Giáo trình chuẩn đoán bệnh gia súc Chương 1

Chia sẻ: Ma Ma | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

329
lượt xem 106
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 1 Phần mở đầu. Khái niệm và nhiệm vụ môn chuẩn đoán bệnh gia súc. Chuẩn đoán bệnh gia súc là một trong các môn học quan trọng trong chương trình đào tạo của ngành thú y

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình chuẩn đoán bệnh gia súc Chương 1

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp hµ néi TS.Chu ®øc th¾ng (Chñ biªn) GS.Ts. hå v¨n nam – PGS.TS.ph¹m ngäc th¹ch ChÈn ®o¸n bÖnh gia sóc Hµ néi - 2007
M cl c Chương 1 .............................................................................................................................. 1 Ph n m ñ u.......................................................................................................................... 1 I. khái ni m và nhi m v môn ch n ñoán b nh gia súc .......................................................... 1 1. Khái ni m môn h c............................................................................................................ 1 2. Nhi m v môn h c............................................................................................................. 1 II. Phân lo i ch n ñoán và các khái ni m v tri u ch ng – tiên lư ng...................................... 1 1. Phân lo i ch n ñoán ........................................................................................................... 2 2. Khái ni m và phân lo i tri u ch ng (symptoma) ................................................................ 2 a. Khái ni m .......................................................................................................................... 2 b. Phân lo i............................................................................................................................ 2 3. Tiên lư ng (Prognosis)....................................................................................................... 3 III. Các phương pháp ch n ñoán b nh .......................................................................... 4 1. Các phương pháp khám lâm sàng....................................................................................... 4 a. Quan sát - nhìn (Inspectio) ................................................................................................. 4 b. S n n (Palpatio) ............................................................................................................... 4 c. Gõ (Percussio) ................................................................................................................... 5 d. Nghe (Ausaltatio)............................................................................................................... 6 2. Các phương pháp ch n ñoán trong phòng thí nghi m ........................................................ 6 a. Phương pháp ch n ñoán b ng ELISA (Enzyme Linked Immunosorbent Assay) ................. 6 b. Phương pháp ch n ñoán b ng k thu t PCR (Polymerase Chain Reaction)......................... 7 c. Phương pháp ch n ñoán b ng siêu âm................................................................................ 9 d. Ch n ñoán b ng phương pháp X-quang............................................................................ 11 IV. Trình t khám b nh.................................................................................................. 11 1. ðăng ký b nh súc............................................................................................................. 11 2. H i b nh s ..................................................................................................................... 12 3. Khám lâm sàng (t i ch ) .................................................................................................. 13 Yêu c u c a quá trình ch n ñoán b nh................................................................................. 13 Chương 2 .................................................................................................................................14 Khám chung ........................................................................................................................ 14 I. Khám tr ng thái gia súc .................................................................................................... 14 1. Th c t gia súc................................................................................................................. 14 3. Tư th gia súc .................................................................................................................. 14 4. Th tr ng gia súc (Constitutio) ......................................................................................... 15 II. Khám niêm m c .............................................................................................................. 16 1. ý nghĩa ch n ñoán ............................................................................................................ 16 2. Phương pháp khám .......................................................................................................... 16 3. Nh ng tr ng thái thay ñ i màu s c c a niêm m c............................................................ 16 III. Khám h ch lâm ba ......................................................................................................... 18 1. ý nghĩa ch n ñoán ............................................................................................................ 18 2. Phương pháp khám .......................................................................................................... 18 3. Nh ng tri u ch ng ........................................................................................................... 19 IV. Khám lông và da............................................................................................................ 19 1. Tr ng thái lông................................................................................................................. 19 2. Màu c a da ...................................................................................................................... 20 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….i
3. Nhi t ñ c a da ................................................................................................................ 20 4. Mùi c a da ....................................................................................................................... 21 5. ð m c a da ................................................................................................................... 21 6. ðàn tính c a da ................................................................................................................ 21 7. Da sưng dày..................................................................................................................... 21 8. Da n i m n (Eruptio) ....................................................................................................... 22 V. ðo thân nhi t .................................................................................................................. 23 1. Thân nhi t........................................................................................................................ 23 2. S t ................................................................................................................................... 24 3. Thân nhi t quá th p.......................................................................................................... 26 Chương 3..................................................................................................................................27 Khám h tim m ch............................................................................................................... 27 I. Sơ lư c v h tim m ch.................................................................................................... 27 1. Th n kinh t ñ ng c a tim ............................................................................................... 