: Th i gian cu i bê ph i ñư c t p ăn th c ăn thô: c khô, rơm. T ngày th 5 tr ñi có th cho ăn thêm khoáng b sung. 2.2. Cách cho bú s a Yêu c u bê nghé ph i ñư c bú s a ñ u sau khi ñ ch m nh t là 1 gi . N u cho bú gián ti p thì s a ñ u dùng cho bú ñ n ñâu thì v t ñ n ñó (v t th a làm m t s a ñ u c a bê và d gây s t s a cho bò m ). S a ph i ñ m b o v sinh, nhưng tuy t ñ i không dùng nhi t ñ x lý vì d gây ñông vón do có hàm lư ng albumin cao. Không ñư c cho bê nghé bú s a vú viêm. S a ph i có nhi t ñ thích h p, t t nh t là 35-37oC. S a càng l nh thì kh năng ñông vón d múi kh càng kém nên s khó tiêu hoá. Lư ng s a m i l n cho bú t i ña là 8% so v i kh i lư ng sơ sinh vì nó ph thu c vào dung tích d múi kh . N u s a bú quá nhi u s tràn xu ng d c trong khi nhu ñ ng d c còn y u nên vi sinh v t gây th i s phát tri n. Lư ng s a cho bú m i ngày b ng kho ng1/6 kh i lư ng sơ sinh. S l n cho bê bú b ng s l n v t s a m . Thư ng lúc ñ u cho bú 3-4 l n/ngày, v sau gi m xu ng. Tuy nhiên, các tr i chăn nuôi công nghi p bê ch ñư c ăn s a 2 l n/ngày. Cho bê bú ph i t t ñ rãnh th c qu n ñóng ñư c kín. Trong th i kỳ này có th cho bê bú tr c ti p hay gián ti p: - Cho bú tr c ti p: Sau khi ñ bê ñư c tr c ti p bú m hàng ngày. Thư ng cách này áp d ng trong chăn nuôi bò th t và c m t s cơ s chăn nuôi bò s a. Lư ng s a bê bú không h t s ñư c v t. Trư c khi cho bê nghé bú c n ph i làm v sinh chu ng tr i, vú bò m ph i ñư c lau s ch. Trư ng h p bò m i ñi làm v thì nên cho ngh ngơi 30-45 phút m i cho con bú. N u vú Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 179
b viêm ph i ch a tr ñ tránh bê nghé viêm ru t. Th i kỳ này không cho bê nghé ñi theo m mà ph i nuôi chu ng. Cách cho bú này có ưu ñi m là: t l s ng c a bê cao, ñ phòng viêm vú bò m i ñ , không nh hư ng x u ñ n kh năng sinh s n và s c s n xu t. - Cho bú gián ti p: Phương th c này áp d ng cho nh ng cơ s nuôi bò chuyên l y s a. Khi ñ tách con ra ngay, sau ñó v t s a ñ u cho vào bình có núm vú cao su có ñư ng kính l ti t < 2mm nh m ñ m b o m t l n mút không quá 30 mm s a ñ cho rãnh th c qu n ho t ñ ng t t. Khi cho bú ñ t bình nghiêng góc 30o. Sau m t vài ngày cho bú bình b t ñ u chuy n sang t p cho bê u ng s a trong xô. Phương pháp t p cho bê u ng s a trong xô: r a s ch tay và ngâm vào trong s a, thò 2 ngón tay lên làm vú gi . Tay kia n mõm bê xu ng cho ng m mút 2 ñ u ngón tay. S a s theo k ngón tay lên. Làm vài l n như v y bê s quen và t u ng s a. 2.3. Chăm sóc và qu n lý bê sơ sinh - Sau khi sinh, trư c lúc cho bú s a ñ u c n ti n hành cân kh i lư ng c a bê nghé sơ sinh. Nh ng thao tác này ph i làm r t nhanh chóng ñ bê nghé ñư c bú s a ñ u s m. - C n quan sát ñ c ñi m lông, da, ph n x mút bú, răng, niêm m c mi ng, tình hình s c kho , ăn u ng, ñi ñ ng... c a bê. - Bê nghé sơ sinh r t y u, kh năng ch ng ñ b nh t t kém nên c n ñư c nuôi chu ng cách ly, trong ñó m i con ñư c nuôi trong m t cũi cá th (hình 7-2). Cũi này thư ng có kích thư c như sau: dài 1,2-1,4m, cao 1m, r ng 0,7m, sàn cách m t ñ t 0,15m. Cũi này có th làm b ng g , tre hay b ng thép. Sàn nên làm b ng g như rát giư ng. Cũi ph i ñư c ñ t nơi thoáng nhưng không có gió lùa, hàng tu n ñư c tiêu ñ c, hàng ngày ñư c lau sàn và làm v sinh. Th i gian nuôi bê trong cũi này chi cho phép t i ña là 30 ngày. - Trên cũi này ph i ñ t xô ch a nư c cho bê u ng và xô ñ c khô cho bê t p ăn. - M i ngày sát trùng r n cho bê m t l n b ng các dung d ch sát trùng ñ n khi r n khô m i thôi. - Hàng ngày cho bê xu ng cũi ñ ñư c v n ñ ng t do trong 3-4 gi , thư ng mùa hè sáng vào lúc 8-10 gi , chi u t 3-5 gi , mùa ñông ch m hơn 30 phút. - Hàng ngày ph i ki m tra tình hình s c kho b nh t t c a bê, v sinh tiêu ñ c chu ng nuôi và cũi bê. Mùa ñông treo rèm che chu ng nuôi ñ bê ñư c m, mùa hè ph i thoáng mát. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 180
