Giáo trình Giao tiếp với trẻ em: Phần 1- Nguyễn Văn Lũy, Trần Thị Tuyết Hoa

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:31

Thêm vào BST

Báo xấu

542
lượt xem 105
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Giao tiếp với trẻ em - Phần 1 có nội dung giới thiệu về những vấn đề chung về giao tiếp như: khái niệm giao tiếp, giao tiếp và sự phát triển nhân cách, các loại giao tiếp, các thành tố của giao tiếp, các nguyên tắc giao tiếp, một số kỹ năng giao tiếp cơ bản. Bên cạnh đó phần 1 của cuốn giáo trình còn có phần câu hỏi, bài tập thực hành, hướng dẫn tự học giúp người học cũng cố các kiến thức đã học một cách có hệ thống.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Giao tiếp với trẻ em: Phần 1- Nguyễn Văn Lũy, Trần Thị Tuyết Hoa

§¹i häc HuÕ Trung t©m ®µo t¹o tõ xa NguyÔn V¡N LòY − TrÇn thÞ tuyÕt hoa Gi¸o tr×nh Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc − 2006
Môc lôc PhÇn 1 Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ Giao tiÕp ........................................................................................ 4 i- Kh¸i niÖm giao tiÕp .................................................................................................................... 4 II- giao tiÕp vµ sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch .........................................................................................6 III- C¸c lo¹i giao tiÕp .....................................................................................................................7 IV- c¸c thµnh tè cña hµnh vi giao tiÕp ..........................................................................................8 V- C¸c nguyªn t¾c giao tiÕp .......................................................................................................10 VI- Mét sè KÜ n¨ng giao tiÕp c¬ b¶n ............................................................................................13 C©u hái vµ bµi tËp .......................................................................................................................22 Thùc hµnh t×m hiÓu vÒ kh¶ n¨ng giao tiÕp cña b¶n th©n ............................................................23 H−íng dÉn tù häc .......................................................................................................................30 PhÇn 2 Ph¸t triÓn giao tiÕp cho trÎ d−íi 6 tuæi................................................................... 32 Ch−¬ng 1 Giao tiÕp vµ qu¸ tr×nh x· héi ho¸ cña trÎ tõ 0 ®Õn 6 tuæi ........................................... 32 I- Kh¸i niÖm x· héi ho¸ trÎ em ....................................................................................................32 II- Néi dung x· héi ho¸ trÎ em d−íi ¶nh h−ëng cña giao tiÕp .....................................................32 III- M«i tr−êng giao tiÕp ...............................................................................................................38 IV- Con ®−êng x· héi ho¸ b»ng giao tiÕp ...................................................................................47 V- Ph−¬ng tiÖn giao tiÕp 49 c©u hái «n tËp .............................................................................................................................50 bµi tËp thùc hµnh ........................................................................................................................51 H−íng dÉn tù häc ....................................................................................................................... 52 Ch−¬ng 2 ph¸t triÓn giao tiÕp cho trÎ d−íi 3 tuæi........................................................................ 54 I- Ph¸t triÓn giao tiÕp cho trÎ em trong n¨m ®Çu (0 − 12 th¸ng) ................................................ 54 II- Ph¸t triÓn giao tiÕp cho trÎ tõ 12 th¸ng ®Õn 24 th¸ng ...................................................................... 65 III- Ph¸t triÓn giao tiÕp cho trÎ tõ 24 th¸ng ®Õn 36 th¸ng ...........................................................67 c©u hái «n tËp .............................................................................................................................76 Bµi tËp thùc hµnh ........................................................................................................................77 H−íng dÉn tù häc .......................................................................................................................79 Ch−¬ng 3 Ph¸t triÓn giao tiÕp cho trÎ mÉu gi¸o (3 − 6 tuæi) .......................................................81 I- §Æc ®iÓm giao tiÕp cña trÎ mÉu gi¸o....................................................................................... 81 II- NhiÖm vô ph¸t triÓn giao tiÕp cho trÎ mÉu gi¸o ......................................................................94 C©u hái «n tËp ..........................................................................................................................108 Bµi tËp thùc hµnh ......................................................................................................................109 H−íng dÉn tù häc .....................................................................................................................110 Tµi liÖu tham kh¶o ....................................................................................................................111 2
3
PhÇn 1 Nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ Giao tiÕp i- Kh¸i niÖm giao tiÕp 1. Giao tiÕp lµ g× ? Giao tiÕp lµ mét ho¹t ®éng rÊt phøc t¹p, lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña nhiÒu khoa häc. ë mçi gãc ®é kh¸c nhau, ng−êi ta ®· ®−a ra c¸c ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ giao tiÕp. Trong T©m lÝ häc, giao tiÕp ®−îc hiÓu lµ ho¹t ®éng x¸c lËp vµ vËn hµnh c¸c quan hÖ ng−êi – ng−êi, hiÖn thùc hãa quan hÖ x· héi gi÷a ng−êi víi nhau. Nãi c¸ch kh¸c, giao tiÕp lµ sù tiÕp xóc t©m lÝ gi÷a ng−êi víi ng−êi, th«ng qua ®ã con ng−êi trao ®æi víi nhau vÒ th«ng tin, vÒ xóc c¶m, tri gi¸c lÉn nhau, ¶nh h−ëng t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. Giao tiÕp lµ mét d¹ng ho¹t ®éng ®Æc tr−ng cña con ng−êi vµ tham gia vµo tÊt c¶ c¸c d¹ng ho¹t ®éng (lao ®éng, häc tËp, vui ch¬i…) víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau : Giao tiÕp gi÷a c¸ nh©n víi c¸ nh©n ; gi÷a c¸ nh©n víi nhãm ; gi÷a nhãm víi nhãm ; gi÷a nhãm víi céng ®ång… Giao tiÕp cã nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n sau : − Giao tiÕp lµ mét qu¸ tr×nh mµ con ng−êi ý thøc ®−îc môc ®Ých, néi dung vµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn cÇn thiÕt ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých khi tiÕp xóc víi ng−êi kh¸c. V× vËy, giao tiÕp lµ qu¸ tr×nh tiÕp xóc gi÷a c¸c chñ thÓ. − Giao tiÕp bao giê còng diÔn ra sù trao ®æi th«ng tin, t− t−ëng, t×nh c¶m, nhu cÇu… gi÷a nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp. Nhê vËy, qua giao tiÕp, mçi ng−êi ®Òu chiÕm lÜnh ®−îc néi dung cña c¸c mèi quan hÖ x· héi, nÒn v¨n hãa x· héi, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch. §ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh x· héi hãa c¸ nh©n. − Giao tiÕp võa mang tÝnh chÊt x· héi, võa mang tÝnh chÊt c¸ nh©n. TÝnh chÊt x· héi cña giao tiÕp thÓ hiÖn ë chç, nã n¶y sinh, h×nh thµnh trong x· héi vµ sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn do con ng−êi lµm ra, ®−îc truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. TÝnh chÊt c¸ nh©n thÓ hiÖn ë néi dung, ph¹m vi, nhu cÇu, phong c¸ch kÜ n¨ng… giao tiÕp cña mçi ng−êi. − Giao tiÕp kh«ng chØ x¶y ra trong hiÖn t¹i mµ cßn víi c¶ qu¸ khø vµ t−¬ng lai. − Giao tiÕp kh«ng chØ lµ ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn nh©n c¸ch c¸ nh©n mµ cßn lµ tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn cña x· héi, céng ®ång, d©n téc, cho sù tiÕp thu vµ hßa quyÖn lÉn nhau gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa, v¨n minh nh©n lo¹i. 4
2. Chøc n¨ng cña giao tiÕp Giao tiÕp cã nhiÒu chøc n¨ng kh¸c nhau phôc vô cho x· héi, céng ®ång hay tõng thµnh viªn cña x· héi. Cã thÓ nªu lªn nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n sau : a) Chøc n¨ng th«ng tin Qua giao tiÕp, con ng−êi trao ®æi, truyÒn ®¹t tri thøc, kinh nghiÖm víi nhau. Mçi c¸ nh©n võa lµ nguån ph¸t th«ng tin võa lµ n¬i tiÕp nhËn th«ng tin. Thu nhËn vµ xö lÝ th«ng tin lµ con ®−êng quan träng h×nh thµnh nªn thÕ giíi tinh thÇn cña mçi ng−êi. NguyÔn Tr·i tõng nãi : "Tr¶i biÕn nhiÒu th× lo nghÜ s©u, tÝnh to¸n xa th× thµnh c«ng lín". b) Chøc n¨ng c¶m xóc Giao tiÕp kh«ng chØ béc lé c¶m xóc mµ cßn t¹o ra nh÷ng Ên t−îng, nh÷ng c¶m xóc míi gi÷a nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp. V× vËy giao tiÕp lµ mét trong nh÷ng con ®−êng h×nh thµnh t×nh c¶m cña con ng−êi. c) Chøc n¨ng nhËn thøc lÉn nhau vµ ®¸nh gi¸ lÉn nhau Trong giao tiÕp, mçi chñ thÓ tù béc lé quan ®iÓm, t− t−ëng, th¸i ®é, thãi quen… cña m×nh, do ®ã c¸c chñ thÓ cã thÓ nhËn thøc ®−îc vÒ nhau lµm c¬ së ®¸nh gi¸ lÉn nhau. Mét ®iÒu quan träng h¬n lµ trªn c¬ së so s¸nh víi ng−êi kh¸c vµ ý kiÕn ®¸nh gi¸ cña ng−êi kh¸c, mçi chñ thÓ cã thÓ tù nhËn thøc, tù ®¸nh gi¸ ®−îc vÒ b¶n th©n m×nh. d) Chøc n¨ng ®iÒu chØnh hµnh vi Trªn c¬ së nhËn thøc lÉn nhau vµ tù ®¸nh gi¸ ®−îc b¶n th©n, trong giao tiÕp, mçi chñ thÓ cã kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh hµnh vi cña m×nh còng nh− cã thÓ t¸c ®éng ®Õn ®éng c¬, môc ®Ých, qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh vµ hµnh ®éng cña ng−êi kh¸c. e) Chøc n¨ng phèi hîp ho¹t ®éng Nhê cã qu¸ tr×nh giao tiÕp, con ng−êi cã thÓ phèi hîp ho¹t ®éng ®Ó cïng nhau gi¶i quyÕt nhiÖm vô nµo ®ã nh»m ®¹t tíi môc tiªu chung. VÝ dô : §Ó tæ chøc trß ch¬i cho trÎ, b»ng giao tiÕp, c« gi¸o vµ trÎ còng nh− gi÷a c¸c trÎ víi nhau thèng nhÊt c¸ch ch¬i, luËt ch¬i ; Giao tiÕp gi÷a c¸c quèc gia, c¸c céng ®ång trªn thÕ giíi ®Ó cïng hµnh ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng… Tãm l¹i, giao tiÕp lµ qu¸ tr×nh quan hÖ, t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi vµ con ng−êi, trong ®ã con ng−êi trao ®æi th«ng tin, c¶m xóc, nhËn thøc, ®¸nh gi¸ vµ ®iÒu chØnh hµnh vi lÉn nhau, ®ång thêi tù ®iÒu chØnh hµnh vi cña m×nh. 5
II- giao tiÕp vµ sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch 1. Giao tiÕp lµ ph−¬ng thøc tån t¹i cña con ng−êi Nhu cÇu giao tiÕp lµ mét nhu cÇu sèng cßn cña con ng−êi vµ ®−îc xuÊt hiÖn sím trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña loµi ng−êi còng nh− cña c¸ nh©n. Nhu cÇu nµy liªn quan ®Õn hÇu hÕt c¸c nhu cÇu c¬ b¶n cña con ng−êi. Giao tiÕp lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn b×nh th−êng cña con ng−êi nh− lµ mét thµnh viªn cña x· héi, nh− lµ mét nh©n c¸ch. Giao tiÕp ®¶m b¶o viÖc tæ chøc ho¹t ®éng chung cho con ng−êi, tæ chøc sù liªn hÖ qua l¹i cña hä. §Æc ®iÓm c¬ b¶n thÓ hiÖn ë chç qu¸ tr×nh giao tiÕp chÝnh lµ qu¸ tr×nh trao ®æi c¸c ý ®å, c¸c t− t−ëng... ChÝnh trong qu¸ tr×nh giao tiÕp c¸c chñ thÓ giíi thiÖu cho nhau vÒ qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ cña ph¶n ¸nh t©m lÝ. Nhê vËy mçi ng−êi cã ®iÒu kiÖn lÜnh héi c¸c n¨ng lùc ng−êi vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch. C. M¸c viÕt : "Sù ph¸t triÓn c¸ nh©n ®−îc quy ®Þnh bëi sù ph¸t triÓn cña tÊt c¶ c¸c c¸ thÓ kh¸c mµ anh ta tiÕp xóc trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp". Trong giao tiÕp, c¸c c¸ nh©n s¸ng t¹o ra nhau, ë ®ã diÔn ra "sù t¸c ®éng cña con ng−êi bëi con ng−êi", h×nh thµnh nh÷ng con ng−êi nh− lµ c¸c chñ thÓ x· héi. Nh− vËy, c¸ nh©n kh«ng ®−îc sèng trong x· héi loµi ng−êi, kh«ng ®−îc giao tiÕp víi ng−êi kh¸c sÏ kh«ng thÓ tån t¹i nh− mét con ng−êi − chñ thÓ x· héi. 2. Giao tiÕp lµ con ®−êng tiÕp thu nÒn v¨n ho¸ x∙ héi Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®· kh¼ng ®Þnh : t©m lÝ con ng−êi cã nguån gèc tõ bªn ngoµi, tõ thÕ giíi kh¸ch quan chuyÓn vµo n·o ng−êi. Trong thÕ giíi ®ã, c¸c quan hÖ x· héi, nÒn v¨n ho¸ x· héi lµ c¸i quyÕt ®Þnh t©m lÝ ng−êi. NÒn v¨n ho¸ x· héi lµ toµn bé tri thøc, kinh nghiÖm cña lÞch sö loµi ng−êi ®−îc vËt chÊt ho¸ vµo c¸c s¶n phÈm lao ®éng, trong ®ã cã con ng−êi. Nãi c¸ch kh¸c, mçi con ng−êi, céng ®ång ng−êi ®Òu mang trong m×nh ë mét møc ®é nµo ®ã nh÷ng kinh nghiÖm x· héi lÞch sö, mang dÊu Ên cña nÒn v¨n ho¸ x· héi. Th«ng qua giao tiÕp, mçi c¸ nh©n ®−îc tiÕp thu nh÷ng néi dung ®ã ®Ó chuyÓn thµnh vèn liÕng riªng cña m×nh. ë gãc ®é nµy, giao tiÕp ®−îc coi lµ mét ho¹t ®éng ®Æc biÖt cña con ng−êi – trong ®ã diÔn ra qu¸ tr×nh xuÊt t©m vµ nhËp t©m. Nãi c¸ch kh¸c, trong hµnh vi giao tiÕp cã sù tr×nh diÔn "thÕ giíi néi t©m" cña chñ thÓ cho c¸c chñ thÓ kh¸c vµ ®ång thêi chÝnh hµnh vi ®ã ®ßi hái sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña "thÕ giíi néi t©m" nµy. Cø nh− vËy, th«ng qua giao tiÕp, mçi ng−êi dÇn n¾m b¾t ®−îc tri thøc, kinh nghiÖm x· héi lÞch sö, n¾m b¾t néi dung nÒn v¨n ho¸ x· héi, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch, ®ång thêi gãp phÇn ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ®ã. Qua giao tiÕp con ng−êi biÕt ®−îc c¸c gi¸ trÞ x· héi cña ng−êi kh¸c vµ cña b¶n th©n. Trªn c¬ së ®ã, c¸ nh©n tù ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh b¶n th©n theo c¸c chuÈn mùc x· héi. Do ®ã nh©n c¸ch con ng−êi ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n. 6