27 2. Th n kinh ñi u ti t ho t ñ ng c a tim .............................................................................. 27 3. Th n kinh ñi u ti t m ch qu n ......................................................................................... 28 4. V trí c a tim.................................................................................................................... 28 II. Khám tim ........................................................................................................................ 28 1. Nhìn vùng tim.................................................................................................................. 28 2. S vùng tim ..................................................................................................................... 29 3. Gõ vùng tim..................................................................................................................... 29 4. Nghe tim.......................................................................................................................... 30 5. T p âm............................................................................................................................. 32 6. ð ên tâm ñ ..................................................................................................................... 33 III. Khám m ch qu n .......................................................................................................... 35 1. M ch ñ p (Pulsus) ........................................................................................................... 35 2. Khám tĩnh m ch............................................................................................................... 37 3. Khám ch c năng tim ........................................................................................................ 38 Chương 4..................................................................................................................................39 Khám h hô h p................................................................................................................... 39 I. Khám ñ ng tác hô h p ...................................................................................................... 39 1. T n s hô h p................................................................................................................... 39 1.2. Nh p th ........................................................................................................................ 40 2. Th khó ........................................................................................................................... 41 II. Khám ñư ng hô h p ........................................................................................................ 41 1. Nư c mũi......................................................................................................................... 41 1. Khám niêm m c mũi........................................................................................................ 42 3. Khám xoang mũi.............................................................................................................. 42 4. Khám thanh qu n và khí qu n .......................................................................................... 43 5. Ki m tra ho...................................................................................................................... 43 III. Khám ng c .................................................................................................................... 43 1. Nhìn vùng ng c ............................................................................................................... 44 2. Gõ vùng ph i ................................................................................................................... 44 3. Nghe ph i ........................................................................................................................ 46 IV. Ch c dò xoang ng c ...................................................................................................... 49 1. ý nghĩa ch n ñoán ............................................................................................................ 49 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….ii
2. V trí ch c dò ................................................................................................................... 49 3. Ki m nghi m d ch th m xu t – d ch viêm hay d ch th m l u- d ch phù ............................ 50 V. Xét nghi m ñ m ............................................................................................................. 50 Chương 5 .................................................................................................................................51 Khám h tiêu hóa................................................................................................................. 52 I. Ki m tra tr ng thái ăn u ng .............................................................................................. 52 1. Ăn.................................................................................................................................... 52 2. U ng................................................................................................................................ 52 3. Cách l y th c ăn, nư c u ng ............................................................................................ 52 5. Nu t................................................................................................................................. 53 6. Nhai l i ............................................................................................................................ 53 7. hơi ................................................................................................................................ 53 8. Nôn m a.......................................................................................................................... 53 II. Khám mi ng.................................................................................................................... 54 III. Khám h ng .................................................................................................................... 55 IV. Khám th c qu n............................................................................................................. 55 V. Khám di u gia c m ......................................................................................................... 56 VI. Khám vùng b ng ........................................................................................................... 57 1. Quan sát:.......................................................................................................................... 57 2. S n n vùng b ng: ........................................................................................................... 57 VII. Khám d dày loài nhai l i ............................................................................................. 57 1. Khám d c ...................................................................................................................... 57 2. Khám d t ong................................................................................................................ 59 3. Khám d lá sách............................................................................................................... 60 4. Khám d múi kh ............................................................................................................. 60 VIII. Khám d dày ñơn ........................................................................................................ 61 1. D dày ng a..................................................................................................................... 61 2. D dày l n ....................................................................................................................... 61 3. D dày chó, mèo .............................................................................................................. 