- ð cung c p tia t ngo i cho bê trong chu ng nên m c bóng ñi n và cho sáng gián ño n: sáng 3-4 gi /t t 1-2 gi . III. CHĂN NUÔI BÊ NGHÉ TRƯ C CAI S A M c ñích c a nuôi dư ng bê trong giai ño n này không nh ng ch cung c p ñ dinh dư ng cho nhu c u tăng tr ng nhanh c a bê mà còn ñ m b o cho bê kháng b nh ñư c t t, ñ ng th i giúp bê chuy n t m t gia súc tiêu hoá theo ki u d dày ñơn (d múi kh ) sang tiêu hoá ki u d dày kép (ñ c thù c a gia súc nhai l i). 3.1. Tiêu chu n ăn - Nhu c u năng lư ng + Nhu c u duy trì : D a vào th tr ng c a bê. Trong giai ño n này bê tăng tr ng r t nhanh nên nhu c u duy trì cũng thay ñ i nhanh chóng, do ñó c sau 10 ngày ph i xây d ng l i tiêu chu n ăn m t l n căn c vào kh i lư ng ñ u kỳ. + Nhu c u tăng tr ng: D a vào m c tăng tr ng d ki n hàng ngày. M c này ph thu c vào gi ng, tu i và quy trình nuôi dư ng bê. - Nhu c u protein S tích lu nitơ gi m d n theo tu i nên m c protein trong kh u ph n tính trên m i ñơn v th c ăn (năng lư ng) cũng th p d n. Trong giai ño n ñ u c n cung c p cho bê nh ng lo i th c ăn có ñ y ñ và cân ñ i các axitamin không thay th vì trong giai ño n ñ u kh năng tiêu hoá protein th c v t r t th p nên ngu n protein vi sinh v t còn h n ch . - Nhu c u lipit Lipit là ngu n cung c p năng lư ng và là dung môi hoà tan m t s vitamin, ñ ng th i còn cung c p m t s axit béo không no không thay th ñư c. Do v y, trong kh u ph n ăn c n có m t t l m thích h p. Theo nhi u tác gi thì t l này nên b ng 1-1,5% VCK c a kh u ph n. Tuy nhiên, trong giai ño n ñ u yêu c u m bê cao hơn gia súc trư ng thành. - Nhu c u gluxit Trong 4 tu n tu i ñ u bê ch tiêu hoá ñư c ñư ng ñơn và ñư ng ñôi, 4-9 tu n tu i tiêu ho ñư c mantoza mà chưa tiêu hoá ñư c tinh b t. Vì v y th c ăn trong giai ño n này c n h n ch tinh b t. Tuy nhiên, kh năng tiêu hoá tinh b t còn tuỳ thu c vào vi c t p cho bê ăn s m. - Nhu c u khoáng 1-3 tháng 6-8g Ca, 3-5g P/ðVTA 4-6 tháng 7-8 g Ca, 4-5g P/ðVTA v sau 8-9g Ca, 5-6 g P/ðVTA M c cung c p Ca và P tăng lên theo tu i không ph i do nhu c u tăng mà là do trong nh ng tháng ñ u th c ăn ch y u là s a nên Ca và P d h p thu hơn, còn trong th c ăn th c v t v sau Ca và P ñư c h p thu kém hơn. - Nhu c u vitamin: C n chú ý nhi u ñ n vitamin Avà D. Vitamin D: dư i 6 tháng 500 - 2000 UI/100 kg P Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 181
trên 6 tháng 1000-1500 UI/100 kg P Vitamin A: dư i 3 tháng 20 mg caroten/ðVTA 3-6 tháng 25-30mg caroten /ðVTA trên 6 tháng 30-35 mg caroten /ðVTA 3.2. Các lo i th c ăn và cách s d ng - S a nguyên: ðây là lo i th c ăn quan tr ng nh t ñ i v i bê trong giai ño n này. Kh năng tiêu hoá các thành ph n dinh dư ng thư ng trên 95%. Các ch t dinh dư ng trong s a tương ñ i hoàn ch nh và phù h p v i yêu c u sinh lý c a bê. Cho nên trong b t kỳ phương th c nuôi dư ng nào cũng c n ph i có s a nguyên. Trong c th i kỳ bú s a lư ng s a cho ăn kho ng 180-720 kg/con tuỳ thu c vào gi ng, t m quan tr ng c a bê, kh năng s n xu t và s d ng s a thay th . Trong tháng ñ u tiên ch y u cho bê ăn s a nguyên còn các th c ăn khác ch là t p ăn. T tháng th 2 v sau tuỳ theo m c ñ s d ng th c ăn th c v t c a bê mà có th gi m d n lư ng s a nguyên xu ng. Cũng có th thay th d n b ng s a kh bơ. ð n g n giai ño n c t s a c n có th i gian chuy n ti p b ng cách gi m d n s lư ng và th i gian cho ăn s a ñ ñ n khi ng ng cho ăn s a bê không b thay ñ i ñ t ng t nh hư ng x u ñ n tiêu hoá. Ph i cho bê bú s a t t ñ cho rãnh th c qu n khép kín ñưa ñư c h t s a xu ng d múi kh . Cho bú t t còn ñ m b o th i gian phân ti t nư c b t và các d ch tiêu hoá khác. Nư c b t nhi u thì pH d kh s tăng thích h p cho men kimozin ho t ñ ng nên s a s ñư c tiêu hoá t t. S a cho bê ăn ph i ñ m b o v sinh và có nhi t ñ thích h p: tháng ñ u 35-37oC, tháng th hai 3-35oC, nh ng tháng sau 20-25oC. N u có ñi u ki n nên ti n hành l c s a, sau ñó ñung lên nhi t ñ 80oC ñ thanh trùng r i h xu ng nhi t ñ c n thi t. S l n cho bú/ngày = lư ng s a cho bú trong ngày/lư ng s a 1 l n. Trong ñó lư ng s a cho bú/ngày b ng kho ng 1/6 kh i lư ng sơ sinh. Lư ng s a cho bú/l n không quá 8% kh i lư ng sơ sinh. Kho ng cách gi a các l n cho bú ph i g n ñ u nhau b i vì d ch v ti t tương ñ i n ñ nh nên cư ng ñ tiêu hoá g n ñ u nhau theo th i gian. Tuy nhiên l n bú cu i cùng trong ngày không nên mu n quá 8-9 gi ñêm. Cách cho bú: Cho bú b ng bình có núm vú cao su hay b ng xô như ñã gi i thi u ph n trư c. - S a kh m Có th dùng lo i s a này thay th cho m t ph n s a nguyên. V m t giá tr năng lư ng s a kh m ch b ng 50% so v i s a nguyên, nhưng giá tr sinh v t h c c a nó cao. S a kh m có th dùng t tu n tu i th 3-4 tr ñi. Cách dùng tương t s a nguyên, nhưng không ñư c h n h p v i s a nguyên, mà ph i cho ăn xen k nhau trong ngày trong m t th i gian, sau ñó dùng s a kh m thay h n cho s a nguyên. Thư ng dùng s a kh m thay h n s a nguyên t 40-45 ngày tu i tr ñi. - S a thay th Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 182
