Giáo trình Giao tiếp với trẻ em: Phần 2 - Nguyễn Văn Lũy, Trần Thị Tuyết Hoa

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:82

Thêm vào BST

Báo xấu

306
lượt xem 72
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp phần 1, phần 2 của cuốn Giáo trình Giao tiếp với trẻ em giới thiệu về phát triển giao tiếp cho trẻ dưới 6 tuổi. Trong đó nội dung sẽ được kết cấu làm 3 chương trình bày về: giao tiếp và quá trình xã hội hóa của trẻ từ 0 đến 6 tuổi, phát triển giao tiếp cho trẻ dưới 3 tuổi, phát triển giao tiếp cho trẻ mẫu giáo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Giao tiếp với trẻ em: Phần 2 - Nguyễn Văn Lũy, Trần Thị Tuyết Hoa

PhÇn 2 Ph¸t triÓn giao tiÕp cho trÎ d−íi 6 tuæi Ch−¬ng 1 Giao tiÕp vµ qu¸ tr×nh x· héi ho¸ cña trÎ tõ 0 ®Õn 6 tuæi I- Kh¸i niÖm x· héi ho¸ trÎ em X· héi ho¸ con ng−êi chÝnh lµ biÕn thùc thÓ tù nhiªn thµnh thùc thÓ x· héi, lµm cho con ng−êi lÜnh héi ®−îc kinh nghiÖm x· héi – lÞch sö, cã th¸i ®é vµ hµnh ®éng phï hîp víi yªu cÇu cña x· héi. X· héi ho¸ trÎ em lµ qu¸ tr×nh biÕn trÎ em tõ mét thùc thÓ tù nhiªn thµnh mét con ng−êi x· héi, lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña trÎ. B¶n chÊt cña x· héi ho¸ lµ qu¸ tr×nh trÎ em tiÕp thu nh÷ng kinh nghiÖm x· héi vµ nh÷ng quan hÖ x· héi (bao gåm nh÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, nh÷ng phÈm chÊt t©m lÝ) ®Æc tr−ng cña con ng−êi ®−îc loµi ng−êi s¸ng t¹o ra vµ kÕt tinh l¹i trong nÒn v¨n ho¸, b»ng ho¹t ®éng cña chÝnh trÎ em. Qu¸ tr×nh nµy lu«n ®−îc ng−êi lín h−íng dÉn. C¬ së ®Ó thùc hiÖn x· héi ho¸ lµ gia ®×nh, c¸c nhµ tr−êng vµ c¸c nhãm, c¸c tËp thÓ. Qu¸ tr×nh x· héi ho¸ trÎ em lµ mét qu¸ tr×nh hai mÆt. Mét mÆt, trÎ tiÕp nhËn kinh nghiÖm x· héi b»ng c¸ch th©m nhËp vµo m«i tr−êng x· héi, vµo hÖ thèng c¸c quan hÖ x· héi. MÆt kh¸c, trÎ t¸i t¹o, vµ sau nµy t¸i s¶n xuÊt mét c¸ch chñ ®éng hÖ thèng c¸c mèi quan hÖ x· héi th«ng qua chÝnh viÖc chóng tham gia vµo ho¹t ®éng vµ th©m nhËp vµo c¸c mèi quan hÖ x· héi. Nh− vËy, trong qu¸ tr×nh x· héi ho¸, ®øa trÎ kh«ng chØ ®¬n thuÇn thu nhËn kinh nghiÖm x· héi mµ cßn chuyÓn nã thµnh nh÷ng gi¸ trÞ, t©m thÕ, xu h−íng, thãi quen… vµ khi lín lªn, trªn c¬ së ®ã tham gia t¸i t¹o, t¸i s¶n xuÊt chóng trong x· héi. II- Néi dung x· héi ho¸ trÎ em d−íi ¶nh h−ëng cña giao tiÕp Giao tiÕp ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh tiÕp xóc gi÷a con ng−êi víi con ng−êi. Mét ®øa trÎ khi cßn lµ thai nhi sèng "céng sinh" trong bông mÑ ®· hoµ nhËp hoµn toµn cïng ng−êi mÑ. Ngay khi ®øa trÎ ra ®êi, ®øa trÎ ®· cã nhu cÇu ®−îc ng−êi mÑ «m Êp, ©u yÕm, nùng nÞu, ch¨m sãc. ChØ cã ng−êi mÑ míi hiÓu ®−îc ®øa con míi sinh cña m×nh muèn g×, cÇn g×. Ng−êi mÑ d¹y trÎ "c−êi", thËm chÝ d¹y trÎ "khãc" theo c¸ch cña con ng−êi… §Ó khi lín lªn, 32
trÎ sÏ c¶m nhËn râ "cÇn khãc" lóc nµo vµ "c−êi" lóc nµo ®óng víi sù ph¶n øng cña mét con ng−êi cã nh©n c¸ch. Nh− vËy, nÕu lÊy mét ®øa trÎ míi ra ®êi lµm ®èi t−îng x· héi ho¸ th× chóng ta sÏ dÔ dµng nhËn thÊy qu¸ tr×nh x· héi ho¸ cña trÎ nhÊt thiÕt ph¶i b»ng giao tiÕp vµ th«ng qua giao tiÕp víi ng−êi lín (®Æc biÖt víi ng−êi mÑ), do ®ã nh÷ng néi dung x· héi ho¸ c¬ b¶n ë trÎ em chÝnh lµ nh÷ng ®Æc tr−ng ng−êi ®−îc h×nh thµnh trong c¸c quan hÖ x· héi sau khi trÎ lät lßng mÑ. 1. Ph¸t triÓn ®êi sèng c¶m xóc Xóc c¶m, t×nh c¶m kh«ng ph¶i lµ bÈm sinh cã s½n mµ ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh con ng−êi tham gia quan hÖ x· héi. Giao tiÕp lµ h×nh thøc quan hÖ x· héi ®Æc tr−ng cña con ng−êi. Th«ng qua giao tiÕp, nhu cÇu cña con ng−êi ®−îc tho¶ m·n hay kh«ng tho¶ m·n dÉn ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c c¶m xóc t×nh c¶m. ë trÎ nh÷ng s¾c th¸i c¶m xóc ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn dÇn dÇn th«ng qua sù tiÕp xóc "ruét thÞt" víi mÑ vµ qu¸ tr×nh giao tiÕp víi nh÷ng ng−êi xung quanh, ®Ó råi trÎ t¸i t¹o l¹i ®óng nh− vËy trong ho¹t ®éng giao tiÕp cña trÎ sau nµy. ë ®é tuæi tõ 2−12 th¸ng tuæi trÎ ®· cã ®−îc 3 lo¹i c¶m xóc c¬ b¶n ®ã lµ sî h·i, giËn hên vµ yªu th−¬ng : − C¶m xóc yªu th−¬ng : Cuèi th¸ng thø nhÊt, ®Çu th¸ng thø hai trÎ s¬ sinh ®· cã sù tiÕp xóc t×nh c¶m víi nh÷ng ng−êi xung quanh, chó ý h¬n ®Õn ng−êi lín, biÓu lé nh÷ng cè g¾ng ®Çu tiªn trong viÖc b¾t ch−íc nh÷ng ©m thanh cña giäng nãi ng−êi lín, nh÷ng cö ®éng cña ng−êi lín. C¶m xóc yªu th−¬ng xuÊt hiÖn khi trÎ ®−îc ng−êi lín, ®Æc biÖt lµ mÑ «m Êp, vuèt ve nhÑ nhµng vµo m¸, n¾n tay ch©n, xoa l−ng cho trÎ… TrÎ lim dim ®«i m¾t, lÆng ng−êi toµn th©n th− gi·n hoÆc khua kho¾ng ch©n tay, nÐt mÆt thÓ hiÖn sù hín hë. "Phøc c¶m hín hë" ra ®êi lµ mèc ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn c¶m xóc con ng−êi, nÒn t¶ng cña t×nh c¶m. B¾t nguån tõ sù g¾n bã, tiÕp xóc trùc tiÕp víi cha mÑ, «ng bµ, anh chÞ em, c« gi¸o sÏ n¶y sinh nh÷ng t×nh c¶m nh− : t×nh mÉu tö, t×nh c¶m bµ con ruét thÞt, t×nh c¶m b¹n bÌ… − C¶m xóc giËn hên xuÊt hiÖn khi trÎ kh«ng ®−îc tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n cña m×nh nh− ¨n, uèng, vÖ sinh, giao tiÕp, an toµn… Ch¼ng h¹n khi ng−êi lín «m gh× trÎ qu¸ chÆt ®Õn nçi trÎ ph¶i −ìn ng−êi, gi·y dôa, mÆt ®á gay "®ßi" tho¸t ra khái t×nh tr¹ng nµy. §«i khi nhu cÇu ®−îc gÇn gòi "da thÞt" víi ng−êi lín kh«ng ®−îc tho¶ m·n ngay trÎ cã thÓ khãc hên rÊt l©u, cho ®Õn lóc ®−îc ng−êi lín bÕ trÎ vÉn cßn tiÕp tôc nøc në… − C¶m xóc sî h·i xuÊt hiÖn khi nhu cÇu an toµn ë trÎ kh«ng ®−îc ®¸p øng ®Çy ®ñ. Ch¼ng h¹n khi nghe ©m thanh cã c−êng ®é qu¸ m¹nh, hoÆc ng−êi l¹ bÕ trÎ cã nh÷ng thao t¸c bÕ ½m vông vÒ hoÆc l¾c m¹nh… trÎ th−êng khãc thÐt lªn v× sî h·i. Ngay ë tuæi hµi nhi, th«ng qua giao tiÕp víi ng−êi xung quanh, trÎ ®−îc tho¶ m·n mét sè nhu cÇu cña m×nh. Khi ®ãi th× ®−îc ¨n, khi ch¬i cã ng−êi h−íng dÉn, khi muèn giao tiÕp cã ng−êi ®¸p øng… Tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu ®ã chÝnh lµ nh÷ng ng−êi th©n trong gia ®×nh. V× vËy ë trÎ ®· b¾t ®Çu h×nh thµnh lßng yªu mÕn, mèi thiÖn c¶m ®èi víi nh÷ng ng−êi th©n trong gia 33
®×nh (bè mÑ, «ng bµ, c« gi¸o ë nhµ trÎ, hµng xãm…). Trong tuæi v−ên trÎ mèi thiÖn c¶m nµy cã h×nh thøc míi. TrÎ mong muèn ®−îc ng−êi lín khen ngîi vµ buån khi ng−êi lín chª tr¸ch hoÆc kh«ng b»ng lßng v× nã. Sù ®¸nh gi¸ cña ng−êi lín ®èi víi hµnh vi cña ®øa trÎ trë thµnh mét nguån quan träng t¹o ra t×nh c¶m cña trÎ. B−íc sang ®é tuæi Êu nhi, nh÷ng xóc c¶m c¬ b¶n cña trÎ ®ang h×nh thµnh dÇn dÇn ®i tíi sù æn ®Þnh. Nh÷ng xóc c¶m c¬ b¶n ®ã lµ : sî h·i, yªu, vui mõng, ng¹c nhiªn, buån rÇu, bùc béi, giËn d÷, ghen tÞ, hæ thÑn. T×nh c¶m cña trÎ tuæi v−ên trÎ tuy ®· ®−îc béc lé râ rµng nh−ng vÉn cßn phô thuéc nhiÒu vµo hoµn c¶nh vµ kh«ng æn ®Þnh. So víi ng−êi lín, sù biÓu hiÖn bªn ngoµi cña c¸c t×nh c¶m ë trÎ em mang tÝnh chÊt m¹nh mÏ h¬n, trùc tiÕp vµ kh«ng chñ ®Þnh h¬n. T×nh c¶m cña trÎ cßn mong manh vµ ch−a æn ®Þnh. TrÎ võa c−êi nh− n¾c nÎ ®· cã thÓ khãc ngay ®−îc. Nh÷ng t×nh c¶m cña trÎ ®èi víi c¸c b¹n cïng tuæi th−êng kh«ng l©u bÒn. Nh÷ng t×nh c¶m ©u yÕm nh− sù quan