61 4. D dày gia c m ................................................................................................................ 61 IX. Xét nghi m ch t ch a trong d dày ................................................................................ 61 1. Cách l y d ch d dày ........................................................................................................ 61 2. Xét nghi m lý tính ........................................................................................................... 62 3. Xét nghi m tính ch t hóa h c........................................................................................... 62 4. Xét nghi m qua kính hi n vi ............................................................................................ 64 X. Khám ru t....................................................................................................................... 64 1. Khám ru t loài nhai l i..................................................................................................... 64 2. Khám ru t ng a, la, l a.................................................................................................... 65 3. Khám ru t non gia súc nh .............................................................................................. 67 XI. Khám phân .................................................................................................................... 67 1. Khám phân b ng m t thư ng ........................................................................................... 68 2. Hóa nghi m phân............................................................................................................. 69 XII. Ch c dò xoang b ng..................................................................................................... 71 1. ý nghĩa ch n ñoán ............................................................................................................ 71 2. Phương pháp ch c dò....................................................................................................... 71 XIII. Khám gan.................................................................................................................... 72 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….iii
1. ý nghĩa ch n ñoán ............................................................................................................ 72 2. V trí khám gan ................................................................................................................ 72 3. Các xét nghi m cơ năng ................................................................................................... 73 4. Sinh thi t gan(biopsia) ..................................................................................................... 79 Chương 6..................................................................................................................................81 Khám h th ng ti t ni u....................................................................................................... 81 I. Khám ñ ng tác ñi ti u....................................................................................................... 81 1. Tư th ñi ti u ................................................................................................................... 81 2. S l n ñi ti u.................................................................................................................... 81 II. Khám th n....................................................................................................................... 82 1. Nh ng tri u ch ng chung................................................................................................. 82 2. Nhìn và s n n vùng th n................................................................................................. 82 3. Th nghi m ch c năng th n ............................................................................................. 83 III. Khám b th n................................................................................................................. 83 IV. Khám bàng quang.......................................................................................................... 84 VI. Xét nghi m nư c ti u..................................................................................................... 85 1. Nh ng nh n xét chung ..................................................................................................... 85 2. Hoá nghi m nư c ti u...................................................................................................... 88 3. Xét nghi m c n nư c ti u ................................................................................................ 98 chương 7.................................................................................................................................102 KHáM H TH NG th n KINH .......................................................................................... 102 I - Khám ð U Và C T S NG ............................................................................................ 102 II - KHáM CH C NĂNG TH N KINH TRUnG KHU....................................................... 102 III - KHáM CH C NĂNG V N ð NG.............................................................................. 103 1. Tr ng thái cơ (b p th t) .................................................................................................. 103 2. Tính hi p ñ ng v n ñ ng................................................................................................ 103 3. Tê li t ............................................................................................................................ 104 4. Co gi t (Spasmus).......................................................................................................... 104 IV. Khám C M GIáC DA ............................................................................................... 105 V. KHáM CáC KHí QUAN C M GIáC ............................................................................. 105 2. Khám thính giác............................................................................................................. 106 VII. KHáM th n KINH TH C V T ................................................................................... 107 VIII. XéT NGHI M D CH NãO Tu ................................................................................. 108 1. Ch c dò d ch não t y ..................................................................................................... 108 2. Ki m tra lý tính d ch não t y.......................................................................................... 109 3. Xét nghi m d ch não t y v hoá tính .............................................................................. 109 4. Ki m tra t bào trong d ch não t y ................................................................................. 109 Chương 8................................................................................................................................110 Xét nghi m máu ................................................................................................................ 110 I. L Y MáU Xét NGHI M ................................................................................................. 110 1. V trí l y máu................................................................................................................. 110 2. Th i gian l y máu: ......................................................................................................... 111 3. Cách l y máu ................................................................................................................. 111 II. XéT NGHI M Lý TíNH................................................................................................ 111 1. Màu S c......................................................................................................................... 111 2. T c ñ máu ñông ........................................................................................................... 111 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….iv