ðây là lo i th c ăn ch bi n có thành ph n tương t s a nguyên nh m thay th m t ph n s a nguyên. Yêu c u thành ph n dinh dư ng ph i h p lý ñ ñ m b o ñ t t l tiêu hoá cao và phù h p v i ñ c tính tiêu hoá d kh c a bê. + Protein: 12-15% VCK, trong ñó ít nh t có 50% protein có ngu n g c ñ ng v t có ñ các axit amin không thay th v i t l cân ñ i. + M : 12,5-25% VCK. M ñưa vào cơ th ph i có nhi t ñ nóng ch y th p hơn thân nhi t. Thông thư ng ngư i ta dùng d u th o m c vì nó kinh t nh t, nhưng d u th o m c thư ng có nhi u axit béo không no nên c n hydro hoá ñ gi m b t m ch n i ñôi. Ngoài ra ngư i ta còn dùng m l n. M trong s a ph i ñ m b o ñư c ñi u ki n nhũ hoá b n v ng khi hoà thành d ng s a. Trong m ñó ph i có các axit béo không no không thay th ñư c: linoleic, arachinoic, linoic. Các axit này có liên quan ch t ch v i vitamin E, ñ ng th i nó có ho t ñ ng như nh ng ch t xúc tác sinh h c. ð cho s a có th b o qu n ñư c lâu dài thì trong ñó c n có nh ng ch t ch ng oxi hóa. Thư ng ngư i ta dùng photphatit vì nó có 2 tác d ng: nó là chât b oxy hoá ñ u tiên ñ chi m các tác nhân oxy hoá và làm gi m s c căng b m t c a m nên làm cho m d nhũ hoá. + Tinh b t: c n gi m t i m c t i thi u vì trong 2 tháng ñ u kh năng tiêu hoá tinh b t c a bê còn kém. + ðư ng d tiêu: 5-10% + Xenluloza : 0,5-1% + Khoáng : 9-10% + Vitamin : 30 UI vitaminA, 8-10 UI vitamin D/kg VCK. Tuỳ theo ch t lư ng c a s a thay th mà quy t ñ nh th i gian b t ñ u cho ăn. S a t t càng g n gi ng s a nguyên càng cho ăn s m, có th b t ñ u t 15-20 ngày tu i. Các nư c tiên ti n dùng s a kh m làm n n ñ s n xu t s a thay th . Ví d : s a kh m 80%, d u th c v t hydro hoá 15%, Photphatit 5%, ch ph m vitamin (A+D), kháng sinh. V giá tr dinh dư ng 1,2kg s a này tương ñương 10kg s a nguyên. Nó có th b t ñ u s d ng t 11 ngày tu i. Có th dùng s a ñ u tương làm s a thay th . Cách làm như sau: ch n lo i ñ u tương t t ngâm trong nư c 8-10 gi , sau dùng c i xay b t xay thành b t nư c. C 1 kg ñ u h t xay thành 8-10 kg ñ u nư c, r i ñem l c l y nư c, ñun cách thu cho k , ñ ngu i ñ n 37-39oC thì cho bú. Vì trong ñ u tương có hàm lư ng tinh b t cao nên không cho ăn quá s m d gây a ch y. Thư ng ch b t ñ u cho ăn t cu i tháng th 2. - Th c ăn tinh h n h p Có th cho bê t p ăn t 15-20 ngày tu i. Vì d c phát tri n chưa hoàn thi n nên lo i th c ăn tinh h n h p t p ăn ph i có ch t lư ng t t, hàm lư ng protein cao (160- 170g/kgVCK). Lúc ñ u t p ăn có th rang lên cho có mùi thơm ñ kích thích bê ăn. Lư ng th c ăn tinh cho ăn ñư c tăng lên theo ñ tu i. - C khô Trong quá trình nuôi bê c khô là lo i th c ăn c n thi t vì nó kích thích s phát tri n c a d c và chóng hoàn thi n h vi sinh v t d c , tăng thêm dinh dư ng và h n ch a ch y. Có th b t ñ u cho bê t p ăn c khô t ngày th 7 ñ n ngày th 10 b ng cách ñ c khô ch t Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 183
lư ng t t vào xô treo trên cũi cho bê. Trong tháng tu i ñ u th c ăn thô cho bê ch y u là c khô. Tuỳ theo dung tích d c mà lư ng c khô ñư c tăng d n lên theo tu i. - C tươi Có th t p cho bê ăn t cu i tháng tu i th nh t. ð cho bê s d ng t t th c ăn tươi s m hơn thì ph i làm cho h vi sinh v t d c phát tri n b ng cách l y th c ăn ñã nhai l i c a bò cho bê ăn. Lư ng c tươi ñư c tăng d n trong kh u ph n. Lo i th c ăn này có th b sung t i chu ng hay cho bê tr c ti p g m trên bài chăn sau th i gian nuôi cũi (tháng ñ u). - C qu ðây là lo i th c ăn ch a nhi u b t ñư ng, tương ñ i ngon mi ng nên bê r t thích ăn. Nhưng vì b t ñư ng nhi u d lên men nên không cho bê ăn quá s m mà ch cho ăn t tháng tu i th 3. Khi cho ăn nên theo dõi ph n ng c a ñư ng tiêu hoá, n u a ch y thì ph i d ng l i. - Th c ăn xanh Hi n nay vi c b t ñ u cho bê ăn th c ăn xanh ñ tu i nào thì còn có nhi u ý ki n khác nhau. Theo nhi u tác gi thì nên cho bê ăn t tháng tu i th 3 v sau. - Ch t khoáng T tháng th 1-5 lư ng Ca, P cho bê c n nhi u nên ph i b sung. ð ng th i ph i cho bê v n ñ ng dư i ánh sáng m t tr i ñ tăng t l h p thu l i d ng, tránh b nh còi xương. Phương pháp b sung khoáng: tr n l n vào th c ăn tinh, hoà vào s a hay b sung dư i d ng ñá li m. - Nư c u ng Nư c u ng s ch ph i luôn có s n cho bê u ng t do. ð ñ phòng bê u ng quá nhi u nư c m t lúc nên có nhi u nơi u ng nư c cho bê. 3.3. B sung th c ăn s m cho bê bú s a Ngoài s a m và c thông thư ng ra, trong chăn nuôi bò th t vi c b sung th c ăn khác (creep feeds) có th ñư c áp d ng nh m cung c p thêm dinh dư ng cho bê trư c khi cai s a. Nh b sung th c ăn s m cho bê bú s a mà có th nâng cao ñư c m c tăng tr ng c a bê trư c cai s a và tăng kh i lư ng bê cai s a. Thành ph n th c ăn b sung cho bê bú s a t t nh t là h n h p các lo i h t và th c ăn b sung protein-khoáng. Thành ph n th c ăn b sung nên ch a: 2,4-2,6 Mcal ME/kg, 13-16% protein