3. Giao tiÕp tho¶ m∙n vµ ph¸t triÓn c¸c nhu cÇu cña con ng−êi Giao tiÕp lµ h×nh th¸i ®Æc tr−ng cña sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ng−êi nµy vµ nh÷ng ng−êi kh¸c nh− lµ t¸c ®éng qua l¹i cña c¸c chñ thÓ, trong ®ã diÔn ra qu¸ tr×nh trao ®æi th«ng tin. NÕu xÐt ë gãc ®é ph¸t sinh c¸ thÓ, giao tiÕp tho¶ m·n nhu cÇu ®Æc biÖt vµ xuÊt hiÖn sím ë con ng−êi – nhu cÇu ®−îc tiÕp xóc víi ng−êi kh¸c. Sù tho¶ m·n nµy liªn quan tíi sù xuÊt hiÖn t×nh c¶m vui s−íng. Mong muèn ®−îc giao tiÕp th−êng cã vÞ trÝ ®¸ng kÓ vµ dÉn d¾t c¸c ®éng c¬, thóc ®Èy con ng−êi tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng thùc tiÔn. Con ng−êi th−êng giao tiÕp víi ng−êi kh¸c trong phÇn lín tr−êng hîp, kh«ng chØ tho¶ m·n nhu cÇu giao tiÕp mµ cßn tho¶ m·n nhu cÇu kh¸c. Sù tho¶ m·n bÊt k× nhu cÇu nµo cña con ng−êi ®Òu bao hµm ph−¬ng diÖn giao tiÕp. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· chøng minh r»ng sù giao tiÕp kh«ng ®Çy ®ñ vÒ sè l−îng, nghÌo nµn vÒ néi dung cña trÎ nhá víi ng−êi lín vµ ng−êi xung quanh dÔ dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ nÆng nÒ. TrÎ dÔ m¾c bÖnh "hospitalision" (bÖnh n»m viÖn l©u ngµy), Ìo uét. MÆc dï ®−îc ch¨m sãc chu ®¸o vÒ mÆt vÖ sinh vµ y tÕ song nh÷ng ®øa trÎ lín lªn trong ®iÒu kiÖn "®ãi giao tiÕp" ®Òu chËm ph¸t triÓn trÝ tuÖ, t©m lÝ còng nh− thÓ chÊt. §óng nh− B.Ph. L«m«v ®· tõng kh¼ng ®Þnh : "Khi con ng−êi r¬i vµo sù c« ®¬n kÐo dµi (kh«ng giao tiÕp) cã thÓ dÉn ®Õn sù rèi lo¹n tri gi¸c, chó ý vµ lÜnh vùc c¶m xóc cña con ng−êi, cã thÓ dÉn ®Õn quan niÖm lÖch l¹c vÒ b¶n th©n vµ c¸c hiÖn t−îng cña thÕ giíi xung quanh". Giao tiÕp kh«ng chØ tho¶ m·n c¸c nhu cÇu mµ cßn ph¸t triÓn c¸c nhu cÇu kh¸c cña con ng−êi. Th«ng qua giao tiÕp, c¸c nhu cÇu b¶n n¨ng ®−îc x· héi hãa, c¸c nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn ngµy cµng ph¸t triÓn, lµm phong phó h¬n cuéc sèng cña mçi ng−êi vµ trë thµnh ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn x· héi. Cuéc sèng cña mçi chóng ta cã ngµy cµng hoµn chØnh, phong phó, cã ý nghÜa vµ h¹nh phóc hay kh«ng tuú thuéc vµo tÝnh chÊt cña c¸c mèi quan hÖ gi÷a ta vµ nh÷ng ng−êi kh¸c. III- C¸c lo¹i giao tiÕp Cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i giao tiÕp. 1. C¨n cø vµo ph−¬ng tiÖn giao tiÕp, cã ba lo¹i giao tiÕp sau : a) Giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ (tiÕng nãi, ch÷ viÕt) : §©y lµ h×nh thøc giao tiÕp ®Æc tr−ng cña con ng−êi b»ng c¸ch sö dông nh÷ng tÝn hiÖu chung lµ tõ, ng÷. Tõ, ng÷ lµ nh÷ng tÝn hiÖu quy −íc cña con ng−êi dïng ®Ó chØ chÝnh b¶n th©n sù vËt, hiÖn t−îng, tøc lµ lµm vËt thay thÕ cho chóng, vµ do ®ã kh¸c h¼n víi tiÕng kªu cña con vËt. Th«ng qua giao tiÕp b»ng ng«n ng÷, con ng−êi míi cã thÓ l−u gi÷, truyÒn ®¹t, lÜnh héi vµ ph¸t triÓn kinh nghiÖm x· héi – lÞch sö. b) Giao tiÕp b»ng tÝn hiÖu phi ng«n ng÷ : Lµ giao tiÕp b»ng c¸c tÝn hiÖu kh«ng ph¶i lµ ng«n ng÷ mµ b»ng sù chuyÓn ®éng cña th©n thÓ, cña c¬ mÆt, trang phôc, ®iÖu bé, giäng nãi, bµi trÝ kh«ng gian, ©m nh¹c vµ kho¶ng c¸ch. Sù kÕt hîp gi÷a c¸c tÝn hiÖu phi ng«n ng÷ kh¸c nhau cã thÓ thÓ hiÖn c¸c s¾c th¸i t©m lÝ kh¸c nhau cña con ng−êi. VÝ dô : "l¾c ®Çu" céng víi "lÌ l−ìi" 7
lµ tá sù th¸n phôc, ng¹c nhiªn ; "l¾c ®Çu" ®i cïng víi "nÐt mÆt hÇm hÇm" th× cã nghÜa lµ tøc giËn ; ë n÷ giíi, "l¾c ®Çu" ®i kÌm víi "c−êi tñm tØm" th−êng thÓ hiÖn sù ®ång ý kÝn ®¸o, hµi lßng… c) Giao tiÕp vËt chÊt : Lµ giao tiÕp th«ng qua hµnh ®éng víi vËt thÓ. VÝ dô : c« gi¸o gâ m¹nh th−íc lªn mÆt bµn lµ cã dông ý nh¾c häc sinh trËt tù. 2. C¨n cø vµo kho¶ng c¸ch giao tiÕp : cã thÓ cã hai lo¹i giao tiÕp c¬ b¶n : a) Giao tiÕp trùc tiÕp : Giao tiÕp mÆt ®èi mÆt, c¸c chñ thÓ trùc tiÕp ph¸t vµ nhËn tÝn hiÖu cña nhau, vÝ dô : c« gi¸o giao tiÕp trong líp víi häc sinh. Trong qu¸ tr×nh giao tiÕp trùc tiÕp, ngoµi viÖc sö dông ng«n ng÷, con ng−êi cßn sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn phi ng«n ng÷ ®Ó phô häa vµ cã thÓ biÕt ngay kÕt qu¶ cuéc giao tiÕp. b) Giao tiÕp gi¸n tiÕp : Giao tiÕp th«ng qua nh©n vËt trung gian, ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt (th− tõ, ®iÖn tÝn…) hoÆc cã khi qua ngo¹i c¶m, thÇn giao c¸ch c¶m… 3. C¨n cø vµo quy c¸ch giao tiÕp, ng−êi ta th−êng chia lµm hai lo¹i : a) Giao tiÕp chÝnh thøc : Giao tiÕp diÔn ra theo quy ®Þnh, thÓ chÕ, chøc tr¸ch. Nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp ph¶i tu©n thñ mét sè yªu cÇu x¸ ®Þnh. VÝ dô : Giao tiÕp gi÷a gi¸o viªn vµ häc sinh ; giao tiÕp gi÷a c¸c nguyªn thñ quèc gia… b) Giao tiÕp kh«ng chÝnh thøc : Giao tiÕp kh«ng bÞ rµng buéc bëi c¸c nghi thøc mµ dùa vµo tÝnh tù nguyÖn, tù gi¸c, phô thuéc vµo nhu cÇu, høng thó, c¶m xóc… cña nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp. VÝ dô : Giao tiÕp trong nhãm b¹n bÌ ; giao tiÕp gi÷a c¸c c¸ nh©n trªn mét chuyÕn xe, giao tiÕp cïng xem bãng ®¸… IV- c¸c thµnh tè cña hµnh vi giao tiÕp 1. Nh©n vËt giao tiÕp Nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp ®−îc gäi lµ nh©n vËt giao tiÕp, bao gåm : Nh©n vËt nguån th«ng tin vµ nh©n vËt nhËn th«ng tin. §Ó ý thøc ®−îc néi dung giao tiÕp, chóng ta ph¶i tÝnh ®Õn nh÷ng yÕu tè cã liªn quan ®Õn kho¶ng c¸ch x· héi vµ møc g¾n bã gi÷a nh÷ng nh©n vËt giao tiÕp. C¨n cø vµo ®ã, ng−êi ta cã thÓ kh¸i qu¸t thµnh hai lo¹i quan hÖ giao tiÕp lµ : quan hÖ vÞ thÕ vµ quan hÖ th©n h÷u. VÞ thÕ ®−îc x¸c ®Þnh dùa trªn nh÷ng gi¸ trÞ x· héi liªn quan ®Õn tuæi t¸c, giíi tÝnh vµ c−¬ng vÞ x· héi. Vai giao tiÕp lµ biÓu hiÖn râ nÐt cña vÞ thÕ x· héi. PhÇn lín nh÷ng nh©n vËt giao tiÕp kh«ng gÆp khã kh¨n khi x¸c ®Þnh vÞ thÕ giao tiÕp cña m×nh (nh©n viªn − thñ tr−ëng, «ng bµ − ch¸u, cha mÑ − con c¸i, b¹n bÌ, ®ång nghiÖp...) 8