4. ð vón c a máu............................................................................................................. 112 6. S c kháng c a h ng c u................................................................................................. 114 7. T c ñ huy t c u (t c ñ huy t tr m) ............................................................................. 115 III. Hoá tính c a máu ......................................................................................................... 116 1. Huy t s c t (Hemoglobin) ............................................................................................ 116 2. ð ki m d tr trong m u.............................................................................................. 117 3. ðư ng huy t .................................................................................................................. 119 4. Bilirubin (s c t m t ) trong máu ................................................................................... 123 5. Protein huy t thanh ........................................................................................................ 125 6. ð m ngoài protit ............................................................................................................ 129 Amoniac ............................................................................................................................ 130 7. Cholesterol trong máu.................................................................................................... 132 8. Canxi huy t thanh .......................................................................................................... 136 9. Lư ng phospho vô cơ huy t thanh ................................................................................. 137 IV. Xét nghi m t bào máu ................................................................................................ 139 A. Phương pháp xét nghi m b ng máy huy t h c............................................................... 142 1. nh ng nguyên tác cơ b n............................................................................................... 142 2. Miêu t thi t b ............................................................................................................... 142 2.1. Nói chung ................................................................................................................... 142 2.2. B ng k t n i các b ph n ñ ng sau........................................................................... 143 2.3. Ch c năng c a ch t l ng ............................................................................................. 143 3. Miêu t ph n m m ......................................................................................................... 143 3.1. Nói chung ................................................................................................................... 143 3.2. H th ng th c ñơn :..................................................................................................... 143 4. Nguyên t c ho t ñ ng .................................................................................................... 144 4.1. Phương pháp tr kháng : ............................................................................................. 144 4.2. ð c hemoglobin.......................................................................................................... 144 Thông s :.......................................................................................................................... 144 Phương pháp nhu m b ng giemsa ..................................................................................... 149 B. B ch c u ....................................................................................................................... 151 * S lư ng b ch huy t c u ................................................................................................. 151 S lư ng b ch c u tăng ..................................................................................................... 151 B ch c u ái toan (Eosinophil)............................................................................................ 151 * Lo i b ch c u trong nguyên sinh ch t không có h t ........................................................ 153 Cách xác ñ nh công th c b ch c u..................................................................................... 154 Công th c b ch c u thay ñ i .............................................................................................. 155 + B ch c u ái trung tăng ( Neutrocytosis): ........................................................................ 155 * Hình thái b ch c u thay ñ i ............................................................................................ 156 C. S lư ng ti u c u: ......................................................................................................... 157 Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….v
Chương 1 Ph n m ñ u I. Khái ni m và nhi m v môn ch n ñoán b nh gia súc 1. Khái ni m môn h c Ch n ñoán b nh gia súc là m t trong các môn h c quan tr ng trong chương trình ñào t o c a nghành thú y. B ng các phương pháp ch n ñoán khác nhau ñ phát hi n các tri u ch ng c a b nh. Phân tích, t ng h p các tri u ch ng t ñó rút ra k t lu n c a b nh làm cơ s cho vi c phòng và ñi u tr b nh ñ t hi u qu cao nh t. Ch n ñoán nghĩa là phán ñoán qua các tri u ch ng ñ ñưa ra k t lu n ch n ñoán con v t m c b nh gì. 2. Nhi m v môn h c a. Nghiên c u các phương pháp ch n ñoán lâm sàng, các xét nghi m trong phòng thí nghi m và các phương pháp khám chuyên bi t. b. Bi t cách thu th p, ñánh giá và phân tích các các tri u ch ng. c. Gi i thi u các kĩ thu t ch n ñoán tiên ti n, hi n ñ i và áp d ng các kinh nghi m trong ch n ñoán b nh thú y. Các phương pháp ch n ñoán b nh ñư c ng d ng r ng rãi trong các môn h c c a nghành thú y như: b nh truy n nhi m, b nh do ký sinh trùng, b nh s n khoa, nh t là môn n i khoa và ñi u tr h c. ðây là môn h c cơ s trong ngành Thú y. Môn ch n ñoán b nh gia súc trang b cho h c sinh lý lu n và kĩ thu t m i ñ ng th i v n d ng nh ng ki n th c khoa h c cơ s ñã h c áp d ng vào th c ti n thú y. M t m t gi i thi u lý lu n và k thu t m i, m t khác là v n d ng nh ng tri th c khoa h c cơ s ñã h c vào th c ti n Thú y. Vì v y ñ h c t t môn ch n ñoán b nh, h c sinh ph i n m v ng nh ng ki n th c c n thi t c a ngành thú y: v t lý h c, gi i ph u, t ch c t bào h c, sinh lý h c, vi sinh v t h c và b nh lý h c… Nhi m v c a ch n ñoán b nh là v n d ng các phương pháp ch n ñoán khác nhau ñ phát hi n h t các tri u ch ng bi u c a b nh, ñánh giá, phân tích, t ng h p các tri u ch ng ñó, r i rút ra k t lu n c a b nh. M t ch n ñoán ñúng, s m là ñi u ki n trư c tiên ñ ñ ra bi n pháp phòng và ñi u tr b nh có k t qu cao. Yêu c u các cán b thú y ph i n m v ng và thành th o các phương pháp và kĩ thu t ch n ñoán ñ ng th i ñi vào th c t ch n ñoán và ñi u tr , ñ ñúc rút kinh nghi m trong th c t s n xu t. ð i tư ng b nh súc r t nhi u lo i, ñ c ñi m sinh lý cung như bi u hi n b nh lý chúng r t khác nhau. H c sinh ph i n m v ng các ñ c ñi m sinh lý và bi u hi n b nh lý c a t ng lo i gia súc, áp d ng các phương pháp ch n ñoán phù h p. ð ng th i v n d ng thành th o các phương pháp ch n ñoán, thu th p toàn b các tri u ch ng, t ñó rút ra k t lu n s m và chính xác con v t m c b nh gì? II. Phân lo i ch n ñoán và các khái ni m v tri u ch ng – tiên lư ng Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….1