thô, 0,7% Ca, 0,5% P, khoáng vi lư ng, vitamin A, D và E. ð làm tăng tính ngon mi ng cho th c ăn có th b sung thêm cám và r m t. Cám giúp cho bê d làm quen v i th c ăn c ng vì cám s dính vào mõm c a bê. Vi c b sung thêm r m t (kho ng 3%) s giúp làm gi m b i cám và tăng lư ng thu nh n th c ăn. Tuy nhiên không nên cho r m t quá nhi u vì s h p d n ru i và d làm cho bê b a ch y. Hơn n a, r m t có th làm cho th c ăn b dính vào máng ăn hay thi t b phân ph i th c ăn. Th c ăn b sung cho bê ñư c cung c p trong nh ng thi t b cho ăn riêng. Thi t b này ph i gi ñư c cho th c ăn khô và ch a ñ th c ăn cho trong kho ng 1 tu n. Thi t b cho ăn c n d di chuy n và khi b t ñ u t p cho ăn thêm c n ñư c ñ t g n ch cung c p nư c u ng hay nói có bóng râm nơi bê thư ng lui t i. Thi t b cung c p th c ăn b sung ph i ñư c b trí nh ng nơi sao cho ch bê vào ñư c còn bò m không ti p c n ñ l y nh ng th c ăn ñó ñư c. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 184
M t c ng r ng 400-500mmm, cao 750-1050mm có th ch cho phép bê qua ñư c còn bò m thì không. Cho bê bú s a ăn th c ăn s m có nhi u ưu ñi m, nhưng cũng có nh ng như c ñi m c a nó mà ngư i chăn nuôi cũng ph i xem xét c n th n ñ có chi n lư c thích h p và quy t ñ nh lúc nào thì cho bê ăn th c ăn b sung lúc nào thì không nên. Ưu ñi m c a vi c b sung th c ăn cho bê g m: - Tăng kh i lư ng bê cai s a. - Tăng ñư c m t ñ chăn th . - B o v ñư c ñ ng c . - Làm cho bê quen v i th c ăn h t nên d cai s a hơn. - Gi m th p t l ch t sau cai s a. - Giúp bê pháy huy h t ti m năng di truy n v sinh trư ng. - Gi m hao h t kh i lư ng bê khi cai s a. Như c ñi m chính c a vi c b sung th c ăn s m cho bê g m: - Bê ñư c b sung th c ăn có th ăn ít c . - Lu ng thu nh n th c ăn b sung có th dao ñ ng l n. - Hi u qu chuy n hoá th c ăn có th th p trong m t s ñi u ki n nh t ñ nh. - Ph n tăng tr ng thêm có th b m t ñi trong th i gian v béo; bê không ñư c b sung th c ăn trong th i gian bú s a có tăng tr ng b sung sau ñó. - Bê có th b béo quá s m và khó bán ñ nuôi ti p. - Gi m năng su t c a bò m n u như bò m quá béo. - ð ng c g n nơi cho ăn thêm d b g m/gi m ñ p quá m c n u như thi t b cho ăn thêm không ñư c di chuy n thư ng xuyên. - Làm sai l ch s li u theo dõi v s c s n xu t c a bò/bê. - Có th gi m thu nh p t nuôi bê v béo n u bê ñư c gi t th t kh i lư ng th p. T nh ng ưu và như c ñi m trên c a vi c b sung th c ăn cho bê bú s a, ngư i chăn nuôi nên áp d ng bi n pháp này trong nh ng trư ng h p sau ñây: - Trong nh ng th i kỳ khô h n và thi u c . - Khi năng su t s a c a bò m th p. - Khi bò m ñ l a ñ u hay ñ sau l a 11 và bê có th tách ñư c kh i ñàn. - Khi c n tăng m t ñ chăn th trên ñ ng c . - Khi giá bán bê cao còn giá th c ăn t p ăn th p. - ð i v i nh ng bê ñ vào mùa thu (sau ñó thi u c ). - Khi th trư ng yêu c u bê có t l th t cao. - Khi mu n có bê gi t th t ngay sau cai s a. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 185
- Nh ng bê ñ mu n nhưng ph i xu t bán ñúng h n (cai s a s m). - Khi bê c a nh ng gi ng to khung có k ho ch ñưa ngay vào nuôi dư ng v i kh u ph n giàu năng lư ng sau cai s a và gi t th t vào 12-14 tháng tu i. Tuy nhiên, không nên b sung th c ăn cho bê trong nh ng trư ng h p sau ñây: - Bò m cho nhi u s a (bò th t cho bú tr c ti p). - Có nhi u c /ñ ng c v i ch t lư ng t t. - Bê ñư c nuôi v i t c ñ tăng tr ng th p sau cai s a. - Bê nuôi ñ thay th ñàn sinh s n. - Giá th c ăn h t cao so v i giá bán bê. 3. 4. Chăm sóc bê bú s a Hàng ngày ph i ki m tra tình hình s c kho b nh t t c a bê, v sinh tiêu ñ c chu ng nuôi và cũi bê. C n quan sát ñ c ñi m lông, da, ph n x mút bú, răng, niêm m c mi ng, tình hình s c kho , ăn u ng, ñi ñ ng... ñ có ch ñ nuôi dư ng cho thích ñáng và xác ñ nh hư ng s d ng v sau. Mùa ñông treo rèm che chu ng nuôi ñ bê ñư c m, mùa hè ph i thoáng mát. ð nh kỳ cân bê ñ theo dõi sinh trư ng c a bê. Bê trong giai ño n này ph i ñư c nuôi dư ng t t, ñư c ñánh s , kh s ng, tiêm phòng và t y ký sinh trùng ñ y ñ theo ñúng quy trình. ði u quan trong nh t c n ph i nh là làm sao cho bê càng ít b stress càng t t. Bê ph i ñư c v n ñ ng tho ñáng. 3.5. Các phương th c nuôi dư ng và qu n lý bê nghé trư c cai s a a. Nuôi bê tách m hoàn toàn (bú s a gián ti p) Phương th c này ñư c áp d ng trong chăn nuôi bò s a. Bê ñư c cho ăn s a gián ti p trong bình, trong xô hay trong các máng u ng t ñ ng theo nhóm. Thư ng trong tháng tu i ñ u ngư i ta v n nuôi bê trên cũi cá th , hàng ngày cho bê xu ng cũi ra sân v n ñ ng trong 3- 4 gi . Th c ăn và nư c u ng ñư c