Møc ®é th©n h÷u : §ã lµ nh©n tè bªn trong cña giao tiÕp vµ mang tÝnh th−¬ng l−îng h¬n lµ quy ®Þnh. Mçi c¸ch x−ng h« cã thÓ lµm t¨ng hoÆc gi¶m møc ®é th©n h÷u gi÷a c¸c nh©n vËt giao tiÕp. Qu¸ tr×nh giao tiÕp diÔn ra khi nh©n vËt nguån giao tiÕp bÞ kÝch thÝch mét c¸ch cã ý thøc hay kh«ng ý thøc bëi mét sù viÖc, mét kh¸ch thÓ hay mét ý t−ëng nµo ®ã. ë hä xuÊt hiÖn nhu cÇu göi th«ng ®iÖp tíi nh©n vËt nhËn th«ng tin sau khi dïng trÝ nhí ®Ó t×m ra thø "tiÕng" (ng«n ng÷ hay phi ng«n ng÷) thÝch hîp ®Ó m· ho¸ th«ng ®iÖp. C¸c nh©n tè nh− sù tri gi¸c, k× väng, th¸i ®é, t©m tr¹ng... ®Òu cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn viÖc göi th«ng ®iÖp. Th«ng th−êng trong c¸c nh©n vËt giao tiÕp ®Òu chøa ®ùng c¸c th«ng tin cÇn göi. Do vËy ®Æc tr−ng cña giao tiÕp lµ cã sù trao ®æi th«ng tin, vµ còng v× thÕ, giao tiÕp míi cã ®−îc vai trß quan träng trong ®êi sèng. 2. HÖ thèng tÝn hiÖu (kªnh) Khi giao tiÕp, th«ng ®iÖp ®−îc m· ho¸ vµ ®−îc chuyÓn t¶i qua mét kªnh hay nhiÒu kªnh. Cã thÓ ph©n lo¹i c¸c kªnh : C¨n cø vµo c¸ch thÓ hiÖn cã thÓ cã c¸c kªnh ch÷, h×nh, ©m thanh ; c¨n cø vµo c¸ch tiÕp nhËn cã thÓ cã kªnh thÞ gi¸c, thÝnh gi¸c, xóc gi¸c... Ch¼ng h¹n khi ng−êi ta lùa chän ph−¬ng tiÖn mang tÝnh vËt chÊt nh− b¾t tay, vç vai, «m h«n... Trong tr−êng hîp nµy xóc gi¸c ®−îc coi nh− mét "kªnh" giao tiÕp. H×nh thøc truyÒn th«ng ®iÖp cã thÓ lµ trùc tiÕp (mÆt ®èi mÆt) hay gi¸n tiÕp qua nh÷ng ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt (v« tuyÕn truyÒn h×nh, ®iÖn tho¹i, ra®i«...). ViÖc chän kªnh (hÖ thèng tÝn hiÖu) trong giao tiÕp lµ mét yÕu tè quan träng quyÕt ®Þnh hiÖu qu¶ giao tiÕp. C¸c kªnh giao tiÕp kh¸c nhau ®ßi hái ph−¬ng ph¸p ph¸t triÓn ý t−ëng kh¸c nhau vµ cã thÓ dÉn ®Õn hiÖu qu¶ giao tiÕp kh¸c nhau. VÝ dô : gi¸o viªn chän kªnh lêi gi¶ng gi¶i mét vÊn ®Ò víi häc sinh th× cã thÓ cã ¶nh h−ëng kh¸c víi lùa chän kªnh h×nh ®Ó diÔn t¶ vÊn ®Ò ®ã. Nhê kªnh giao tiÕp phï hîp, th«ng ®iÖp míi ®−îc nh©n vËt tiÕp nhËn trong giao tiÕp gi¶i m·. Th«ng ®iÖp ®· ®−îc gi¶i m· nµy sÏ kh«ng gièng hÖt víi th«ng ®iÖp ®−îc ng−êi m· ho¸ (nh©n vËt nguån) thùc hiÖn trong giao tiÕp. §©y còng lµ mét trong nh÷ng c¨n cø minh chøng cho luËn ®iÓm "t©m lÝ lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan". ViÖc gi¶i m· vµ cã th«ng ®iÖp ph¶n håi ®· t¹o ra qu¸ tr×nh giao tiÕp hoµn chØnh. 3. Ph¶n håi Ngay sau khi hiÓu ®−îc néi dung th«ng ®iÖp, ng−êi nhËn th−êng cã sù tr¶ lêi − ph¶n håi. Sù ph¶n håi cã thÓ mang h×nh thøc ng«n ng÷ hoÆc phi ng«n ng÷, hoÆc c¶ hai. Trong giao tiÕp, mçi nh©n vËt cÇn quan s¸t sù ph¶n håi mét c¸ch cÈn thËn ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi giao tiÕp cña m×nh. Qu¸ tr×nh nhËn vµ göi th«ng ®iÖp ®· lµm cho vai trß cña c¸c nh©n vËt giao tiÕp lu«n thay ®æi, khi lµ chñ thÓ, khi l¹i trë thµnh kh¸ch thÓ (®èi t−îng) giao tiÕp. 9
4. Hoµn c¶nh giao tiÕp Giao tiÕp lu«n x¶y ra trong mét t×nh huèng, mét m«i tr−êng, hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh. Hoµn c¶nh ®ã cã ¶nh h−ëng lín tíi c¸ch thøc, néi dung giao tiÕp. Bëi lÏ hoµn c¶nh giao tiÕp cã thÓ t¹o ra c¸c c¶m xóc kh¸c nhau ë c¸c nh©n vËt giao tiÕp. KÝch th−íc, mµu s¾c cña c¨n phßng, kiÓu trang trÝ s¾p ®Æt, sè l−îng ng−êi, kiÓu trang ®iÓm cña nh©n vËt giao tiÕp... ®Òu ¶nh h−ëng tíi c¸ch giao tiÕp cña chóng ta. V× vËy, ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ giao tiÕp, cÇn chuÈn bÞ mét hoµn c¶nh giao tiÕp thuËn lîi c¶ vÒ mÆt kh«ng gian lÉn mÆt t©m lÝ. V- C¸c nguyªn t¾c giao tiÕp Giao tiÕp lµ mét qu¸ tr×nh phøc t¹p bao hµm nhiÒu mÆt, nhiÒu cÊp ®é t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè t©m lÝ − x· héi kh¸c nhau. V× vËy, ®Ó ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ trong giao tiÕp, cÇn tu©n thñ mét sè nguyªn t¾c giao tiÕp c¬ b¶n. 1. Kh¸i niÖm nguyªn t¾c giao tiÕp Nguyªn t¾c giao tiÕp lµ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm chØ ®¹o, ®Þnh h−íng th¸i ®é vµ hµnh vi øng xö, ®ång thêi chØ ®¹o viÖc lùa chän c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn giao tiÕp cña c¸ nh©n. Nguyªn t¾c giao tiÕp ®−îc h×nh thµnh ë mçi c¸ nh©n th«ng qua sù nhËn thøc lÝ luËn, sù tr¶i nghiÖm vµ rÌn luyÖn cña hä. Nguyªn t¾c giao tiÕp mang tÝnh chÊt bÒn v÷ng vµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh, cã t¸c dông ®Þnh h−íng, chØ ®¹o, ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh th¸i ®é vµ c¸c ph¶n øng hµnh vi cña c¸ nh©n trong giao tiÕp. Tuy vËy, viÖc vËn dông c¸c nguyªn t¾c giao tiÕp l¹i cÇn cã sù linh ho¹t sao cho phï hîp víi t×nh huèng, ®iÒu kiÖn vµ ®èi t−îng giao tiÕp. 2. C¸c nguyªn t¾c giao tiÕp c¬ b¶n a) T«n träng nh©n c¸ch cña ®èi t−îng giao tiÕp Trong quan hÖ x· héi, ai còng cã nhu cÇu ®−îc ng−êi kh¸c t«n träng. V× vËy trong giao tiÕp, cÇn ph¶i t«n träng phÈm gi¸, t©m t−, nguyÖn väng vµ tÝnh c¸ch cña nhau, kh«ng Ðp buéc nhau b»ng c−êng quyÒn, vÞ thÕ, uy lùc... T«n träng nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp lµ ph¶i coi ®èi t−îng giao tiÕp lµ con ng−êi cã ®Çy ®ñ c¸c quyÒn häc tËp, lao ®éng..., ®−îc b×nh ®¼ng víi mäi ng−êi trong quan hÖ x· héi. §èi lËp víi t«n träng nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp lµ th¸i ®é coi th−êng, miÖt thÞ, kiªu c¨ng, tù phô trong giao tiÕp. T«n träng nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp ®−îc biÓu hiÖn : − Cã th¸i ®é tr©n träng, niÒm në khi tiÕp xóc Dï ë c−¬ng vÞ nµo, víi ®èi t−îng nµo, khi míi tiÕp xóc, chóng ta còng cÇn thÓ hiÖn râ sù tr©n träng, mõng rì qua nh÷ng hµnh vi chµo ®ãn : b¾t tay, mØm c−êi, gËt ®Çu, mêi ngåi... Th¸i 10
®é tr©n träng khi tiÕp xóc lu«n t¹o ra nh÷ng xóc c¶m tÝch cùc ë ®èi t−îng giao tiÕp : tin t−ëng, vui vÎ, tù tin..., vµ nhê ®ã qu¸ tr×nh giao tiÕp diÔn ra ®−îc thuËn lîi. − BiÕt l¾ng nghe ý kiÕn cña ®èi t−îng giao tiÕp B¶n chÊt cña giao tiÕp lµ trao ®æi th«ng tin. Cïng víi tù kh¼ng ®Þnh, tù thÓ hiÖn, trao ®æi th«ng tin còng lµ nhu cÇu cña ng−êi tham gia giao tiÕp. ViÖc tá th¸i ®é chó ý l¾ng nghe ý kiÕn cña ®èi t−îng giao tiÕp thÓ hiÖn sù quan t©m, tr©n träng nhu cÇu cña hä, tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu, nguyÖn väng chÝnh ®¸ng cña ®èi t−îng giao tiÕp. ViÖc tho¶ m·n nhu cÇu bao giê còng lµm n¶y sinh c¸c c¶m xóc vui s−íng, cã t¸c dông tÝch cùc vµ n©ng cao hiÖu qu¶ qu¸ tr×nh giao tiÕp. BiÕt l¾ng nghe lµ mét kÜ n¨ng, mét nghÖ thuËt, mét v¨n ho¸ giao tiÕp cÇn cã ë mçi ng−êi. BiÕt nghe sÏ lµm cho ®èi t−îng giao tiÕp trë thµnh biÕt nãi. Hµnh vi cô thÓ cña ng−êi biÕt l¾ng nghe trong giao tiÕp hÕt søc phong phó : kh«ng l¬ ®·ng, kh«ng ng¾t lêi, kh«ng quay mÆt ®i, kh«ng nh×n ®ång hå, biÕt t¸n th−ëng, cã lêi nãi «n tån... BiÕt l¾ng nghe cßn gióp tr¸nh sù hiÓu lÇm trong quan hÖ. HiÓu lÇm th−êng g©y ra sù bÊt hoµ, kh«ng lîi cho qu¸ tr×nh giao tiÕp. − Cã th¸i ®é ©n cÇn, thÓ hiÖn c¸c ph¶n øng biÓu c¶m mét c¸ch ch©n thµnh, trung thùc Nh÷ng gi¶ dèi trong ng«n ng÷ th−êng m©u thuÉn víi nh÷ng biÓu hiÖn cña nÐt mÆt, cö chØ. §ã lµ lÏ tù nhiªn v× t©m lÝ thèng nhÊt víi ho¹t ®éng. Do ®ã, sù ch©n thµnh, trung thùc, ©n cÇn võa thÓ hiÖn th¸i ®é t«n träng ®èi t−îng giao tiÕp, võa lµ c¬ së duy tr× quan hÖ bÒn ®Ñp. − T«n träng nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp cßn thÓ hiÖn qua hµnh vi giao tiÕp cã v¨n ho¸ BÊt luËn trong tr−êng hîp nµo còng kh«ng ®−îc dïng ng«n ng÷ cã tÝnh miÖt thÞ, xØ v¶, xóc ph¹m nh©n c¸ch cña nhau, nhÊt lµ ë nh÷ng chç c«ng céng, ë nh÷ng n¬i ®«ng ng−êi. Ngoµi ra, c¸c cö chØ, ®éng t¸c... trong giao tiÕp cßn cÇn ph¶i phï hîp víi phong tôc, truyÒn thèng v¨n ho¸ ®Þa ph−¬ng, d©n téc cña ®èi t−îng giao tiÕp. − T«n träng nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp cßn ®−îc thÓ hiÖn ë trang phôc, ®Çu tãc gän gµng, s¹ch sÏ, ®óng kiÓu c¸ch. Trong c¸c ®iÒu kiÖn giao tiÕp kh¸c nhau, ng−êi ta cã thÓ cã trang phôc, kiÓu c¸ch kh¸c nhau. Song, ¨n mÆc quÇn ¸o l«i th«i, luém thuém, bÈn thØu, nhµu n¸t... ®Òu lµ biÓu hiÖn thiÕu t«n träng ®èi t−îng giao tiÕp vµ còng chÝnh lµ thiÕu t«n träng b¶n th©n, ®ång thêi minh chøng r»ng b¹n lµ ng−êi cÈu th¶, l−êi biÕng. T«n träng nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp lµ nguyªn t¾c c¬ b¶n ®ßi hái mçi ng−êi ph¶i tu©n thñ trong giao tiÕp míi cã thÓ gÆt h¸i nh÷ng thµnh c«ng trong quan hÖ x· héi. b) Cã thiÖn ý trong giao tiÕp ThiÖn ý trong giao tiÕp lµ lu«n mong muèn ®em l¹i ®iÒu tèt ®Ñp cho ng−êi mµ m×nh giao tiÕp. ThiÖn ý ®−îc hiÓu nh− c¸i "t©m", "tÝnh thiÖn", "lßng nh©n hËu"... cña con ng−êi. 11
− ThiÖn ý biÓu hiÖn tr−íc hÕt ë sù tin t−ëng ®èi t−îng giao tiÕp. Mçi con ng−êi ®Òu cã nh÷ng mÆt tèt vµ nh÷ng nÐt xÊu. Trong giao tiÕp, chóng ta nªn hi väng vµ tin t−ëng vµo nh÷ng mÆt tèt, −u ®iÓm cña ®èi t−îng giao tiÕp. §iÒu nµy cã t¸c dông khÝch lÖ hä cè g¾ng ®Ó xøng ®¸ng víi lßng tin mµ ta ®· göi g¾m hä, nhê vËy hä sÏ cè g¾ng v−¬n tíi sù hoµn thiÖn h¬n, tèt ®Ñp h¬n. Tuy nhiªn ë ®©y kh¸c víi tin t−ëng mét c¸ch mï qu¸ng ®Ó ®èi t−îng giao tiÕp lîi dông. CÇn nh¹y bÐn x¸c ®Þnh ®éng c¬ giao tiÕp cña ®èi t−îng mµ "t¹m øng niÒm tin" víi møc ®é thÝch hîp. − Mét biÓu hiÖn kh¸c cña thiÖn ý trong giao tiÕp lµ ch©n thµnh vµ c«ng b»ng trong nhËn xÐt ®¸nh gi¸ vÒ néi dung vÊn ®Ò mµ ®èi t−îng giao tiÕp ®ang tr×nh bµy, vÒ nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp. §iÒu ®ã gióp ®èi t−îng giao tiÕp thªm tin t−ëng vµo ng−êi m×nh giao tiÕp vµ tù nhËn thøc b¶n th©n ®Çy ®ñ vµ chÝnh x¸c h¬n. ViÖc ®¸nh gi¸, nhËn xÐt cã phÇn "cao h¬n" thùc tÕ mang tÝnh ®éng viªn, khuyÕn khÝch còng lµ mét biÓu hiÖn cña thiÖn ý trong giao tiÕp song bao giê còng ph¶i hÕt søc ch©n thµnh míi cã ý nghÜa. − ThiÖn ý trong giao tiÕp cßn biÓu hiÖn ë th¸i ®é kh«ng thµnh kiÕn víi ®èi t−îng giao tiÕp vµ dµnh t×nh c¶m tèt ®Ñp cho hä. BÊt cø ai còng cã vµi khuyÕt ®iÓm nµo ®ã. Trong giao tiÕp cÇn cè g¾ng nh×n thÊy nh÷ng −u ®iÓm h¬n lµ ®Ó ý tíi nh÷ng khuyÕt ®iÓm cña ®èi t−îng giao tiÕp. §©y lµ th¸i ®é quan hÖ thiÖn ý. TriÕt häc M¸c − Lªnin kh¼ng ®Þnh con ng−êi lu«n vËn ®éng theo xu thÕ ph¸t triÓn. NÕu chóng ta nh×n ng−êi theo con m¾t ®éng th× mäi thµnh kiÕn cña chóng ta sÏ biÕn mÊt. Khi døt bá nh÷ng thµnh kiÕn, chóng ta sÏ cã th¸i ®é, hµnh vi ®é l−îng vµ kh¸ch quan h¬n trong giao tiÕp, chóng ta dÔ dµng dµnh t×nh c¶m tèt ®Ñp cho ®èi t−îng giao tiÕp, thiÖn ý cña ta béc lé râ h¬n vµ t¹o nªn thiÖn c¶m ë ®èi t−îng, lµm cho quan hÖ hai bªn thªm thuËn lîi. c) §ång c¶m trong giao tiÕp §ång c¶m trong giao tiÕp lµ cïng cã chung c¶m xóc, c¶m nghÜ gi÷a c¸c nh©n vËt trong qu¸ tr×nh giao tiÕp. §Ó cã sù ®ång c¶m, mçi ng−êi ph¶i biÕt ®Æt m×nh vµo vÞ trÝ cña ng−êi kh¸c, vµo hoµn c¶nh, løa tuæi cña ng−êi kh¸c ®Ó suy nghÜ vµ c¶m th«ng víi niÒm vui, nçi buån cña hä. §ång c¶m bao giê còng xuÊt ph¸t tõ sù hiÓu biÕt lÉn nhau. Tuy vËy, ng−êi cã kinh nghiÖm giao tiÕp cã thÓ ngay tõ lÇn gÆp ®Çu tiªn ®· cã kh¶ n¨ng ®ång c¶m víi ng−êi kh¸c. §ång c¶m t¹o ra sù gÇn gòi, th©n mËt, t¹o ra c¶m gi¸c an toµn vµ høng thó khi giao tiÕp víi nhau. §ång c¶m lµ c¬ së cña sù sÎ chia, cña hµnh vi nh©n hËu vµ khoan dung. Nhê cã sù ®ång c¶m mµ chñ thÓ giao tiÕp míi cã hµnh vi øng xö phï hîp víi nhu cÇu, nguyÖn väng, mong muèn cña ®èi t−îng giao tiÕp. §ång c¶m còng lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó ®èi t−îng giao tiÕp dÔ dµng béc b¹ch t©m t−, cëi më tÊm lßng. N¾m ®−îc suy nghÜ s©u xa, t×nh c¶m tõ ®¸y lßng cña ®èi t−îng giao tiÕp lµ mong muèn cña mçi chóng ta. 12
VI- Mét sè KÜ n¨ng giao tiÕp c¬ b¶n 1. Kh¸i niÖm a) KÜ n¨ng : Lµ møc ®é lµm chñ ph−¬ng ph¸p hµnh ®éng trªn c¬ së tri thøc ®· tiÕp thu ®−îc vµ thÓ hiÖn trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt mét nhiÖm vô x¸c ®Þnh. KÜ n¨ng cã nhiÒu møc ®é kh¸c nhau. Møc ®é khëi ®Çu lµ t¸i hiÖn mét c¸ch cã ý thøc tri thøc ®· häc, møc ®é cao nhÊt lµ cËn kÜ x¶o. §Æc tr−ng cña kÜ n¨ng lµ vËn dông tri thøc vµo thùc tiÔn d−íi d¹ng thao t¸c vµ hµnh ®éng ®óng. Nãi c¸ch kh¸c, kÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ mét hµnh ®éng hay mét ho¹t ®éng nµo ®ã b»ng c¸ch lùa chän vµ vËn dông nh÷ng tri thøc, kinh nghiÖm vµ nh÷ng c¸ch thøc hµnh ®éng ®óng vµo thùc tiÔn. §iÒu kiÖn chung ®¶m b¶o hiÖu qu¶ cao nhÊt cña viÖc h×nh thµnh kÜ n¨ng lµ : − Sù lÜnh héi c¸c tri thøc ®· ®−îc kh¸i qu¸t ho¸ − Mèi quan hÖ ng−îc trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt nhiÖm vô míi b) KÜ n¨ng giao tiÕp : Lµ møc ®é phèi hîp hîp lÝ nhÊt ®Þnh c¸c thao t¸c, cö chØ, ®iÖu bé, hµnh vi (kÓ c¶ hµnh vi ng«n ng÷) ®¶m b¶o ®¹t kÕt qu¶ trong qu¸ tr×nh giao tiÕp cña con ng−êi. KÜ n¨ng giao tiÕp võa cã tÝnh æn ®Þnh, võa cã tÝnh mÒm dÎo, tÝnh linh ho¹t, s¸ng t¹o, võa cã tÝnh môc ®Ých. B¶n chÊt cña kÜ n¨ng giao tiÕp lµ sù phèi hîp phøc t¹p gi÷a chuÈn mùc hµnh vi x· héi cña c¸ nh©n víi sù vËn ®éng cña c¬ thÓ (c¬ mÆt : ¸nh m¾t, nô c−êi, m«i..., ®éng t¸c tay, ch©n, ®Çu, cæ, vai, t− thÕ vËn ®éng...) vµ ng«n ng÷. Sù phèi hîp ®ã cã tÝnh hµi hoµ, hîp lÝ cã nghÜa lµ nã mang mét néi dung th«ng tin nhÊt ®Þnh, phï hîp víi môc ®Ých giao tiÕp vµ mang l¹i hiÖu qu¶ trong qu¸ tr×nh giao tiÕp. KÜ n¨ng giao tiÕp ®−îc h×nh thµnh b»ng c¸c con ®−êng : − RÌn luyÖn qua tiÕp xóc víi mäi ng−êi xung quanh − TÝch luü nh÷ng kinh nghiÖm qua tham gia c¸c mèi quan hÖ x· héi − TiÕp thu nh÷ng thãi quen øng xö ®−îc x©y dùng trong gia ®×nh 2. C¸c kÜ n¨ng giao tiÕp c¬ b¶n Giao tiÕp lµ mét qu¸ tr×nh gåm nhiÒu giai ®o¹n ®−îc ph©n chia mét c¸ch t−¬ng ®èi nh− sau: − Giai ®o¹n ®Þnh h−íng tr−íc khi thùc hiÖn giao tiÕp − Giai ®o¹n më ®Çu cña qu¸ tr×nh giao tiÕp − Giai ®o¹n ®iÒu chØnh, ®iÒu khiÓn vµ ph¸t triÓn qu¸ tr×nh giao tiÕp − Giai ®o¹n kÕt thóc qu¸ tr×nh giao tiÕp C¸c giai ®o¹n trong qu¸ tr×nh giao tiÕp lu«n thèng nhÊt víi nhau, cã t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, cïng quyÕt ®Þnh hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh giao tiÕp. 13