1. Phân lo i ch n ñoán Theo phương pháp, ch n ñoán ñư c chia ra: a. Ch n ñoán tr c ti p: căn c vào nh ng tri u ch ng ch y u ñ ñi ñ n k t lu n ch n ñoán. Ví d : căn c vào tri u ch ng ti ng th i tâm thu ñ k t lu n b nh h p l van nhĩ th t. Th c hi n hình th c ch n ñoán này có k t qu ch khi nào có nh ng tri u ch ng ñ c trưng, ñi n hình. b. Ch n ñoán phân bi t: v i tri u ch ng phát hi n ñư c trên con v t b b nh, liên h ñ n nh ng b nh thư ng có cùng tri u ch ng, r i lo i d n nh ng b nh có ñi m không phù h p, cu i cùng còn l i m t b nh có nhi u kh năng nh t chính là b nh gia súc ñang m c. c. Ch n ñoán ph i qua m t th i gian theo dõi: có nhi u ca b nh tri u ch ng không ñi n hình. Sau khi khám không th k t lu n ngay ñư c mà ph i ti p t c quan sát phát hi n thêm nh ng tri u ch ng m i t ñó có ñ căn c ñ k t lu n ch n ñoán. d. Căn c k t qu ñi u tr ñ ch n ñoán: có nhi u trư ng h p hai b nh có tri u ch ng lâm sàng g n gi ng nhau, sau khi khám r t khó k t lu n b nh này hay b nh khác. C n ñi u tr m t trong hai b nh ñó và theo k t qu mà rút ra k t lu n ch n ñoán. Theo th i gian, ch n ñoán có: a. Ch n ñoán s m: là ch n ñoán ñư c k t lu n ngay th i kỳ ñ u c a b nh. Ch n ñoán ñư c s m r t có l i cho ñi u tr và phòng b nh. b. Ch n ñoán mu n: K t lu n ch n ñoán vào cu i kỳ b nh, th m chí gia súc ch t, m khám m i có k t lu n ch n ñoán. Theo m c ñ chính xác, ch n ñoán chia ra: a. Ch n ñoán sơ b : Là sau khi khám c n có k t lu n ch n ñoán ngay ñ làm cơ s cho ñi u tr . Ch n ñoán sơ b t c ch n ñoán chưa th t chính xác, c n ti p t c theo dõi ñ b sung. b. Ch n ñoán cu i cùng là k t lu n ch n ñoán sau khi khám k có nh ng tri u ch ng r t ñ c trưng và qua k t qu ñi u tr . c. Ch n ñoán nghi v n: ñó là trư ng h p thư ng th y trong lâm sàng thú y khi g p nh ng ca b nh mà tri u ch ng không ñ c trưng cho b nh nào. K t lu n nghi v n lưu ý c n ph i theo dõi ti p b nh và k t qu ñi u tr ñ có k t lu n chính xác hơn. 2. Khái ni m và phân lo i tri u ch ng (symptoma) a. Khái ni m Tri u ch ng là nh ng bi u hi n khác thư ng v cơ năng hay hình thái khi cơ th gia súc b b nh mà ngư i khám thu th p và quan sát ñư c. b. Phân lo i Theo ph m vi bi u hi n, chia tri u ch ng làm hai lo i: - Tri u ch ng c c b : là tri u ch ng m t khí quan hay m t b ph n con b nh; như âm ñ c vùng ng c trong b nh viêm ph i, âm bùng hơi vùng hõm hông trái trâu bò trong b nh chư ng hơi d c . - Tri u ch ng toàn thân: xu t hi n do ph n ng trên toàn b cơ th ñ i v i nguyên nhân gây b nh. Ví d : s t, tim ñ p nhanh, gia súc b ăn, rũ. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….2
Xét v giá tr ch n ñoán, có nh ng lo i tri u ch ng sau ñây: - Tri u ch ng ñ c thù: là tri u ch ng ch có m t b nh và khi g p tri u ch ng y thì ch n ñoán ngay ñư c b nh. Ví d : tĩnh m ch c dương tính (+) là tri u ch ng ñ c thù trong b nh h van 3 lá. - Tri u ch ng ch y u. Ví d : trong b nh viêm bao tim do ngo i v t trâu bò, âm v nư c, ti ng c vùng tim là nh ng tri u ch ng ch y u; còn r i lo n tiêu hoá, ñi l i khó khăn, phù thũng m t s b ph n là nh ng tri u ch ng th y u. - Tri u ch ng ñi n hình là tri u ch ng ph n ánh quá trình b nh phát tri n ñi n hình. Ví d : b nh viêm ph i thuỳ (Pneumonia crouposa) phát tri n thư ng qua 3 giai ño n – sung huy t, gan hoá và giai ño n tiêu tan, gõ vùng ph i con b nh lúc ñ u có âm bùng hơi, sau ñó là giai ño n có âm ñ c và cu i cùng l i xu t hi n âm bùng hơi. Trong nhi u b nh mà tri u ch ng lâm sàng không hoàn toàn theo quy lu t thư ng th y c a b nh, g i là tri u ch ng không ñi n hình. - Tri u ch ng c ñ nh là tri u ch ng thư ng có trong m t s b nh. Ví d : ti ng ran (rhonchi) vùng ph i trong b nh viêm ph i thuỳ, b nh viêm ph i – ph qu n. Tri u ch ng trong m t b nh có lúc có, có lúc không, g i là tri u ch ng ng u nhiên. Ví d : hoàng ñ n trong viêm ru t cata. - Tri u ch ng thư ng di n x y ra trong xu t quá trình b nh. Ví d : trong b nh viêm ph qu n, ho là tri u ch ng trư ng di n, vì nó x y ra t ñ u ñ n cu i. Còn ti ng ran vùng ph i ch xu t hi n trong m t giai ño n nào ñó, g i là tri u ch ng nh t th i. - H i ch ng: là nhi u tri u ch ng xu t hi n ch ng chéo lên nhau, ví d : ch ng ñau b ng ng a, ch ng urê huy t, hoàng ñ n, a ch y là nh ng h i ch ng. B nh n ng hay nh ñ u có nhi u tri u ch ng, trong ñó có tri u ch ng ch y u, tri u ch ng th y u, có lúc tri u ch ng ñi n hình, có lúc tri u ch ng không ñi n hình. Ph i n m v ng các phương pháp ch n ñoán ñ phát hi n h t các tri u ch ng; có ki n th c sâu v b nh lý và tri u ch ng trong các b nh c th m i ch n ñoán b nh nhanh và chính xác. 3. Tiên lư ng (Prognosis) Sau khi khám b nh k lư ng, n m ch c b nh tình, ngư i khám d ki n th i gian b nh có th kéo dài, nh ng b nh khác có th k phát, kh năng cu i cùng c a b nh... Công vi c ñó g i là tiên lư ng. Tiên lư ng chính xác ñòi h i ph i suy xét nhi u m t. Tiên lư ng m t b nh súc không ch phán ñoán b nh súc ch t hay s ng, mà ph i d ki n ñi u tr t n kém bao nhiêu, có kinh t hay không... Ch n ñoán là k t lu n hi n t i, còn tiên lư ng là k t lu n cho tương lai b nh súc. Tiên lư ng là công vi c ph c t p. Ngư i cán b thú y mu n có kh năng tiên lư ng t t, có tri th c chưa ñ , còn c n có kinh nghi m công tác, bi t ñ y ñ giá tr kinh t c a t ng lo i gia súc cũng như nh ng ñ c ñi m cá bi t. Có 3 lo i tiên lư ng: 1. Tiên lư ng t t: b nh súc không ch có kh năng ch a lành mà còn có giá tr kinh t . 2. Tiên lư ng không t t: b nh súc có th ch t ho c không th lành hoàn toàn, m t giá tr kinh t ; ch a ch y r t t n, không kinh t . Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….3
Tiên lư ng nghi ng : do b nh ph c t p, b nh c nh không rõ, khó k t lu n d t khoát k t c c c a b nh. Có nhi u ca b nh c n có k t lu n tiên lư ng ñ x lý ti p, nhưng k t lu n ñó không ch c ch n, tiên lư ng nghi ng . III. Các phương pháp ch n ñoán b nh 1. Các phương pháp khám lâm sàng Bao g m: quan sát (nhìn), s n n, gõ và nghe. Nó ñư c s d ng ñ khám v i t t c các lo i b nh súc. Ch sau khi khám qua các phương pháp trên ngư i bác s thú y m i quy t ñ nh c n thi t các phương pháp ti p ñ ch n ñoán b nh. a. Quan sát - nhìn (Inspectio) Quan sát là phương pháp khám b nh ñ u tiên, ñơn gi n nhưng r t có hi u qu cao. Phương pháp này ñư c s d ng r ng rãi trong Thú y. Quan sát tr ng thái gia súc, cách ñi l i, tình tr ng niêm m c, da, lông và các tri u ch ng b nh. Quan sát ñ ñánh giá ch t lư ng ñàn gia súc t t hay x u, phát hi n nh ng con b nh ho c con x u trong ñàn ñ ñi u tr ho c lo i th i. Quan sát ñ phát hi n nh ng b ph n nghi m c b nh trên cơ th , tr ng thái, ph m vi t ch c b nh v.v…Khi c n thi t ph i dùng d ng c ñ quan sát. Tuỳ theo m c ñích và v trí c n quan sát mà ñ ng xa hay g n gia súc. Nên rèn luy n thành thói quen quan sát t xa t i g n, t t ng quát ñ n b ph n. Ngư i khám b t ñ u t v trí phía trư c bên trái, cách gia súc kho ng 2-3 mét, r i lùi d n v phía sau gia súc. Quan sát tinh th n gia súc, th c t, tình tr ng dinh dư ng v.v…sau ñó ñ n l n lư t các b ph n: ñ u, c , l ng ng c, vùng b ng và b n chân. Quan sát so sánh s cân ñ i hai bên mông, hai thành b ng, ng c, các kh p chân hai bên, các b p cơ hai bên thân… Lúc c n thi t cho gia súc ñi vài bư c ñ quan sát. b. S n n (Palpatio) Ngư i khám dùng tay s n n vào cá b ph n cơ th gia súc b b nh ñ bi t nhi t ñ , ñ m, ñ c ng và ñ m n c m c a t ch c cơ th gia súc. S n n ñ b t m ch, ño huy t áp, khám tr c tràng là phương pháp thư ng dùng trong thú y. S n n ph n nông như ñ bi t nhi t ñ c a da, l c căng c a cơ. S vùng tim ñ bi t ñ m n c m… Dùng ñ u ngón tay n nh t ph n này sang ph n khác. S sâu ñ khám các khí quan sâu. Ví d như s n n d c loài nhai l i ñ bi t tính ch t th c ăn trong d c . Khi d c b b i th c, th c ăn trong d c ch c như túi b t. Khi d c b chư ng hơi s vào d c như s vào qu bóng bơm căng. S n n t ch c hay khí quan, tuỳ theo c m giác tay có th có nh ng tr ng thái sau: - D ng c ng như lúc s vào gan, cơ. - D ng r t c ng như s vào xương. - D ng ba ñ ng: s có c m giác lùng nhùng, n m nh vào gi a thì lõm xu ng, có c m giác như di ñ ng. Thư ng do t ch c th m ñ y nư c, ñàn tính c a t ch c m t, như các t ch c b nung m , phù tích nư c, v m ch lâm ba. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….4