cho ăn trong xô treo trên cũi. Th i gian này chưa cho bê chăn th trên ñ ng c . T tháng th 2 tr ñi bê ñư c xu ng cũi và nuôi theo nhóm trong các chu ng khi s lư ng bê l n. Phân nhóm bê d a vào ñ tu i và ñ l n. S a ñư c cho ăn theo gi quy ñ nh t i chu ng trong bình, xô hay máng u ng t p th t ñ ng. Các lo i th c ăn và nư c u ng ñư c b sung trong máng ăn máng u ng t p th trong chu ng và sân chơi. V ban ngày bê có th ñư c chăn th trên lô c . V mùa ñông th c ăn b sung t i chu ng có th c ăn tinh, c khô, c xanh, c qu . N u nuôi nh t trong v này thì hàng ngày cũng ph i cho bê v n ñ ng tích c c trong 2-4 gi trên bãi chăn hay trên ñư ng v n ñ ng. V mùa hè n u bê ñư c chăn th trên các lô c có năng su t cao thì không c n b sung c khô và th c ăn nhi u nư c. - Ưu ñi m: + ð nh m c ñư c tiêu chu n kh u ph n cho bê; + Cho phép chuyên môn hoá và cơ gi i hoá theo dây chuy n s n xu t + N u ñ m b o ñư c các quy t c v sinh thú y v s a và chăm sóc nuôi dư ng thì t l s ng c a bê s cao, bê phát tri n t t và ti t ki m ñư c s a ñ nuôi bê. - Như c ñi m: Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 186
+ ðòi h i trình ñ k thu t cao, n u nuôi không ñúng k thu t d gây nhi u t n th t, ñ c bi t là do bê b a ch y. + Chi phí cao, v n ñ u tư l n. b. Nuôi bê bú s a tr c ti p Theo phương th c này bê ñư c tr c ti p bú s a t vú bò. - Ưu ñi m: + Bê ăn ñư c s a có ch t lư ng t t v i nhi t ñ thích h p, ñ m b o v sinh, có tính mi n d ch cao do ñó mà gi m ñư c t l b nh t t cho bê và tao cho bê h p thu và s d ng các ch t dinh dư ng c a s a ñư c t t. + K thu t ñơn gi n, chi phí trang thi t b và lao ñ ng th p (không ph i v t s a, v n chuy n, x lý và cho bú...). - Như c ñi m: + Không xác ñ nh ñư c chính xác lư ng s a bê bú con m , d lây b nh gi a m hay nh ng con cùng ñàn sang bê con. + Không nâng cao ñư c trình ñ chuyên môn hoá, khó khăn cho c gi i hoá. Trong phương th c nuôi bê bú s a tr c ti p có nhi u hình th c khác nhau: i) Nuôi bê b o m u Hình th c này ñư c áp d ng trong chăn nuôi bò s a nh m l i d ng nh ng ưu ñi m c a phương th c cho bú tr c ti p. Theo hình th c này, ch n nh ng con bò cái không v t s a mà ch dùng ñ nuôi bê theo hình th c b o m u: 1 bò nuôi m t s bê nh t ñ nh. Th i gian nuôi m t nhóm bê c a bò b o m u là 3 tháng, sau ñó chuy n sang nuôi nhóm khác. N u bê ñư c cho ăn s a kh m , s a thay th và th c ăn tinh t t thì có th tách m b o m u lúc 60-70 ngày tu i. Cách ti n hành như sau: - Ch n bò làm b o m u: Ch n nh ng con bò ñang cho s a và hoàn toàn kho m nh, s c s n xu t không th p hơn trung bình c a ñàn, có t l m th p. Bò cho trên 4000 lít s a/năm không nên dùng làm b o m u vì trong trư ng h p này bê s bú quá nhi u s a và ăn ít th c ăn th c v t. S c s n xu t c a bò b o m u có th xác ñ nh d a vào lư ng s a kỳ trư c hay c a tháng cho s a trưóc ñó, cũng có th xác ñ nh thông qua cân bê trư c và sau khi bú hay ki m tra trư c khi ghép nhóm m i. - Ghép bê: Tuỳ theo s c cho s a hàng ngày c a bò mà quy t ñ nh s bê ghép trong m i nhóm. Thư ng ñ i v i bê tính toán 4 kg s a/con/ngày, riêng ñ i v i bê ñ c gi ng 4,5- 5kg/con/ngày. Do ñó n u bò có lư ng s a hàng ngày: 15-17 kg 4 bê 11-13 kg 3 bê 7-9 kg 2 bê Sau khi cai s a nhóm này l i d a vào kh năng cho s a trong th i gian t i mà quy t ñ nh s bê ghép trong nhóm ti p theo. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 187
Khi ghép có th ghép m t lúc c nhóm là t t nh t ho c ghép t ng con l n lư t (n u không ñ nhóm m t lúc). Con ñ ra ho c con ñã ghép con thì cho ñ ng phía sau, con l thì cho ñ ng phía trư c ñ tránh bò m ñá. Con bò nào hay ñá thì nên bu c chân l i. Trư c khi ñưa vào ghép bê ng ng v t s a c a bò trong 10-12 gi . Bư c ñ u c n r a s ch và xoa bóp vú bò, v t l y m t ít s a th m vào d lau lên ñ u, mình và hông c a bê ñưa vào ghép. - Nuôi dư ng và chăm sóc: Vi c s d ng các l i th c ăn (tr s a) cho bê tương t như nuôi bê tách m hoàn toàn. Bê thư ng ñư c nuôi ngăn chu ng riêng v i m b o m u. Trong chu ng ph i có máng ăn và máng u ng. Trong máng ăn có các lo i th c ăn khác nhau cho bê: c khô ch t lư ng t t, th c ăn tinh, th c ăn xanh, khoáng. Hàng ngày bê ñư c chăn th trên các lô c t t g n chu ng. Nên chăn th bê xa m b o m u và m i ngày 3 l n cho bê g p m ñ bú. N u chăn th chung bê v i m thư ng có tăng tr ng kém vì chúng thư ng mu n ñ n v i m nhi u và không mu n ăn c . N u nuôi nh t thì bê cũng ñư c nh t riêng và hàng ngày cho g p m 3 l n ñ bú. Khi nuôi nh t nh t thi t ph i cho bê ñư c v n ñ ng tích c c hàng ngày. ii) Nuôi bê theo m Theo hình th c này