C¨n cø vµo diÔn biÕn cña qu¸ tr×nh giao tiÕp, ng−êi ta cã thÓ ph©n chia thµnh c¸c nhãm kÜ n¨ng, trong ®ã bao hµm c¸c kÜ n¨ng cô thÓ. a) Nhãm kÜ n¨ng ®Þnh h−íng giao tiÕp Nhãm kÜ n¨ng nµy ®−îc biÓu hiÖn ë kh¶ n¨ng dùa vµo sù biÓu c¶m, ng÷ ®iÖu, thanh ®iÖu cña ng«n ng÷, cö chØ, ®éng t¸c, thêi ®iÓm vµ kh«ng gian giao tiÕp mµ ph¸n ®o¸n chÝnh x¸c vÒ nh©n c¸ch, vÒ vai trß giao tiÕp cña ®èi t−îng vµ mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ víi ®èi t−îng giao tiÕp. Nhãm kÜ n¨ng nµy bao gåm : − KÜ n¨ng ®äc trªn nÐt mÆt, cö chØ, lêi nãi NÐt mÆt, cö chØ, lêi nãi cña con ng−êi lu«n ph¶n ¸nh c¸i t©m lÝ bªn trong cña hä. §«i khi gi÷a ng«n ng÷ vµ nÐt mÆt, cö chØ, d¸ng ®iÖu (gäi chung lµ ng«n ng÷ c¬ thÓ) kh«ng ¨n khíp víi nhau, song trong hÇu hÕt c¸c tr−êng hîp, ng«n ng÷ c¬ thÓ ®Òu "thËt" h¬n lêi nãi. Nhê tri gi¸c tinh tÕ, nh¹y bÐn c¸c biÓu hiÖn ®ã, chñ thÓ giao tiÕp cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc th¸i ®é cña ®èi t−îng giao tiÕp. Ng«n ng÷ diÔn t¶ t×nh c¶m hay cßn gäi lµ ng«n ng÷ biÓu c¶m rÊt phong phó. Nã thÓ hiÖn tÝnh c¸ch, trÝ tuÖ, t×nh c¶m, ý chÝ cña con ng−êi : TÝnh chñ ®éng hay bÞ ®éng, tÝnh ch©n thµnh hay gi¶ dèi, tÝnh tin t−ëng hay hoµi nghi... ®Òu in dÊu trong giäng nãi vµ nhÞp ®iÖu cña lêi nãi. VÝ dô : Khi xóc ®éng − giäng nãi run run ng¾t qu·ng, khi vui vÎ − giäng nãi trong trÎo, nhÞp ®é nhanh, khi buån − giäng trÇm vµ nhÞp chËm, khi giËn d÷ − giäng nãi to, gay g¾t. NÐt mÆt, cö chØ, d¸ng ®iÖu... còng lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó biÓu hiÖn c¸c tr¹ng th¸i c¶m xóc. VÝ dô : Khi xÊu hæ − nÐt mÆt th−êng bèi rèi ; khi tù ¸i − mÆt ®á bõng lªn ; khi sî h·i − mÆt t¸i nh¹t ; khi c¨ng th¼ng − to¸t må h«i, nhiÒu ®éng t¸c thõa... Tri gi¸c nh÷ng biÓu hiÖn xóc c¶m bªn ngoµi rÊt cã ý nghÜa trong qu¸ tr×nh giao tiÕp v× nã t¹o ra Ên t−îng ban ®Çu − c¬ së cho hµnh ®éng giao tiÕp cô thÓ. Tuy nhiªn ®iÒu quan träng h¬n lµ biÕt dùa vµo c¸c biÓu hiÖn bÒ ngoµi ®ã ®Ó nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ vµ ph¸n ®o¸n ®óng néi t©m cña ®èi t−îng giao tiÕp, nghÜa lµ chuyÓn tõ tri gi¸c bªn ngoµi vµo nhËn biÕt b¶n chÊt bªn trong cña nh©n c¸ch. − KÜ n¨ng chuyÓn tõ sù tri gi¸c bªn ngoµi vµo nhËn biÕt b¶n chÊt bªn trong cña nh©n c¸ch. Sù biÓu hiÖn c¸c tr¹ng th¸i t©m lÝ cña con ng−êi qua ng«n ng÷ vµ ®iÖu bé lµ rÊt phøc t¹p. Cïng mét tr¹ng th¸i c¶m xóc cã thÓ ®−îc biÓu lé ra b»ng ng«n ng÷ vµ ®iÖu bé kh¸c nhau. Ng−îc l¹i, cã tr−êng hîp ng«n ng÷, cö chØ gièng nhau l¹i béc lé t©m tr¹ng c¶m xóc kh¸c nhau. §iÒu ®ã phô thuéc vµo kinh nghiÖm giao tiÕp cña mçi ng−êi, vµo nÒn v¨n ho¸ x· héi mµ ng−êi ®ã ®ang sèng, phô thuéc vµo kh¶ n¨ng kiÒm chÕ hay "®ãng kÞch" cña mçi ng−êi. Tuy nhiªn, v× t©m lÝ thèng nhÊt víi ho¹t ®éng, c¸i t©m lÝ bªn trong lu«n ®−îc biÓu hiÖn qua hµnh vi, cö chØ, c¸ch nãi n¨ng cña con ng−êi víi nh÷ng dÊu hiÖu chung cña nã, cho nªn víi sù tri gi¸c tinh tÕ, nh¹y c¶m, sù b×nh tÜnh s¸ng suèt, ng−êi ta vÉn cã thÓ ph¸n ®o¸n ®óng tr¹ng th¸i c¶m xóc vµ ®Æc ®iÓm t©m lÝ, nh©n c¸ch cña ®èi t−îng giao tiÕp. 14
− KÜ n¨ng ®Þnh h−íng gåm : ®Þnh h−íng tr−íc khi tiÕp xóc vµ ®Þnh h−íng trong khi tiÕp xóc. + KÜ n¨ng ®Þnh h−íng tr−íc khi tiÕp xóc lµ kh¶ n¨ng ph¸c th¶o ch©n dung t©m lÝ cña ®èi t−îng giao tiÕp ®Ó x¸c ®Þnh môc ®Ých, nhiÖm vô, ph−¬ng tiÖn, ®iÒu kiÖn vµ c¸ch thøc giao tiÕp cã hiÖu qu¶. Ph¸c th¶o ch©n dung t©m lÝ lµ viÖc dùa vµo kinh nghiÖm vµ nh÷ng th«ng tin ban ®Çu vÒ ®èi t−îng ®Ó x©y dùng m« h×nh t©m lÝ vÒ nh÷ng phÈm chÊt, ®Æc ®iÓm t©m lÝ ®Æc tr−ng vµ vai giao tiÕp cña ®èi t−îng. Trªn c¬ së ®ã, chñ thÓ giao tiÕp cã c¸c ph−¬ng ¸n øng xö kh¸c nhau, dù ®o¸n, l−êng tr−íc nh÷ng ph¶n øng cña ®èi t−îng giao tiÕp ®Ó cã sù øng xö phï hîp nh»m ®¹t hiÖu qu¶ trong qu¸ tr×nh giao tiÕp. ViÖc ph¸c th¶o ch©n dung t©m lÝ ®èi t−îng giao tiÕp cµng ®óng, cµng chÝnh x¸c th× qu¸ tr×nh giao tiÕp diÔn ra cµng thuËn lîi vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao. Ng−êi x−a tõng d¹y : "BiÕt ng−êi biÕt ta, tr¨m trËn tr¨m th¾ng". Tr−íc khi tiÕp xóc, chóng ta cÇn dµnh thêi gian ®Ó h×nh dung vÒ ®èi t−îng giao tiÕp, ®ång thêi ®Þnh h−íng th¸i ®é giao tiÕp tÝch cùc : thiÖn c¶m, tù tin, cëi më, b×nh tÜnh, s¸ng suèt ; t¹o bÇu kh«ng khÝ giao tiÕp th©n mËt, c¶m gi¸c tho¶i m¸i cho ®èi t−îng giao tiÕp ®Ó hä ®−îc tù nhiªn béc lé nhu cÇu, nguyÖn väng vµ ý ®Þnh cña hä. + KÜ n¨ng ®Þnh h−íng trong tiÕp xóc lµ kh¶ n¨ng thiÕt lËp c¸c thao t¸c trÝ tuÖ, t− duy vµ liªn t−ëng trªn c¬ së kinh nghiÖm vµ nh÷ng th«ng tin hiÖn thêi vÒ ®èi t−îng giao tiÕp nh»m chuÈn bÞ s½n sµng cho hµnh vi øng xö phï hîp víi c¸c ph¶n øng liªn tôc cña ®èi t−îng giao tiÕp. Trong qu¸ tr×nh giao tiÕp, nh÷ng hµnh vi, cö chØ, ng«n ng÷ còng nh− néi dung giao tiÕp cña ®èi t−îng lu«n thay ®æi, v× thÕ viÖc thiÕt lËp c¸c thao t¸c trÝ tuÖ ®ßi hái ph¶i mang tÝnh linh ho¹t, c¬ ®éng, mÒm dÎo, nhê thÕ chñ thÓ míi øng xö kÞp thêi vµ hîp lÝ trong qu¸ tr×nh giao tiÕp. Tãm l¹i, ®Þnh h−íng giao tiÕp cã ý nghÜa quan träng, nã quyÕt ®Þnh th¸i ®é vµ hµnh vi giao tiÕp cña con ng−êi. Ng−êi cã kÜ n¨ng ®Þnh h−íng giao tiÕp sÏ x©y dùng mét c¸ch cã ý thøc m« h×nh nh©n c¸ch gi¶ ®Þnh cña ®èi t−îng giao tiÕp. Møc ®é thèng nhÊt gi÷a m« h×nh nh©n c¸ch gi¶ ®Þnh cña ®èi t−îng giao tiÕp (kÕt qu¶ cña ®Þnh h−íng trong suèt qu¸ tr×nh giao tiÕp) lµ biÓu hiÖn ban ®Çu kÜ n¨ng ®Þnh h−íng giao tiÕp cña chñ thÓ. Sù thèng nhÊt gi÷a m« h×nh nh©n c¸ch víi chÝnh b¶n th©n nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp míi lµ biÓu hiÖn møc ®é cao cña kÜ n¨ng ®Þnh h−íng giao tiÕp. ViÖc x¸c ®Þnh m×nh sÏ lµm g×, nãi g×, nh− thÕ nµo..., ®èi t−îng cã nhu cÇu, mong muèn, nguyÖn väng g×, ph¶n øng nh− thÕ nµo... trong qu¸ tr×nh giao tiÕp hoµn toµn phô thuéc vµo kh¶ n¨ng ®Þnh h−íng giao tiÕp cña mçi ng−êi. − RÌn luyÖn kÜ n¨ng ®Þnh h−íng giao tiÕp : + Quan s¸t, häc tËp kinh nghiÖm cña nh÷ng ng−êi giao tiÕp cã hiÖu qu¶. + TÝch cùc vËn dông nh÷ng hiÓu biÕt vÒ t©m lÝ ng−êi trong qu¸ tr×nh giao tiÕp. + RÌn luyÖn ãc quan s¸t tinh tÕ, nh¹y c¶m khi tri gi¸c con ng−êi. + Lu«n chó ý, quan t©m tíi ®èi t−îng giao tiÕp, tØnh t¸o, s¸ng suèt kh¸i qu¸t th«ng tin qua cö chØ, hµnh vi cña ®èi t−îng giao tiÕp. 15