- D ng khí thũng: s vào t ch c ch a ñ y khí. Dùng tay n m nh vào t ch c kêu lép bép do khí l n vào t ch c bên c nh. D ng khí thũng có th do t ch c có nh ng túi khí ho c các khí khác tích l i trong ñó. G p trong b nh ung khí thán c a trâu, bò, l n; b nh v vai trâu bò; b nh ph m yên ng a. S n n là m t phương pháp ñơn gi n. N u n m ch c v trí gi i ph u, th c hi n phương pháp khám thành th o thì k t qu thu ñư c qua s n n giúp ích nhi u trong ch n ñoán b nh. c. Gõ (Percussio) Các khí quan, t ch c trong cơ th ñ ng v t có c u t o v m t gi i ph u và t ch c khác nhau. Vì v y khi gõ vào các cơ quan t ch c ñó âm hư ng thu ñu c cũng khác nhau. Lúc có b nh, tính ch t c a t ch c thay ñ i thì âm hư ng phát ra lúc gõ cũng thay ñ i. Tuỳ theo th vóc c a gia súc to hay nh , có th gõ theo các cách sau: Gõ tr c ti p áp d ng cho gia súc nh như chó, mèo và ñ ng v t c nh. Các ngón c a tay ph i co l i và gõ theo hư ng th ng góc v i b m t c a t ch c hay khí quan c n khám. Cách này, l c gõ không l n, âm phát ra y u. Gõ gián ti p qua m t v t trung gian áp d ng cho ti u gia súc và ñ i gia súc. Có hai cách: + Gõ qua ngón tay: ngón gi a và ngón tr c a tay trái ñ t sát b m t c a cơ th , ngón gi a c a tay ph i gõ lên theo m t góc vuông. Chú ý: t p gõ t c tay, không gõ c cánh tay. Gia súc nh như chó, mèo, dê, c u, th ...thì gõ theo cách này. + Gõ có búa và b n gõ( phi n gõ), t c là thay ngón tay gõ b ng búa và ñ m b ng b n gõ. Phi n gõ b ng g , s ng, nh a hay kim lo i; hình vuông, hình tròn dài; có lo i cong hai ñ u, th ng gi a; có lo i b g p khúc gi a 2 ñ u th ng, yêu c u sao cho c m d dàng, gõ thu n l i. Búa gõ nh kho ng 60 – 70 g dùng ñ gõ ti u gia súc; lo i n ng 120-160 g ñ gõ gia súc l n. Lúc gõ tay trái c m b n gõ ñ t sát b m t trên thân gia súc, tay ph i c m búa gõ; gõ hai cái m t ñ u tay. Tuỳ theo t ch c c n gõ r ng hay h p, nông hay sâu mà gõ m nh hay y u. Gõ m nh có th gây ch n ñ ng lan trên b m t cơ th t 4 – 6 cm; sâu ñ n 7 cm; gõ nh ch gây ch n ñ ng lan 2 – 3 cm, sâu 4 cm. Khi gõ ñ ch n ñoán b nh, nên ñ gia súc trong phòng r ng v a ph i, c a ñóng là thích h p nh t. ð gia súc ngoài tr i hay trong phòng quá bé thì âm gõ thu ñư c không chính xác, hi u qu ch n ñoán b nh th p. Gia súc nh ñ ñ ng, lo i bé ñ n m. B n gõ ph i ñ sát b m t cơ th , không ñ không khí l t vào gi a làm âm gõ thay ñ i. B n gõ và búa gõ ph i th ng góc v i nhau ñ âm phát ra g n và rõ. Nh ng âm gõ Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….5
Tuỳ tính ch t, âm gõ ñư c chia thành các lo i: - Âm trong vang m nh, âm hư ng dài. Tính ch t c a t ch c quy t ñ nh âm phát ra khi gõ trong hay ñ c. cơ th gia súc kho , gõ vào vùng ph i hay vùng manh tràng c a ng a thu ñư c âm trong. - Âm ñ c ch c g n khi gõ vùng gan, t ch c cơ b p . Khi có b nh, nh ng khí quan hay t ch c v n x p ñ c l i, lư ng khí trong ñó ít ñi ho c b ñ y ra h t, ñàn tính c a t ch c m t, thì âm gõ t âm trong chuy n sang âm ñ c. Ví d : khi trâu bò b viêm ph i thuỳ, các thuỳ l n c a ph i b gan hoá khi gõ vào n n ph i thu ñư c âm ñ c t p trung, khi gia súc b viêm ph i ñ m gõ vào n n ph i thu ñư c âm ñ c phân tán. Ngư c l i, n u t ch c ph i v n ñ c do b nh mà ch a nhi u khí thì âm gõ s chuy n t ñ c sang âm bùng hơi. - Âm tr ng là âm nghe to nhưng không vang, như lúc gõ vào t ch c ch a khí c a cơ th . cơ th gia súc kho , gõ vào vùng d c , vùng manh tràng s có âm tr ng. d. Nghe (Ausaltatio) Phương pháp nghe dùng ñ khám ho t ñ ng c a các khí quan trong cơ th như tim, ph i, d dày, ru t v.v...ñ bi t ñư c ho t ñ ng c a các t ch c trên. Có hai cách: Nghe tr c ti p Nghe tr c ti p tai ñ t sát vào gia súc ñ nghe. Có th ph trư c 1 mi ng v i ñen ñ tránh b n. Nghe ph n trư c thì m t ngư i khám quay v phía ñ u gia súc, tay ñ lên s ng lưng làm ñi m t a; nghe ph n sau thì m t ngư i khám quay l i sau gia súc. Nghe gián ti p ðây là phương pháp ñư c dùng ph bi n trong thú y. Nghe gián ti p dùng các lo i ng nghe. Lo i ng nghe g ng c ng, m t loa nghe có ưu ñi m là không làm thay ñ i âm hư ng, không có t p âm. Nhưng như c ñi m là không thu n ti n, ñ phóng âm bé, hi n nay ít dùng. Lo i ng nghe hai loa có ñ phóng âm l n, s d ng thu n l i hơn, hi n ñư c dùng r ng rãi trong thú y. Như c ñi m c a lo i ng nghe này là làm thay ñ i tính ch t âm hư ng, d l n t p âm. Chú ý: ch nghe trong nhà ho c ngoài bãi chăn th ph i yên tĩnh, gia súc ph i ñ ng im. Loa nghe ñ t sát b m t thân gia súc ñ tránh t p âm, có th dùng khăn ư t chùi cho lông sát xu ng ñ nghe ñư c d dàng. 2. Các phương pháp ch n ñoán trong phòng thí nghi m a. Phương pháp ch n ñoán b ng ELISA (Enzyme Linked Immunosorbent Assay) ELISA ñư c Enguall và Permann (1971, 1972) ng d ng ñ u tiên trong lĩnh v c nhân y, t ñó test ELISA ñã tr thành phương pháp t t nh t, d s d ng cho vi c ch n ñoán b nh. Nguyên lý chung c a phương pháp: protein kháng nguyên vi rút, vi khu n ñư c h p ph lên b m t ch t d o c a l ph n ng. Kháng nguyên s tương tác v i kháng th và gi l i n u có kháng th trong huy t thanh. Kháng th ñư c nh n bi t b ng lo i kháng th có g n Enzyme (enzyme linked). Sau khi ñã có s k t h p c a ph c h p này [Enzyme-Kháng nguyên-Kháng th ] thì phát hi n Enzyme b ng s hi n màu khi cho cơ ch t. * Các bư c chính ti n hành như sau: - G n kháng nguyên lên b m t l ph n ng c a ñĩa ELISA. - R a h t nh ng ch t không bám. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….6
- huy t thanh c n ch n ñoán v i kháng nguyên ñã ñư c h p th . - R a h t nh ng ch t không ph n ng (không bám). - kháng kháng th -Enzyme v i ph c h p kháng th -kháng nguyên nói trên. - R a h t nh ng ch t không ph n ng (không bám). - v i cơ ch t, n u có Enzyme cơ ch t s chuy n màu. - ðo m t ñ quang h c b ng máy ño quang k (máy ñ c ELISA). Nh ng lưu ý c n thi t khi th c hi n ph n ng ELISA: - N ng ñ kháng nguyên dùng trong ph n ng ELISA ph i ñư c chu n hoá trư c nh m ñ m b o tính ñ c hi u và ñ nh y c a ph n ng. Khi dùng quá nhi u kháng nguyên, ph n ng có th cho dương tính gi . Khi dùng quá ít kháng nguyên ñ nh y c a ph n ng b gi m th p, có th d n t i hi n tư ng âm tính gi . - Dung d ch dùng pha loãng kháng nguyên trong bư c h p ph thư ng có pH=9,6 (dung d ch cacbonat), cho hi u qu h p ph cao nh t mà v n gi các tính ch t c a kháng nguyên. - bư c Blocking m c ñích ñ bão hoà các v trí có th bám b i kháng th hay Enzyme dùng trong các bư c k ti p, lo i b t y u t nh hư ng làm ph n ng không ñ c hi u. Dung d ch thư ng ch a các protein/axit amin không nh n bi t kháng th các bư c k ti p. - Kháng th g n Enzyme, peroxidase thư ng ñư c dùng ph bi n. Enzyme c n có ho t tính cao n ñ nh và an toàn. - Cơ ch t: m c ñích phát hi n s k t h p c a ph c h p Kháng nguyên-Kháng th -[Kháng kháng th g n Enzyme]. Cơ ch t thông d ng thư ng dùng là OPD. Gi a các bư c c a m t ph n ng ELISA luôn luôn có công ño n r a s ch nh ng ch t không bám hay không có s k t h p ñ c hi u. N u có kháng th trong m u huy t thanh xét nghi m nh n bi t kháng nguyên chu i ph c h p Kháng nguyên-Kháng th -[Kháng kháng th g n Enzyme] tu n t ñư c hình thành qua các bư c. Dư i tác d ng c a Enzyme cơ ch t thêm vào l ph n ng bư c cu i cùng s ñ i màu, ph n ng ñư c coi là dương tính. N u kháng th trong huy t thanh xét nghi m không nh n bi t ñư c kháng nguyên, không có s t o thành ph c h p Kháng nguyên-Kháng th , nghĩa là cu i cùng trong l ph n ng không có ph c h p Kháng nguyên-Kháng th -[Kháng kháng th g n Enzyme] và cơ ch t không ñ i màu, ph n ng ñư c coi là âm tính. b. Phương pháp ch n ñoán b ng k thu t PCR (Polymerase Chain Reaction) K thu t PCR ñư c Kary Mullis và c ng s phát minh ra vào năm 1983. K thu t PCR là m t phương pháp t o dòng Invitro cho phép khu ch ñ i m t vùng DNA (deoxyribonucleic) ñ c hi u t m t h gene ph c t p và kh ng l mà không c n ñ n vi c tách và nhân dòng (cloning). Nguyên lý c a ph n ng PCR d a vào ñ c ñi m sao chép DNA. DNA polymerase s d ng các ño n DNA m ch ñơn ñ t ng h p nên s i DNA b sung m i. Nhưng t t c các DNA polymerase khi ho t ñ ng ñ t ng h p nên s i DNA m i t m ch khuôn thì ñ u c n có s hi n di n c a nh ng c p m i (Primer) ñ c hi u ñ kh i ñ u cho quá trình t ng h p. M i là nh ng ño n DNA ng n (thư ng có ñ dài t 6 - 30 nucleotid) có kh năng b t c p b sung v i m t ñ u c a DNA s i khuôn và DNA polymerase s kéo dài m i ñ t o thành s i DNA m i. Tuy nhiên ñ khu ch ñ i m t trình t DNA xác ñ nh thì ta ph i có ñư c thông tin v trình t gene c a nó ñ ñ t o m i chuyên bi t. M t c p m i g m có m t m i xuôi (sens primer) và m t m i ngư c (antisens primer). Trong ph n ng PCR thì c hai s i DNA ñ u ñư c dùng làm khuôn cho quá trình t ng h p n u như m i ñư c cung c p cho c hai s i. Các ño n m i s b t c p v i hai ñ u c a ño n DNA c n nhân lên sao cho s t ng h p s i DNA m i ñư c b t ñ u t i m i ño n m i và kéo dài v phía ño n m i n m trên s i b tr v i nó. Như v y sau Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….7