bê ñư c bú tr c ti p s a c a chính m nó trong su t th i kỳ bú s a. Hình th c này ñư c s d ng trong các hư ng s n xu t như sau : - Bò th t: Sau khi ñ bê ñư c nuôi cùng v i m trong chu ng bò ñ 8-10 ngày. Chúng ñư c nuôi theo nhóm nh trong vòng 3-4 tu n v i kho ng 10-15 c p m con trong chu ng v i di n tích 7-10 m2/c p. T tháng th 2 tr ñi hàng ngày cho bê ra bãi chăn cùng m . Ban ñêm có th tách m và con riêng. Bê ph i ñư c b sung các lo i th c ăn c n thi t và ñư c v n ñ ng tho ñáng n u nuôi nh t. N u nuôi nh t chung m và con thì ph i có sân chơi cho bê v i di n tích 1,2 m2/bê, ñó có ñ t máng ăn và máng u ng, phía trên sân ñ cao 1m ph i ñ t h th ng dàn sào n m ngang ñ cho bò m không vào sân ñó ñư c. - Bò s a: Nuôi bê theo ki u tách m không hoàn toàn ñ i v i các gi ng bò có b n năng làm m cao (ch ti t s a khi có bê bú). Trư c khi v t s a cho bê ti p xúc v i con m , thúc vú ñ t o ph n x th i s a, sau ñó ti n hành v t s a và dành l i m t ph n s a trong b u vú ñ cho bê bú tr c ti p ho c v t ki t s a r i cho bê bú gián ti p. Ngoài th i gian này bê ñư c nuôi dư ng chăm sóc như phương th c nuôi tách m hoàn toàn. - Trâu bò cày kéo: T t nh t là nuôi bê nghé tách m không hoàn toàn ñ phòng ñư c mưa n ng gió rét, gi ñư c v sinh và có ñi u ki n ñ chăm sóc bê ñư c t t. Trong 10 ngày ñ u cho bê nghé chung v i m trong chu ng. T ngày 11 tr ñi tách con và m riêng ra, chăn th riêng ñ n gi l i cho g p m ñ bú. Tháng ñ u cho bú 3-4 l n/ngày, sau ñó gi m d n xu ng và cai s a cu i tháng th 4. Ngoài s a và c ăn trên bãi chăn các th c ăn khác c n ñư c b sung t i chu ng. iii) Nuôi bê ghép m Hình th c này ñư c s d ng m t s cơ s nuôi bò kiêm d ng s a-th t, ñó bên c nh các tr i khai thác s a có các tr i chuyên nuôi bê l y th t. T i nh ng tr i nuôi bê th t thì c 1 bò cái nuôi 2 bê, trong ñó 1 bê do nó ñ ra và 1 bê l y t tr i khai thác s a ñ n. Th i gian nuôi bê bú s a kéo dài 7-8 tháng. Hình th c này ñơn gi n ñư c k thu t nuôi dư ng bê, nâng cao ñư c t l nuôi s ng và kh năng phát tri n c a bê, gi m ñư c chi phí lao ñ ng, ñ ng th i cho phép t ch c h p lý vi c s n xu t s a và th t trong m t cơ s . Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 188
IV. CAI S A 4.1. Chu n b bê cai s a Trong chăn nuôi bò s a cho bê bú s a gián ti p, vi c cai s a có th ti n hành khi bê ñư c 2-4 tháng tu i, tuỳ theo kh năng t p cho bê ăn s m các lo i th c ăn khác. Vi c cai s a có th ti n hành tương ñ i ñơn gi n b ng cách c t s a ñ t ng t (c t h n s a khi c n cai s a) hay t t (gi m d n lư ng s a cho ñ n khi c t h n trong 7-10 ngày). Trong chăn nuôi bò th t vi c cai s a thư ng ph c t p hơn vì bê thư ng bú s a tr c ti p. Th i gian cai s a là lúc c bò m và bê con ch u stress. Chính vì th mà m t s cơ s chăn nuôi bò sinh s n cho cai s a bê vào chính ngày xu t bán chúng nh m tránh ph i quan tâm ñ n s c kho và sinh trư ng sau ñó c a bê. Tuy nhiên, ph n l n bê ñư c cai s a khi còn trong tr i sinh s n. Nói chung, càng h n ch ñư c stress cho bê thì bê càng kho m nh và sinh trư ng t t và s m sau khi cai s a. Nh m h n ch tác ñ ng c a cai s a ñ n s c kho và tăng tr ng c a bê, trư c h t ngư i chăn nuôi ph i chu n b bê trư c cai s a. - Tiêm phòng và chăm sóc s c kho Trư c cai s a ít nh t là 3-4 tu n bê ph i ñư c tiêm phòng, t y ký sinh trùng, kh s ng, t p cho ăn s m và cho u ng nư c ñ y ñ . ð ng th i t t c bê ñ c (không làm gi ng) thư ng ñư c thi n. Chương trình tiêm phòng và t y ký sinh trùng c a cơ s chăn nuôi bò sinh s n c n ñư c tham kh o ý ki n c a cơ quan thú y ñ a phương. Nói chung, bê nên ñư c tiêm phòng nh ng b nh v hô h p, s t v n chuy n và a ch y (ñ c bi t do Clostridium). Trong th i gian cai s a ít nh t ph i ki m tra bê 2 l n m i ngày ñ xem bê có d u hi u b nh t t không. C n xác ñ nh và ñi u tr bê m ñư c k p th i ñ h n ch t n th t. - Th c ăn và nuôi dư ng Trong th i gian cai s a thành ph n dinh dư ng và tính ngon mi ng c a c và kh u ph n t p ăn có vai trò r t quan tr ng ñ i v i bê. Kh u ph n có hàm lư ng dinh dư ng cao cho phép bê thu nh n ñ lư ng dinh dư ng c n thi t hàng ngày. Th c ăn ngon mi ng có tác d ng kích thích bê ăn ngay t ñ u. T i m t s nư c ngư i ta áp d ng m t quy t c chung là cho bê ăn m t h n h p th c ăn g m có c khô c t l a hai và th c ăn h t. M t h n h p h t lý tư ng cho bê ăn trong th i kỳ cai s a không nên ch a nh ng lo i h t ch a nhi u năng lư ng như ngô h t. C n ph i ki m tra thành ph n c a c và h t ñ ñ m b o kh u ph n cân b ng dinh dư ng theo yêu c u c a bê. ði u quan tr ng là ph i làm sao cho bê ti p xúc ñư c