b) Nhãm kÜ n¨ng ®Þnh vÞ KÜ n¨ng ®Þnh vÞ lµ kh¶ n¨ng x©y dùng m« h×nh nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp ®¹t møc ®é chÝnh x¸c vµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh dùa trªn ho¹t ®éng nhËn thøc tÝch cùc. KÜ n¨ng ®Þnh vÞ ®¶m b¶o sù ®ång c¶m gi÷a chñ thÓ vµ c¸c ®èi t−îng giao tiÕp. §ång c¶m lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi nhÊt cho cuéc giao tiÕp thµnh c«ng. KÜ n¨ng ®Þnh vÞ cã ®Æc ®iÓm sau : − M« h×nh nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp ®−îc x©y dùng trong giai ®o¹n nµy gÇn víi hiÖn thùc vµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh. Néi dung chñ yÕu cña nh©n c¸ch (t©m tr¹ng, nhu cÇu, nguyÖn väng...) ®èi t−îng giao tiÕp còng nh− vai giao tiÕp ®−îc x¸c ®Þnh kh¸ râ, ®óng víi nh©n c¸ch thùc cña ®èi t−îng giao tiÕp c¶ vÒ mÆt kh¸i qu¸t lÉn c¸ biÖt. − M« h×nh nh©n c¸ch ®èi t−îng giao tiÕp ë ®©y ®· cã sù ®iÒu chØnh chÝnh x¸c ho¸ m« h×nh nh©n c¸ch ®èi t−îng ®· cã tr−íc ®©y b»ng mét qu¸ tr×nh nhËn thøc tÝch cùc trong sù nhËp vai ®èi t−îng cña chñ thÓ. BiÓu hiÖn cô thÓ cña kÜ n¨ng ®Þnh vÞ lµ : − X¸c ®Þnh chÝnh x¸c vai trß trong giao tiÕp. − X¸c ®Þnh ®óng kh«ng gian vµ thêi gian giao tiÕp, hiÓu ®−îc ý nghÜa cña chóng trong cuéc giao tiÕp. − BiÕt ®Æt m×nh vµo vÞ trÝ ®èi t−îng giao tiÕp ®Ó hiÓu ®−îc t©m tr¹ng, niÒm vui, nçi buån, −íc muèn, nguyÖn väng cña ®èi t−îng giao tiÕp. − Cã nh÷ng c¶m xóc, c¶m nghÜ chung víi ®èi t−îng giao tiÕp − ®ång c¶m. − Cã hµnh vi trong øng xö phï hîp víi nhu cÇu, nguyÖn väng, ®Æc ®iÓm t©m sinh lÝ cña ®èi t−îng giao tiÕp mµ vÉn ®¹t ®−îc môc ®Ých giao tiÕp. C¸ch rÌn luyÖn kÜ n¨ng ®Þnh vÞ : − TÝch cùc huy ®éng kinh nghiÖm giao tiÕp ®· tiÕp thu ®−îc. − KiÒm chÕ nh÷ng ph¶n øng tøc thêi, thiÕu suy nghÜ. − Tr−íc khi thùc hiÖn mét hµnh vi giao tiÕp, nªn dµnh mét thêi gian tèi thiÓu ®Ó tr¶ lêi c©u hái : "NÕu lµ m×nh th× ®èi t−îng sÏ ph¶n øng thÕ nµo?" c) Nhãm kÜ n¨ng ®iÒu chØnh, ®iÒu khiÓn §iÒu chØnh, ®iÒu khiÓn trong giao tiÕp lµ qu¸ tr×nh tæ chøc liªn tôc hîp lÝ c¸c hµnh vi giao tiÕp trªn c¬ së nhËn thøc, th¸i ®é vµ nh÷ng thãi quen giao tiÕp cña con ng−êi. VÒ b¶n chÊt, kÜ n¨ng giao tiÕp lµ sù phèi hîp c¸c thµnh phÇn t©m lÝ nãi trªn ®¹t ë møc ®é nhÞp nhµng, hîp lÝ nhÊt trong qu¸ tr×nh giao tiÕp nh»m ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh ®ã ®¹t hiÖu qña, Nãi réng h¬n, kÜ n¨ng ®iÒu khiÓn vµ ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh giao tiÕp lµ kÜ n¨ng ®iÒu khiÓn vµ ®iÒu chØnh b¶n th©n 16
vµ ®èi t−îng giao tiÕp ®Ó tiÕn tr×nh ®ã diÔn ra thuËn lîi, tèt ®Ñp. Nhãm kÜ n¨ng nµy bao gåm nhiÒu kÜ n¨ng cô thÓ. D−íi ®©y lµ mét sè kÜ n¨ng c¬ b¶n. − KÜ n¨ng khëi ®Çu qu¸ tr×nh giao tiÕp Khëi ®Çu cho qu¸ tr×nh giao tiÕp còng khã nh− më ®Çu mét bµi v¨n v× nã cÇn cã ý tø vµ hÊp dÉn tù nhiªn ®èi t−îng vµo cuéc. §Ó khëi ®Çu giao tiÕp thuËn lîi, nªn ®−a ra mét ®Ò tµi trung tÝnh, v« h¹i, nhÑ nhµng lµm lêi tùa cho chñ ®Ò tiÕp theo. VÝ dô : thêi tiÕt, tin tøc, thêi trang... Mét ®iÒu quan träng trong khi khëi ®Çu giao tiÕp lµ t¹o ra Ên t−îng ban ®Çu tèt ®Ñp. Nh÷ng thùc nghiÖm t©m lÝ häc tõ n¨m 1946 vÒ ®é bÒn cña Ên t−îng ban ®Çu ®· ®−a ra kÕt luËn r»ng c¸ nh©n bÞ in dÊu Ên ®Çu tiªn d−êng nh− bÞ "¸p ®Æt" vµ khã thay ®æi Ên t−îng ®ã. V× vËy, khi khëi ®Çu giao tiÕp, cÇn tù thÓ hiÖn v¨n ho¸ b¶n th©n trong trang phôc, ®Çu tãc, nÐt mÆt, lêi chµo... − KÜ n¨ng lµm chñ tr¹ng th¸i c¶m xóc cña b¶n th©n Tr¹ng th¸i c¶m xóc lµ mét hiÖn t−îng t©m lÝ ®−îc h×nh thµnh bëi c¸c kÝch thÝch m¹nh, cã ý nghÜa víi c¸ nh©n hoÆc lµ nh÷ng kÝch thÝch tuy yÕu nh−ng t¸c ®éng l©u dµi. C¸c tr¹ng th¸i c¶m xóc lu«n liªn quan tíi viÖc tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n nhu cÇu nµo ®ã cña con ng−êi. Cã nhiÒu lo¹i tr¹ng th¸i c¶m xóc : + Tr¹ng th¸i cña c¸ nh©n (nãi lªn ®Æc ®iÓm c¸ nh©n) vµ tr¹ng th¸i do t×nh huèng (do hoµn c¶nh g©y ra). + Tr¹ng th¸i s©u s¾c vµ tr¹ng th¸i hêi hît (vÝ dô nh− ham mª vµ t©m tr¹ng) + Tr¹ng th¸i cã t¸c dông tÝch cùc vµ tr¹ng th¸i cã t¸c ®éng tiªu cùc (vÝ dô nh− c¶m høng vµ thê ¬). + Tr¹ng th¸i l©u dµi vµ tr¹ng th¸i ng¾n ngñi. + Tr¹ng th¸i ®−îc ý thøc ®Çy ®ñ vµ tr¹ng th¸i Ýt ®−îc ý thøc. Tr¹ng th¸i c¶m xóc th−êng trë thµnh c¸i ph«ng chi phèi hµnh vi vµ ho¹t ®éng cña con ng−êi. ChÝnh v× vËy, ®Ó giao tiÕp ®¹t hiÖu qu¶ cÇn cã kÜ n¨ng lµm chñ tr¹ng th¸i c¶m xóc cña b¶n th©n. − KÜ n¨ng lµm chñ tr¹ng th¸i c¶m xóc biÓu hiÖn : + BiÕt kiÒm chÕ, che dÊu t©m tr¹ng khi cÇn thiÕt. Khi giao tiÕp ai còng muèn cã ®−îc bÇu kh«ng khÝ th©n mËt, tho¶i m¸i. Kh«ng khÝ giao tiÕp phô thuéc kh¸ nhiÒu vµo t©m tr¹ng cña nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp. NÕu mçi ng−êi ®Òu biÕt k×m l¹i nh÷ng c¶m xóc cã t¸c ®éng tiªu cùc hoÆc tr¹ng th¸i h−ng phÊn qu¸ møc th× kh«ng nh÷ng gi÷ ®−îc sù s¸ng suèt trong giao tiÕp mµ cßn t¹o bÇu kh«ng khÝ giao tiÕp thuËn lîi, ®èi t−îng giao tiÕp sÏ cã c¶m gi¸c dÔ chÞu trong qu¸ tr×nh giao tiÕp. VÝ dô : Gi¸o viªn biÕt kiÒm chÕ c¶m gi¸c bùc däc hoÆc buån b· cña m×nh khi lªn líp sÏ lµm kh«ng khÝ líp häc kh«ng bÞ c¨ng th¼ng, bµi gi¶ng cña gi¸o viªn Ýt bÞ chi phèi, häc sinh tiÕp thu bµi tèt h¬n. 17
+ BiÕt ®iÒu khiÓn c¸c diÔn biÕn t©m lÝ cña b¶n th©n. Trong qu¸ tr×nh giao tiÕp, diÔn biÕn t©m lÝ cña mçi ng−êi phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè vµ lu«n thay ®æi theo diÔn biÕn qu¸ tr×nh giao tiÕp. Ng−êi giao tiÕp tèt th−êng cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh t©m lÝ cña m×nh, phï hîp víi ®èi t−îng, hoµn c¶nh, môc ®Ých, néi dung, nhiÖm vô giao tiÕp. VÝ dô : Ta kh«ng thÝch nghe ®èi t−îng tr×nh bµy mét néi dung nµo ®ã ; trong tr−êng hîp nµy,viÖc kiÒm chÕ c¶m xóc chÞu khã vµ t¨ng c−êng tÝnh kiªn tr× lµ rÊt cÇn thiÕt. − KÜ n¨ng duy tr× vµ kÕt thóc qu¸ tr×nh giao tiÕp + Duy tr× qu¸ tr×nh giao tiÕp lµ lµm cho qu¸ tr×nh giao tiÕp diÔn ra liªn tôc, kh«ng ng¾t qu·ng. Mét cuéc giao tiÕp th−êng cã nhiÒu thêi gian "chÕt", cã nh÷ng kho¶ng trèng lµ cuéc giao tiÕp tÎ nh¹t, kÐm hiÖu qu¶, trong ®ã ng−êi tham gia th−êng bÞ gß bã, g−îng g¹o, khã chÞu. §Ó duy tr× cuéc tiÕp xóc ®ßi hái chóng ta ph¶i biÕt l¾ng nghe, biÕt gîi më vÊn ®Ò giao tiÕp, biÕt khuyÕn khÝch ®èi t−îng giao tiÕp béc b¹ch néi t©m cña hä, t¹o c¶m gi¸c an toµn, høng thó cho ®èi t−îng giao tiÕp. Tuy nhiªn, duy tr× giao tiÕp kh«ng cã nghÜa lµ nãi n¨ng huyªn thuyªn ®Ó lÊp chç trèng. Nh÷ng lêi nãi ba hoa, v« bæ, rçng tuyÕch, xen víi nh÷ng tiÕng lãng khã hiÓu th−êng lµm cho ng−êi ta bùc tøc, khã chÞu. CÇn chó ý vµo träng t©m c©u chuyÖn, ®ång thêi cè g¾ng n¾m b¾t nhu cÇu cña ®èi t−îng, tõ ®ã cã hµnh vi giao tiÕp phï hîp ®Ó tiÕp tôc hay kÕt thóc qu¸ tr×nh giao tiÕp. + KÕt thóc cuéc giao tiÕp ®óng lóc lµ mét kÜ n¨ng quan träng. NÕu chóng ta chØ nghÜ ®Õn b¶n th©n th× viÖc kÕt thóc cuéc giao tiÕp th−êng cøng nh¾c, l¹nh lïng, khã ®Ó l¹i høng thó gÆp l¹i cña ®èi t−îng giao tiÕp. Thêi ®iÓm kÕt thóc giao tiÕp phô thuéc tr−íc tiªn vµo nhu cÇu giao tiÕp cña ng−êi tham gia giao tiÕp. Khi nhËn thÊy môc ®Ých giao tiÕp ®· ®¹t ®−îc, cÇn khÐo lÐo ®Èy chuyÖn lªn thËt hµo høng, s«i næi