m i m t chu kỳ c a ph n ng thì s b n sao ño n DNA c n nhân lên ñư c tăng lên g p ñôi và ñi m kh i ñ u cho m i b t c p l i xu t hi n trên m i s i DNA m i ñư c t ng h p. K t qu cu i cùng c a ph n ng PCR sau n chu kỳ ñư c tính theo lý thuy t là 2n b n sao c a phân t DNA m ch kép. Ph n ng PCR là m t chu i nhi u chu kỳ ñư c l p ñi l p l i, m i chu kỳ g m ba bư c sau: Bư c 1: Phân t DNA ñư c bi n tính (denaturation) 940C - 950C trong kho ng th i gian thư ng t 30 giây ñ n 1 phút (th i gian cho bư c này dài hay ng n ph thu c vào c u trúc và chi u dài ño n DNA khuôn, máy chu kỳ nhi t, ng tube s d ng và th tích cu i cùng c a ph n ng). Trong quá trình bi n tính, DNA s i kép ñư c du i xo n thành 2 s i DNA m ch ñơn. Bư c 2: Giai ño n này là giai ño n cho phép m i b t c p b sung v i DNA s i khuôn hay còn g i là giai ño n lai (hybridiration). Nhi t ñ ñ m i b t c p b sung v i DNA s i khuôn thư ng t 400C- 700C (nhi t ñ này tuỳ thu c vào t ng m i khác nhau), và giai ño n này kéo dài t 30 giây t i 1 phút tuỳ thu c vào nh ng m i và DNA s i khuôn tương ng. Bư c 3: Giai ño n t ng h p nên s i DNA DNA ban u m i. giai ño n này nhi t ñ ñư c nâng lên 720C, ñây là nhi t ñ thích h p nh t cho DNA polymerase ho t ñ ng ñ t ng h p nên s i DNA m i trên cơ s m i ñã 94oC- 95oC (30”– 1’) Bi n tính ñư c b t c p b sung v i DNA s i khuôn. Th i gian cho bư c này kéo 72oC-74oC (1’ – 3’) dài có th t 30 giây cho t i nhi u phút tuỳ thu c vào ñ dài c a trình t DNA c n khu ch ñ i. Các ch tiêu nh hư ng t i ph n ng PCR: - Lư ng DNA làm khuôn 40oC-60oC(1’ – 3’) cho ph n ng không ñư c quá nhi u ho c quá ít, lư ng DNA thích h p t 50 ng-100 ng trên m t Các giai ño n c a m t chu kỳ ph n ng PCR ph n ng. N u lư ng DNA quá nhi u nó s nh hư ng t i s ñ c hi u c a s n ph m PCR(t c là các b n sao thu ñư c) vì s có nhi u s n ph ph v i kích thư c và s lư ng không ñúng. N u lư ng DNA làm khuôn qua ít thì nó l i không ñ cho quá trình t ng h p sao chép ño n DNA mong mu n. - enzyme có nh hư ng r t l n t i quá trình t ng h p DNA. Ngày nay nh ng DNA polymerase ch u nhi t v i nhi u ch c năng chuyên bi t ñã ñư c bán trên th trư ng. Nh ng enzyme này không b m t ho t tính nhi t ñ bi n tính 940C- 950C và xúc tác s t ng h p t ñ u ñ n cu i c a quá trình ph n ng PCR. Các enzyme ch u nhi t như DNA polymerase ñư c tách chi t t m t lo i vi khu n su i nư c nóng (thermus aquaticus) hay Taq polymerase ñư c tách chi t t Thermus thermophilus. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….8
- M i và nhi t ñ lai là m t ch tiêu quan trong nh t ñ ñ t ñư c s n ph m PCR ñ c hi u. Vi c ch n và thi t k m i là giai ño n quy t ñ nh c a k thu t PCR và ph i tuân th các ñi u ki n sau: + Trình t c a m i xuôi (sens primer) và m i ngư c (antisens primer) ñư c thi t k sao cho không có s b t c p b sung v i nhau cũng như s b t c p b sung gi a các nucleotid trong cùng m t m i. + Nhi t ñ nóng ch y (Tm) c a m i xuôi và m i ngư c không ñư c cách bi t quá xa, thành ph n nucleotid c a các m i là tương ñương nhau. + Các m i ñư c thi t k ph i ñ c trưng cho trình t DNA c n khu ch ñ i, không trùng v i các trình t l p l i trên gene. Ph n ng PCR s ñ c hi u hơn trên nh ng trình t DNA nh hơn 1kb. - Các thành ph n khác c a ph n ng. + B n lo i nucleotid thư ng ñư c s d ng n ng ñ 20- 200 µM trên m i m t nucleotid, n ng ñ này nhi u hay ít ph thu c vào kích thư c và s lư ng DNA c n sao chép. N u n ng ñ các nucleotid quá cao s làm m t cân b ng các nucleotid và làm tăng các l i sao chép c a DNA polymerase. + N ng ñ ion Mg++ và pH c a dung d ch ñ m cũng nh hư ng r t l n t i quá trình ph n ng PCR. C th là nh hư ng l n nh t t i ho t ñ ng c a DNA polymerase trong quá trình t ng h p nên DNA m i t DNA s i khuôn. Máy chu kỳ nhi t, s lư ng chu kỳ c a ph n ng PCR và thi t b d ng c cho ph n ng cũng nh hư ng r t l n t i tính ñ c hi u và hi u qu c a s n ph m PCR. Các ng d ng c a k thu t PCR: K thu t PCR ra ñ i ñã có nh ng ng d ng h t s c to l n trong nhi u lĩnh v c khác nhau, c trong khoa h c công ngh và trong ñ i s ng xã h i. - Trong y h c và thú y h c, k thu t PCR có th ñư c dùng trong vi c ch n ñoán nhanh và chính xác các b nh nhi m trùng t virus, vi khu n, n m… - S n xu t ñư c các m u dò dùng trong các phương pháp lai phân t như southern blot, Northern blot. + Trong ch n v t nuôi và cây tr ng. B ng các k thu t v sinh h c phân t con ngư i ñã có th t o ra ñư c nh ng v t nuôi, nh ng gi ng cây tr ng m i v i năng xu t và ch t lư ng cao. c. Phương pháp ch n ñoán b ng siêu âm Danh t siêu âm ch n ñoán dùng ñ ch m t phương pháp khám, ghi l i nh ng thông tin dư i d ng các sóng h i âm c a tia siêu âm do m t ñ u dò phát vào c u trúc c n khám. Gi i h n trên c a sóng âm có th nghe ñư c là 20.000 chu kỳ/sec, t c là 20 kilo Hertzs. Siêu âm là sóng âm có t n s trên gi i h n này nên tai ngư i không nghe ñư c. Siêu âm có t n s cao (sóng ng n) có th phân bi t ñư c các v t khác nhau dư i 1mm, còn nh ng tia có t n s th p hơn, sóng dài hơn thì kh năng y kém hơn. Siêu âm ghi hình b ng cách dùng năng lư ng ñư c ph n h i. Nó ng d ng nguyên lý sau: s nhìn th y b ng m t và ghi nh n trên phim m t v t th là nh ánh sáng b t ngu n t năng lư ng ñư c ph n chi u t v t th ñó. ð u dò có ch t áp ñi n ñ i ñi n năng thành nh ng xung ñ ng siêu âm và bi n ñ i siêu âm (sóng ph n h i) thành ñi n năng. Vì v y khi siêu âm d i l i vào ñ u dò thì sinh tín hi u ñi n. Sóng siêu âm phóng ra t ñ u dò n u ñi qua môi trư ng thu n nh t thì chúng s ñi th ng, nhưng sóng ñó n u t i m t ti p giáp gi a hai môi trư ng có ñ vang khác nhau s tuân theo ñ nh lu t ph n x , khúc x như ánh sáng. Năng lư ng ph n x t l v i t tr ng c u trúc c a môi trư ng nó ñi qua và góc quét c a tia siêu âm trên c u trúc ñó. ð u dò thư ng xuyên phát sóng siêu âm theo l i cách quãng, m i kho ng phát là m t th i gian c c ng n, kho ng 1microsec. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….9
Gi a các kho ng phát, ñ u dò l i thu sóng h i âm bi n thành tín hi u ñi n. Thay ñ i c a năng lư ng ph n chi u tr v làm thay ñ i tín hi u ñi n, nó ñư c bi u di n b ng sóng dao ñ ng có siêu ñ thay ñ i hay thành các ch m sáng có cư ng ñ khác nhau. Hình nh siêu âm là t p h p các sóng ñó hay các ch m sáng ñó. Trong thiên nhiên m t s loài v t có s ghi hình b ng siêu âm theo nguyên lý ñã trình bày như: dơi, cá heo, cá voi... Do không truy n ñư c trong không khí nên siêu âm ít ñư c ng d ng h ng ngày. Mãi ñ n th chi n II, ngư i ta m i áp d ng tính ch t truy n ñư c trong nư c c a siêu âm vào vi c phát hi n tàu ng m, máy rà soát SONAR, nhưng trong giai ño n này, siêu âm là bí m t quân s nên mãi t i năm 1956 m i ñư c ng d ng vào y h c. Trong các th p niên 60, 70, siêu âm phát tri n ch m vì g p nhi u khó khăn v k thu t, hình nh siêu âm có s c thuy t ph c kém. ð n th p niên 70, 80, nh s phát tri n c a ñi n t , ñi n toán nên hình nh siêu âm rõ ràng. Hi n t i, máy ñi n toán là b não c a siêu âm. T ñó siêu âm y h c phát tri n không ng ng vì ngu n siêu âm không ñ c h i và cho k t qu trung th c. V i tác d ng sinh h c không ñ c h i dư i ñây, siêu âm ñư c áp d ng trong ñi u tr : - T o nên nhi t lư ng m t phân c t gi a hai c u trúc khác nhau khi chùm siêu âm ñi qua. V t lý tr li u l i d ng tính ch t này trong ñi u tr ñau nh c xương kh p. - Hi n tư ng t o kho ng tr ng gi a các phân t c a c u trúc do chùm siêu âm phóng qua, chùm siêu âm này càng m nh, c u trúc càng không b n b . Tính ch t này, ñư c áp d ng trong máy tán s i, c o cao răng, dao m không ch y máu... Vi t Nam, siêu âm ñi u tr còn h n ch do máy quá ñ t nhưng siêu âm ch n ñoán thì r t phát tri n vì nó vô h i, khám ñư c nhi u l n. Hơn n a, khám siêu âm linh ñ ng, cho lư ng thông tin phong phú, có th lưu tr ñư c. Siêu âm ñư c áp d ng ñ phát hi n các b nh lý như sau: 1. Siêu âm não: áp d ng thu n ti n gia súc non qua thóp ñ phát hi n t máu não, não úng th y, u não... tuy nhiên cũng ñư c ch ñ nh gia súc l n qua khe kh p thái dương, siêu âm não cho bi u hi n gián ti p c a kh i choáng ch hai bán c u. 2. Siêu âm m t ñ phát hi n d v t trong m t, tìm d u trong võng m c, u sau nhãn c u, d u phù gai th trong tăng áp l c n i s . 3. Siêu âm tuy n giáp ñ bi t có bư u giáp không. 4. ð i v i tuy n vú, siêu âm giúp phát hi n s m các kh i u trong vú khi còn quá nh nên chưa s th y và ph n nào cho bi t kh i u ñó lành hay ác tính (ung thư). 5. Siêu âm ñ ng m ch c nh, phát hi n m ng xơ v a ñ ng m ch hay h ch d c ñ ng m ch c nh; v i siêu âm Doppler, có th bi t ñư c tình tr ng tư i máu c a ñ ng m ch c nh. 6. Siêu âm l ng ng c phát hi n t t b nh lý thành ng c, màng ph i. Do không truy n qua không khí nên vai trò c a siêu âm h n ch trong ch n ñoán b nh lý ph i. Tuy nhiên nó phát hi n d ch màng ph i s m hơn X quang, giúp phân bi t ñư c viêm ph i và tràn d ch màng ph i. ð i v i trung th t, siêu âm là m t ch ñ nh không th thi u trong b nh lý tim m ch. Siêu âm giúp ch n ñoán b nh tim b m sinh gia súc non. Nó b sung cho X quang trong ch n ñoán u trung th t vì nó ph n ánh ph n nào b n ch t kh i u. 7. ð i v i b nh lý thu c b ng, siêu âm hơn h n X quang trong ch n ñoán b nh c a t ng ñ c, t ng ch a d ch như gan, lách, t y, ñư ng m t, th n, h ni u nói chung, tuy n ti n li t bàng quang, d ch bung, m ch máu như phình hay dãn ñ ng m ch ch b ng. 8. V chuyên s n khoa , siêu âm là m t ch ñ nh r t quan tr ng: Trong s n khoa: Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….10