v i th c ăn. C n thi t k m t khu v c cho ăn th c ăn thô riêng mà ch có bê ñ n ñư c còn bò m thì không. ð ng th i ph i có máng phân ph i th c ăn tinh t p ăn ch a các h n h p th c ăn h t. ð i v i c hai nơi này bê ph i có ñ không gian ñ ñ ng l y th c ăn. Bê s ăn ñư c m t lư ng th c ăn khô vào kho ng 2,5-3,0% kh i lư ng cơ th . Nên b t ñ u cho ăn th c ăn t p ăn ít nh t là 3 tu n trư c khi cai s a nh m gi m thi u stress và cho phép bê ñư c ñi u ch nh t t sang ch ñ ăn th c ăn c ng. - Nư c u ng Trong quá trình cai s a bê ph i luôn luôn ñư c ti p c n v i ñ y ñ nư c u ng ngon, lành và s ch. Bê c n nhi u u ng nư c ñ thay cho s a m . Sau khi tách bê kh i m chúng cũng c n u ng nhi u nư c ñ bù cho các d ch chúng th i ra trong quá trình chúng ch y nh y Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 189
kêu r ng liên t c. Nên b trí nhi u vòi/ch u u ng nư c nh ng ch khác nhau trong chu ng và sân ñ bê d ti p c n. 4.2. Phương pháp cai s a bê theo m Có m t s phương pháp cai s a m cho bê thư ng ñư c áp d ng trong chăn nuôi bò sinh s n như sau: - Phương pháp cô l p hoàn toàn Khi c n cai s a ñưa bò m ñi ñ n m t nơi ñ xa ñ cho ngay c khi chăn th ñ bò m và bê con không nhìn và nghe th y nhau. Cũng có th nuôi chúng các chu ng khác nhau. T t nh t là bê con ñư c gi l i nơi chúng trư c khi cai s a, còn bò m thì ñư c chuy n ñi. Trư ng h p b t ñ c dĩ mà ph i chuy n bê con ñi thì ph i ñ c bi t chú ý ñ n môi trư ng m i c a chúng. Ph i b trí n i cung c p th c ăn nư c u ng nh ng nơi thu n ti n cho bê ti p c n. Thư ng trong vài ba ngày ñ u tách m bê con thư ng kêu nhi u. - Phương pháp ngăn cách b ng hàng rào ch n Vi c cai s a ñư c th c hiên b ng cách cho bò m và bê con ngăn cách nhau b i m t hàng rào ch n. Phương pháp này t ra gây ít stress hơn là cô l p hoàn toàn. Nh m ñ cho bê quen v i các v trí ñ th c ăn, nư c u ng nên ñ bê phía mà trư c cai s a chúng v n . Ph i ñ m b o hàng rào và c ng ñ ch c ch n ñ ngăn ñư c bê con và bò m không th tìm cách vư t qua ñ g p l i nhau. Dù phương pháp cai s a nào nói trên ñư c áp d ng thì nơi nh t bê cũng ph i luôn luôn khô ráo và có mái che. Không bao gi ñư c nh t bê trong ô chu ng thi u ánh sáng t nhiên và không khí trong lành. - Phương pháp cai s a qua hai bư c Trong phương pháp này bê con và bò m v n ñư c cùng nhau trong th i gian cai s a nh m làm gi m stress do vi c tách m con gây ra. Bư c 1: ðính m t d ng c ch ng mút bú b ng ch t d o lên mũi c a bê (không ch c th ng vách ngăn). D ng c này không gây ñau và ngăn c n bê ti p c n ñ u vú c a bò m , nh ñó mà ngăn không cho bê bú m trong khi v n gi ñư c bê con g n bò m . Bê dư c ñeo d ng c này trong vòng 4-7 ngày. Bư c 2: Tách bê con kh i bò m và b d ng c ch ng mút bú ra. Trong t t c các phương pháp cai s a trên, ngày ñ u tiên cai s a (không cho bê bú) ch nên cho bò m ăn th c ăn thô. T ngày th hai m i cho ăn b sung th c ăn tinh. Quá trình cai s a ñư c k t thúc trong 7-10 ngày. Sau ñó bê ñư c cho ra chăn th ho c nuôi nh t. 4.3. Cai s a s m ð i v i bê hư ng th t cai s a lý tư ng nh t là lúc ñư c 6-7 tháng tu i, khi s n lư ng s a c a bò m b t ñ u gi m. Tuy v y, khi ngu n th c ăn thô xanh cho bò m ăn b h n ch thì nên tính ñ n vi c cai s a s m cho bê. Nhi u nghiên c u ñã ch ra r ng ñ i v i m i ñơn v tăng tr ng c a bê thì cho bê tr c ti p ăn th c ăn c ng s có hi u qu hơn là cho bò m ăn thêm th c ăn ñ s n xu t ra ñ s a cho bê bú nh m ñ t ñư c cùng m c tăng tr ng ñó bê con. Kh u ph n cho bê cai s a có th ñ t hơn kh u ph n c a bò m , nhưng bê con ăn kho ng 4,5- 6,7kg/ngày có th cho tăng tr ng kho ng 0,9-1,4kg/ngày. ði u ñó có nghĩa là cai s a s m có th thu ñư c tăng tr ng r hơn bê. Hơn n a, vi c bú s a c a bê con c ch s ñ ng d c l i Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 190
sau khi ñ và h n ch s tích lu dinh dư ng c a bò m ñ chu n b cho ph i gi ng, mang thai và ñ l a ti p theo. Cai s a s m trong chăn nuôi bò th t (bú s a tr c ti p) có nh ng ưu ñi m sau ñây: - Giúp bò m có th ñ m i năm m t bê vì bò m ñư c cai s a bê s m s ñ ng d c l i nhanh hơn. - Bê có th phát huy t i ña ti m năng di truy n v sinh trư ng mà không ph thu c vào năng su t s a c a bò m . - ðây có th là chìa khoá ñ s d ng th c ăn có hi u qu hơn trong nh ng th i kỳ khô h n hay thi u th c ăn. - Gi m ñư c 15-20% năng lư ng th c ăn c n thi t ñ nuôi bò m và bê con cai s a s m so v i bò cho con bú. - Phù h p v i bò ñ vào mùa thu vì n u không ph i tăng cư ng nuôi dư ng bò m nuôi con trong mùa ñông thi u c . - Cai s a s m bê con cho phép nuôi ñư c nhi u bò cái