tr−íc lóc t¹m biÖt. §iÒu ®ã sÏ ®Ó l¹i cho ®èi t−îng c¶m gi¸c tiÕc nuèi ph¶i chia tay. Lóc chia tay nªn thÓ hiÖn mong muèn râ rµng r»ng mong sím gÆp l¹i ®èi t−îng còng nh− th¸i ®é vui thÝch cña m×nh. VÝ dô : b¾t tay thËt chÆt, nãi c©u "Nhê cã anh t«i cã ®−îc nh÷ng gi©y phót vui vÎ"... d) KÜ n¨ng sö dông ph−¬ng tiÖn giao tiÕp Trong giao tiÕp, con ng−êi sö dông nhiÒu ph−¬ng tiÖn ®Ó truyÒn t¶i vµ thu nhËn th«ng tin, trong ®ã cã hai ph−¬ng tiÖn chñ yÕu lµ ng«n ng÷ vµ phi ng«n ng÷. − Ng«n ng÷ lµ ph−¬ng tiÖn giao tiÕp ®Æc tr−ng cña con ng−êi Mét c¸ch kh¸i qu¸t, cã thÓ chia ng«n ng÷ lµm hai lo¹i : Ng«n ng÷ bªn ngoµi vµ ng«n ng÷ bªn trong. Ng«n ng÷ bªn ngoµi lµ ng«n ng÷ h−íng vµo ng−êi kh¸c, ®−îc dïng ®Ó truyÒn ®¹t vµ tiÕp nhËn th«ng tin, bao gåm ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt. Ng«n ng÷ bªn trong lµ ng«n ng÷ h−íng vµo b¶n th©n gióp con ng−êi suy nghÜ, ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh b¶n th©n, ®ång thêi chuÈn bÞ cho ho¹t ®éng giao tiÕp bªn ngoµi. Ng«n ng÷ cã t¸c ®éng rÊt lín tíi t©m lÝ, t×nh c¶m cña con ng−êi th«ng qua néi dung ng÷ ®iÖu vµ c¸ch thøc sö dông ng«n ng÷ cña chñ thÓ. V× vËy, khi giao tiÕp, chóng ta cÇn rÌn luyÖn 18
®Ó cã thÓ sö dông ng«n ng÷ mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Muèn vËy cÇn n¾m ®−îc c¸c yÕu tè chñ yÕu quy ®Þnh sù lùa chän ng«n ng÷ trong giao tiÕp, ®ã lµ : Quan hÖ vai gi÷a nh÷ng ng−êi tham gia giao tiÕp ; hoµn c¶nh giao tiÕp (kh«ng gian, thêi gian, kh«ng khÝ t©m lÝ, nghi thøc giao tiÕp...) ; môc ®Ých giao tiÕp ; tr×nh ®é cña ng−êi biÓu ®¹t vµ th«ng hiÓu biÓu ®¹t ; c¸c ®Æc ®iÓm c¸ nh©n cña ng−êi giao tiÕp. C¸c yÕu tè nµy kh«ng chØ quy ®Þnh sù lùa chän ng«n ng÷ mµ cßn quy ®Þnh c¶ hiÖu qu¶ sö dông ng«n ng÷ trong giao tiÕp. Trong lÞch sö, ng«n ng÷ nãi xuÊt hiÖn sím h¬n vµ ®−îc sö dông nhiÒu nhÊt trong giao tiÕp. §Ó ®¹t ®−îc kÜ n¨ng sö dông ph−¬ng tiÖn giao tiÕp nµy, cÇn cè g¾ng ®¶m b¶o c¸c yªu cÇu sau ®©y : + DÔ hiÓu, m¹ch l¹c, râ rµng, chuÈn x¸c, lÞch sù. + GiÇu h×nh ¶nh, diÔn c¶m, dÔ nhí, hÊp dÉn. + Phèi hîp nhÞp nhµng víi viÖc sö dông ph−¬ng tiÖn phi ng«n ng÷. + Phï hîp víi ng÷ c¶nh vµ hoµn c¶nh giao tiÕp. + Ng−êi nãi ph¶i quan s¸t ph¶n øng cña ng−êi nghe ®Ó kÞp thêi ®iÒu chØnh lêi nãi cña m×nh cho phï hîp. §èi víi ng«n ng÷ viÕt, khi sö dông trong giao tiÕp cÇn ®¶m b¶o yªu cÇu : + Tu©n thñ ®Çy ®ñ c¸c quy t¾c ng÷ ph¸p, chÝnh t¶ vµ l«gic ®óng theo chuÈn mùc v¨n b¶n. + TØ mØ, chÝnh x¸c, sinh ®éng, dÔ hiÓu. − KÜ n¨ng sö dông ph−¬ng tiÖn phi ng«n ng÷ Nh÷ng th«ng ®iÖp giao tiÕp kh«ng dïng lêi (nãi, viÕt) th× thuéc vÒ giao tiÕp phi ng«n ng÷. C¸c ph−¬ng tiÖn giao tiÕp phi ng«n ng÷ bao gåm hµnh vi, cö chØ, ®iÖu bé, t− thÕ d¸ng ®i, c¸c vËn ®éng cña c¬ mÆt (¸nh m¾t, nô c−êi, nÐt mÆt,...) trang phôc, cù li giao tiÕp. C¸c ph−¬ng tiÖn nµy cã khi ®−îc dïng ®éc lËp, cã khi ®−îc dïng kÕt hîp víi ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ lµm cho qu¸ tr×nh giao tiÕp võa phong phó, hÊp dÉn, võa hÕt søc phøc t¹p. NÐt mÆt, cö chØ, t− thÕ, hµnh vi... (gäi chung lµ ng«n ng÷ c¬ thÓ) ngoµi ý nghÜa th«ng tin, t×nh c¶m trong giao tiÕp, cßn nãi lªn tÝnh c¸ch con ng−êi vµ th−êng cã tÝnh chÊt "thËt" h¬n lêi nãi. §«i khi c¸c th«ng ®iÖp ng«n ng÷ vµ phi ng«n ng÷ m©u thuÉn víi nhau. Khi ®ã, ng−êi ta th−êng tin vµo nghÜa phi ng«n ng÷. Cã thÓ kh¸t qu¸t mét sè th«ng ®iÖp phi ng«n ng÷ nh− sau : + Th«ng ®iÖp minh ho¹ : Lµ nh÷ng ®iÖu bé, cö chØ ®i kÌm vµ bæ tóc cho lêi nãi. Chóng th−êng ®−îc dïng ®Ó nhÊn m¹nh thªm hoÆc cho nh÷ng chØ dÉn gièng nh− khi "nãi b»ng tay". VÝ dô : Khi nãi gi¸ tiÒn cho ng−êi n−íc ngoµi, ng−êi b¸n hµng th−êng gi¬ c¶ c¸c ngãn tay víi sè l−îng t−¬ng øng. 19
+ Th«ng ®iÖp biÓu c¶m : Lµ nh÷ng vËn ®éng thay ®æi cña c¬ mÆt nãi lªn nh÷ng c¶m xóc hay ý kiÕn cña con ng−êi (buån rÇu, vui vÎ, ®ång ý, t¸n thµnh...). Nh÷ng ¸nh m¾t, nô c−êi, vËn ®éng cña m«i, l«ng mµy... ®Òu mang tÝnh biÓu c¶m râ nÐt. + Th«ng ®iÖp ®iÒu chØnh : Lµ nh÷ng ®éng t¸c ®−îc dïng khi muèn ®iÒu chØnh ®éng t¸c cña ng−êi nãi, vÝ dô : gËt ®Çu ®Ó khuyÕn khÝch ai ®ã tiÕp tôc nãi ; gi¬ tay lªn khi muèn tiÕp tôc ph¸t biÓu... + Th«ng ®iÖp thÝch nghi : Lµ nh÷ng ®éng t¸c mang tÝnh chÊt thãi quen, riªng cho tõng ng−êi, th−êng ®−îc h×nh thµnh tõ tuæi Êu th¬, vÝ dô : ®¸nh l−ìi, ®¸ ch©n, gâ ngãn tay... ®−îc dïng ®Ó biÓu hiÖn c¶m xóc nh− kiÒm chÕ hay trÊn ¸p bùc béi, khã chÞu, c¨ng th¼ng... + Th«ng ®iÖp biÓu t−îng : Lµ nh÷ng ®éng t¸c mang tÝnh dÊu hiÖu biÓu tr−ng thay thÕ hoµn toµn th«ng ®iÖp b»ng lêi. VÝ dô : ®−a ngãn trá lªn m«i (th−êng kÌm theo mét ©m thanh) ®Ó ¸m chØ "h·y im lÆng", hay bµn tay Êp lªn m¸ ¸m chØ lµ "ngñ"... + Th«ng ®iÖp t− thÕ, ®iÖu bé : Cung c¸ch ®i ®øng, t− thÕ ngåi, vÞ trÝ ngåi, bé d¹ng c¬ thÓ... lµ nh÷ng dÊu hiÖu vÒ vÞ thÕ, t©m tr¹ng, v¨n ho¸, tÝnh c¸ch cña con ng−êi. Ng−êi ph−¬ng T©y vµ ng−êi ph−¬ng §«ng cã nh÷ng b−íc ®i kh¸c nhau. Ngoµi ra cßn cã nhiÒu lo¹i th«ng ®iÖp phi ng«n ng÷ kh¸c nh− giäng nãi, sù im lÆng, kho¶ng c¸ch (cù li) giao tiÕp, mïi, trang phôc, ©m nh¹c vµ mµu s¾c ®Òu mang nh÷ng néi dung th«ng tin nhÊt ®Þnh khi con ng−êi sö dông trong qu¸ tr×nh giao tiÕp. §Ó cã kÜ n¨ng sö dông ph−¬ng tiÖn phi ng«n ng÷ trong giao tiÕp cÇn ph¶i ®¶m b¶o c¸c yªu cÇu sau : + CÇn ph¶i n¾m ®−îc ý nghÜa ng«n ng÷ c¬ thÓ, v¨n ho¸ sö dông c¸c th«ng ®iÖp phi ng«n ng÷. + Sö dông phèi hîp nhÞp nhµng, hµi hoµ víi ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ vµ phï hîp víi ®èi t−îng, néi dung, nhÞp ®iÖu, môc ®Ých vµ hoµn c¶nh giao tiÕp. + Khi sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn giao tiÕp phi ng«n ng÷ cÇn ®¶m b¶o tÝnh tù nhiªn, ch©n thËt. Kh«ng nªn kiÓu c¸ch nh−ng còng kh«ng th©n mËt tíi møc suång s·. CÇn cã c¸c cö chØ v¨n minh, lÞch sù, tÕ nhÞ, lÔ ®é, ®Ñp vµ th©n thiÖn. + ViÖc thay ®æi t− thÕ, cö chØ, ®iªu bé, ¸nh m¾t, nô c−êi,... lµ rÊt cÇn thiÕt trong qu¸ tr×nh giao tiÕp. §ã lµ nh÷ng tÝn hiÖu sèng ®éng thÓ hiÖn th¸i ®é nhËn thøc, ®¸nh gi¸, khÝch lÖ, khen chª cña chñ thÓ giao tiÕp víi ®èi t−îng giao tiÕp. Do ®ã, cÇn thËn träng trong c¸ch biÓu c¶m sao cho ®óng víi thiÖn ý vµ t×nh c¶m cña b¶n th©n. + Trang phôc cÇn trang nh·, s¹ch sÏ, lÞch sù, phï hîp víi vai giao tiÕp vµ hoµn c¶nh giao tiÕp còng gãp phÇn lµm t¨ng hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh giao tiÕp. Tãm l¹i, kÜ n¨ng sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn giao tiÕp võa mang tÝnh khoa häc võa mang tÝnh nghÖ thuËt (mÒm dÎo, c¬ ®éng, linh ho¹t, khÐo lÐo, cã tÝnh chÊt c¸ nh©n). §iÒu ®ã ®ßi hái chñ thÓ giao tiÕp ph¶i lµm chñ c¸c ph−¬ng tiÖn giao tiÕp cña m×nh, ph¶i th−êng xuyªn luyÖn tËp 20