- Siêu âm giúp ch n ñoán có thai s m và ch c ch n; - Ch n ñoán tu i thai, theo dõi phát tri n c a thai; - Phát hi n nh ng b nh lý khi mang thai như: thai ngoài t cung, thai ch t lưu, nhau bong non. - Giúp ch n ñoán di t t b m sinh c a thai. Trong s n khoa: Các b nh lý ñư c phát hi n nh siêu âm như: u xơ t cung, kh i u bu ng tr ng, abcès ph n ph , d ch trong vòi tr ng, siêu âm còn theo dõi s phát tri n c a nang tr ng trong ñi u tr vô sinh. Ngoài ra siêu âm còn ñư c áp d ng trong ch n thương ch nh hình ñ i v i gân, cơ, xương, kh p. Tóm l i siêu âm là m t phương ti n ch n ñoán hi n ñ i giúp cho bác s thú y có th phát hi n ñư c b nh m t cách nhanh chóng và chính xác. V i ñ c tính linh ñ ng, vô h i và có th khám nhi u l n, nhi u t ng ph trong cùng m t lúc, con v t hoàn toàn tho i mái và an toàn. Siêu âm ch n ñoán có ưu th hơn h n X quang, tuy nhiên trong th c t không có m t phương ti n ch n ñoán nào là v n năng c . Dù có ưu th , siêu âm v n c n có s h tr c a lâm sàng và các phương ti n ch n ñoán khác (Thông tin khoa h c, công ngh Lâm ð ng, s 2.1993) d. Ch n ñoán b ng phương pháp X-quang Ngoài khám lâm sàng, siêu âm, X-quang cũng ñóng vai trò quan tr ng trong ch n ñoán các b nh h hô h p, tim m ch và xương kh p. Thành ph n cơ b n c a máy X-quang là kh i phát tia X trong ñó có m t hay nhi u ng phát tia X. Kh i này, thư ng ñư c treo hay l p trên m t c t hay giá ñ khác có cơ ph n xoay hư ng và ñi u ch nh cao th p, ñư c trang b m t h th ng thi t b ñ c bi t ñ cung c p năng lư ng bao g m m t t p h p các máy bi n áp, ch nh lưu... dùng năng lư ng c a m t ngu n nào ñó, thư ng là ñi n lư i, nâng dòng ñi n lên ñi n áp thích h p. Ngoài ra, nh ng ñ c ñi m v c u trúc c a các máy X-quang thay ñ i theo m c ñích s d ng. D a trên ñ c tính c a tia Roentgen là có th xuyên qua các v t th mà ánh sáng thông thư ng không xuyên qua ñư c và b h p th càng nhi u n u v t ch t có t tr ng càng l n, các máy này ch y u g m: 1. Máy soi X-quang, trong ñó, tia X ñư c s d ng ñ chi u lên m t màn nh thích h p, dư i d ng bóng m hay sáng, hình nh bên trong c a vùng cơ th b tia chi u qua. 2. Máy ch p X-quang, trong ñó, tia X ra kh i vùng ñư c chi u thì tác ñ ng vào m t t m kính nh hay phim nh. Cùng m t máy có th làm c hai ch c năng soi và ch p. 3. Máy ch p nh X-quang, trong ñó, khác v i các máy trư c, hình nh trên màn nh c a máy soi ñư c máy ch p ghi l i. V i máy ch p nh X-quang thu c nhóm này, ph i hi u ñó là m t t ng th bao g m m t máy X-quang liên k t v i m t máy nh ki u r t ñ c bi t, c hai ñư c trình bày ñ ng th i dù ph i tháo r i ra ñ d v n chuy n. Ngư c l i, máy nh ñơn thu n theo ch ñ riêng. IV. Trình t khám b nh Ch n ñoán b nh súc, ñ kh i b sót tri u ch ng, nên khám theo m t trình t nh t ñ nh dư i ñây: 1. ðăng ký b nh súc Ghi chép v gia súc. Nó có ý nghĩa pháp y v m t ki m d ch, sát sinh. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….11
- Tên hay s gia súc. - Lo i gia súc: trâu, bò, ng a...các lo i gia súc m c b nh khác nhau: ng a b b nh t thư, trâu bò hay m c b nh t huy t trùng, l n b b nh ñóng d u. Do ñ c ñi m gi i ph u khác nhau nên có lo i gia súc m c b nh mà gia súc khác không m c. Ví d : trâu bò hay b viêm bao tim do ngo i v t mà ng a không b . Dùng thu c ch a b nh cũng tuỳ lo i gia súc. - ð c hay cái. Vì con ñ c con cái m c b nh khác nhau. S i ni u ñ o hay m c con ñ c; còn con cái l i hay viêm t cung, viêm ni u ñ o. Gia súc cái lúc ñ ng h n cũng có bi u hi n r t d nghi là có b nh. - Gi ng gia súc có liên quan ñ n b nh t t. Bò Hà Lan nh p vào Vi t Nam d b ký sinh trùng ñư ng máu hơn là bò vàng ñ a phương. - Tu i gia súc. Xác ñ nh rõ tu i giúp ích nhi u cho ch n ñoán. L n con trong vòng 1 tháng tu i a ch y thư ng do không tiêu (dipepsia), 2 - 6 tháng tu i do giun sán, phó thư ng hàn. Gia súc già thư ng hay b suy tim, khí thũng ph i. Bi t tu i ñ tính li u lư ng thu c, ñ nh tiên lư ng. - Gia súc dùng ñ làm gì? - Th tr ng, ñ ñ nh lư ng thu c dùng. - Màu s c lông ñ ghi ñ c ñi m gia súc. 2. H i b nh s Trư c lúc khám b nh ph i h i gia ch v gia súc các v n ñ có liên quan ñ n b nh, b nh s . Có trư ng h p gia ch k l i b nh s c a gia súc thi u khách quan, không ñúng s th t. Nên trong lúc ñi u tra ph i bi t l a ch n nh ng ñi m không phù h p ñ h i l i c n k . N i dung h i b nh s . - Th i gian nuôi gia súc: gia súc m i nh p chu ng do còn l có th b ăn. Trâu bò m i chuy n vùng r t d b b nh tiên mao trùng. - Tình hình th c ăn, nư c u ng, chu ng tr i, qu n lý? Chu ng tr i m ư t, gió lùa r t d gây viêm ph i; ăn rơm khô, thi u nư c d n ñ n b nh t c d lá sách, ng a hay gây t c ru t. - Tình hình d ch b nh t i ch . Nhi u b nh lan truy n lưu tr ñ a phương như d ch t l n, ñóng d u l n.... th nh tho ng l i tái phát. - Th i gian m c b nh. T th i gian m c b nh dài hay ng n ñ ch n ñoán nguyên nhân b nh, tính ch t c a b nh và còn ñ xác ñ nh tiên lư ng b nh. - S lư ng gia súc m c, s gia súc ch t và nh ng tri u ch ng th y ñư c. Nhi u gia súc b b nh thì có th là b nh truy n nhi m hay trúng ñ c. Qua nh ng tri u ch ng mà gia ch k l i có th g i ý hư ng ch n ñoán. Như ng a ñau ñ n v t l n thư ng là tri u ch ng ñau b ng; gia súc ñi l i khó khăn, không ăn ñư c... có th là do u n ván. - Do nguyên nhân gì? Có khi gia ch bi t nguyên nhân gây b nh, cũng có khi ph i g i cho h suy lu n. - ðã dùng thu c gì, li u lư ng và k t qu ñi u tr . T ñó có th suy ra b nh. Sau khi ñi u tra b nh s , c n h th ng tài li u thu th p ñư c, phân tích ñ i chi u tìm môí liên h gi a chúng và t ñó d ki n ch n ñoán. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….12
3. Khám lâm sàng (t i ch ) G m: h i b nh, khám chung, khám các khí quan trong cơ th : h th ng tu n hoàn, h th ng hô h p, h tiêu hoá, h th ng ti t ni u, h th ng th n kinh, máu và các khí quan t o máu. Tuy nhiên, không nh t thi t b nh súc nào cũng khám theo n i dung trên, mà tuỳ theo ca b nh c th ñ quy t ñ nh khám sâu và t m khí quan b ph n nào c a b nh súc. Lúc c n, hoàn toàn có th thay ñ i trình t khám, phương pháp tuỳ theo yêu c u ch n ñoán c th . Chú ý: khi ñã bi t b nh m t khí quan, t ch c nào ñó trong cơ th , không ñư c b qua hay khám qua loa nh ng b ph n khác. Có ca b nh ch qua 1 l n khám có th ch n ñoán, nhưng không ít trư ng h p ph i khám ñi khám l i nhi u l n. Trong nh ng l n khám l i, tuỳ yêu c u c th ñ ch n phương pháp khám thích h p nh m khám lâu hơn và ch y u là khám các khí quan nghi b nh. Các phương pháp khám ñ c bi t ch ñư c s d ng lúc c n thi t. Các phương pháp khám ñ c bi t trong thú y thư ng dùng: X- quang, n i soi, siêu âm, ch c dò xoang, các xét nghi m ch c năng, xét nghi m máu, phân, xét nghi m nư c ti u... c n ph i n m ch c yêu c u ch n ñoán c a t ng ca b nh c th ñ ch n n i dung và phương pháp khám thích h p. Yêu c u c a quá trình ch n ñoán b nh C n ph i làm rõ các n i dung sau ñây: - V trí c a cơ quan, t ch c b b nh trong cơ th . - Tính ch t c a b nh. - Hình thái và m c ñ nh ng r i lo n trong cơ th b nh. - Nguyên nhân gây b nh. M t quá trình b nh thư ng ph c t p. Ch n ñoán dù có t m ñ n ñâu cũng khó phát hi n h t nh ng thay ñ i c a quá trình b nh, tr l i ñ y ñ các n i dung trên. Khám lâm sàng t m , nhi u m t, ch n ñoán càng chính xác. K t lu n ch n ñoán có th thay ñ i theo quá trình b nh. CÂU H I KI M TRA CHƯƠNG I: 1. Phân lo i ch n ñoán? 2. Các phương pháp khám lâm sàng cho gia súc? Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình Giáo trình Ch n ñoán b nh thú …………………….13