sinh s n hơn v i m t ngu n cung c p th c ăn h n ch . - Có th thu ñư c tăng tr ng v i giá thành r hơn nh bê cai s a s m có hi u qu chuy n hoá th c ăn r t cao. Tuy nhiên, vi c cai s a s m cho bê th t cũng có nh ng h n ch như sau: - K thu t chăn sóc và nuôi dư ng bê ph i cao. - Ph i ñ u tư nhi u công lao ñ ng hơn. - Ph i có thi t b chu ng tr i và th c ăn ñ nuôi bê con. - Gi m kh năng thu ñư c bê có kh i lư ng cai s a cao t nh ng bò m cho nhi u s a. - Các s li u v năng su t c a bò m s có ít giá tr s d ng. Như v y, cai s a s m là m t công c có th s d ng khi mà l i ích có ñư c l n hơn nh ng chi phí lao ñ ng và các ñ u tư liên quan khác. Nói chung, kh năng này thư ng có khi mà ngư i chăn nuôi g p ph i khó khăn v th c ăn ñ nuôi bò m hay trong m t s tình hu ng khác như mu n cho bò cái tơ ñ l a ñ u s m ñ ng d c và có ch a l i sau khi ñ . Tu i c a bê lúc cai s a có th dao ñ ng t 30 ñ n 180 ngày, ph thu c vào m c tiêu chính là ñ tăng kh năng sinh s n c a bò m hay là ñ thu ñư c năng su t bê cao hơn trong mùa thi u c . Quy t ñ nh cai s a s m m t cách ñúng ñ n s giúp cho ngư i chăn nuôi s d ng ngu n th c ăn có hi u qu hơn trong khi v n thu ñư c bê có kh i lư ng l n ñ bán. Thành công c a vi c cai s a s m ph thu c vào trình ñ chăm sóc nuôi dư ng ñ i v i nh ng bê cai s a s m này. R i lo n tiêu hoá là m t v n ñ thư ng g p bê non nên c n ñư c h t s c quan tâm. Th c ăn ngon mi ng b t bu c ph i có ñ t p cho bê ăn s m. Ngoài ra, nh ng vi c khác như tiêm phòng, thi n, kh s ng, c y ghép hócmon (n u có) và t y ký sinh trùng ñ u ph i có k ho ch chi ti t trong chương trình cai s a s m cho bê. Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 191
V. CHĂN NUÔI BÊ NGHÉ SAU CAI S A 5.1. Tiêu chu n và kh u ph n ăn Tính tiêu chu n ăn cho bê d a theo th tr ng và tăng trong d ki n. Trong giai ño n này c n chú ý ñ n yêu c u c a t ng hư ng s d ng: - Hư ng làm gi ng: bê sau này làm ñ c gi ng c n cho ăn nhi u th c ăn tinh, tăng tr ng hàng ngày ph i ñ t 700-800g tr lên. - Hư ng s a: ch y u t o cho bò có cơ năng tiêu hoá phát tri n m nh ñ tiêu hoá ñư c nhi u th c ăn xanh. Tăng tr ng không c n cao l m, kho ng 600-700g/ngày, bê quá béo hay quá g y ñ u không t t. - Hư ng th t: yêu c u tăng tr ng càng cao càng t t, thư ng trên 1000g/ngày. Kh u ph n c a bê 7-12 tháng tu i: th c ăn thô xanh 55-75%, bê trên 1 tu i tăng lên 80- 90% giá tr dinh dư ng c a kh u ph n. Nói chung th c ăn trong giai ño n này c a bê ch y u là th c ăn thô xanh, ch b sung khi th c ăn khác khi th c ăn thô xanh b thi u. 5.2. Chăm sóc và qu n lý ð c ñi m c a bê giai ño n này là l n nhanh, cơ quan sinh d c và tuy n s a b t ñ u phát tri n, ñ c ñi m c a các hư ng s n xu t cũng ñư c hình thành. Do v y ñi u ki n chăm sóc qu n lý s có nh hư ng l n ñ n tính năng s n xu t và sinh s n v sau. - Phân ñàn: giai ño n này ph i tách riêng bê ñ c bê cái và phân thành ñàn d a vào ñ tu i, th tr ng, tình hình s c kho . - V n ñ ng: N u bê nuôi nh t thì hàng ngày ph i cho v n ñ ng trong th i gian 4-6 gi . Trong th i gian này k t h p cho bê ăn c khô và các th c ăn khô khác ngay trên bãi v n ñ ng. - Hu n luy n: Tuỳ theo hư ng s n xu t mà có hư ng hu n luy n thích h p: + Bê nuôi v sau khai thác s a thì t tháng tu i th 6 tr ñi b t ñ u xoa bóp b u vú ñ tăng cư ng s phát tri n c a mô tuy n và cơ năng phân ti t s a v sau. + Hư ng cày kéo: b t ñ u t p cho bê cày kéo t 1,5-2 năm tu i. + Hư ng làm ñ c gi ng: t p cho nh y giá và ph i gi ng. - Thi n: Bò cày kéo nên thi n vào lúc 15-18 tháng tu i, bò v béo thi n vào lúc 1 năm tu i. CÂU H I ÔN T P: 1. Trình bày quy lu t phát tri n theo giai ño n bê nghé. 2. Trình bày quy lu t phát tri n không ñ ng ñ u bê nghé. 3. Phân tích nh hư ng c a chăm sóc nuôi dư ng ñ n s c sinh trư ng và s c s n xu t v sau c a bê nghé? 4. Các lo i th c ăn c a bê nghé sơ sinh và cách s d ng chúng? 5. Bi n pháp chăm sóc và qu n lý bê nghé sơ sinh? Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 192
6. Các lo i th c ăn c a bê nghé trư c cai s a (tr giai ño n sơ sinh) và cách s d ng chúng? 7. L i ích, phương pháp, ưu và như c ñi m c a vi c b sung th c ăn s m cho bê bú s a? 8. Các phương th c nuôi dư ng và qu n lý bê nghé giai ño n trư c cai s a? 9. Nêu nh ng vi c c n làm ñ chu n b cai s a bê nghé. 10. Các phương pháp cai s a cho bê nghé bú s a tr c ti p? 11. Phân tích v n ñ cai s a s m cho bê nghé. 12. Nuôi dư ng, chăm sóc và qu n lý bê nghé sau cai s a? Trư ng ð i h c Nông nghi p 1 - Giáo trình Chăn nuôi Trâu Bò --------------------------------------------- 193