t©m, th«ng c¶m ®èi víi ng−êi th©n vµ nh÷ng ®øa trÎ kh¸c ®−îc thÓ hiÖn râ h¬n, s©u s¾c vµ bÒn v÷ng h¬n ë trÎ mÉu gi¸o. ë trÎ mÉu gi¸o lín th−êng thÊy nh÷ng biÓu hiÖn cña th¸i ®é quan t©m thùc sù ®èi víi nh÷ng ng−êi th©n nh− lo l¾ng vµ buån rÇu khi mÑ èm… Nh÷ng t×nh c¶m cña trÎ ®èi víi nh÷ng ng−êi kh¸c dÔ dµng ®−îc trÎ chuyÓn sang c¶ nh÷ng nh©n vËt cña c¸c t¸c phÈm nghÖ thuËt. T×nh c¶m béc lé râ rµng nhÊt khi trÎ mÉu gi¸o nghe truyÖn kÓ vµ truyÖn cæ tÝch − ®ã lµ sù th«ng c¶m víi nh÷ng con ng−êi bÊt h¹nh. ë trÎ b¾t ®Çu xuÊt hiÖn t×nh c¶m thÈm mÜ nh− t×nh c¶m tr−íc vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn, lßng yªu mÕn ®éng vËt, hiÓu ®−îc c¸i ®Ñp trong ©m nh¹c vµ c¸c t¸c phÈm nghÖ thuËt… TÊt c¶ nh÷ng t×nh c¶m nµy phô thuéc chñ yÕu vµo c¸ch thøc giao tiÕp cña ng−êi lín ®èi víi trÎ. Sî h·i còng chiÕm mét ®Þa vÞ ®Æc biÖt trong c¸c t×nh c¶m cña trÎ mÉu gi¸o. TrÎ th−êng sî bãng tèi, sî sÊm sÐt, sî chuét. Sù sî h·i ë trÎ th−êng xuÊt hiÖn do sù gi¸o dôc kh«ng ®óng ®¾n hoÆc do nh÷ng hµnh vi kh«ng hîp lÝ cña ng−êi lín. Ng−êi lín th−êng hay do¹ dÉm trÎ, ph¹t trÎ ®øng vµo chç tèi… hoÆc cã nh÷ng ph¶n øng nÆng nÒ, kinh khñng tr−íc nh÷ng hoµn c¶nh, t×nh tiÕt mµ lÏ ra cã thÓ ph¶n øng mét c¸ch nhÑ nhµng. Nh− khi cã mét con chuét ch¹y qua, ng−êi lín còng hÐt lªn, «m gh× trÎ vµo vµ kªu Çm lªn "con chuét c¾n ®Êy !"… th× ch¾c ch¾n sÏ g©y cho trÎ sù khiÕp sî tr−íc mét hiÖn t−îng b×nh th−êng. Râ rµng lµ c¸ch thøc c− xö cña ng−êi lín gãp phÇn kh«ng nhá ®Ó t¹o nªn c¸c xóc c¶m – t×nh c¶m d−¬ng tÝnh hoÆc ©m tÝnh ë trÎ em. Cïng víi ho¹t ®éng ®èi t−îng, giao tiÕp gióp trÎ ngµy cµng n¾m b¾t ®−îc c¸c kÜ n¨ng hµnh vi vµ ph¸t triÓn mÆt ý chÝ cña nh©n c¸ch. So víi trÎ mÉu gi¸o bÐ vµ nhì, trÎ mÉu gi¸o lín ®· n¾m ®−îc kÜ n¨ng kiÒm chÕ nh÷ng biÓu hiÖn m¹nh mÏ vµ ®ét ngét cña c¸c t×nh c¶m tíi mét møc ®é nµo ®ã. TrÎ cã thÓ k×m n−íc m¾t, kh«ng thÓ hiÖn sù sî h·i… TrÎ n¾m ®−îc "ng«n ng÷" cña t×nh c¶m, n¾m ®−îc nh÷ng h×nh thøc thÓ hiÖn nh÷ng s¾c th¸i tinh tÕ nhÊt cña t×nh c¶m b»ng ¸nh m¾t, nô c−êi, ®iÖu bé, cö ®éng, t− thÕ, ng÷ ®iÖu cña giäng nãi… 34
2. H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ý thøc vµ tù ý thøc DÊu hiÖu ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n c¸ch lµ sù xuÊt hiÖn tù ý thøc (cßn gäi lµ ý thøc b¶n ng· tøc lµ tù nhËn thøc vÒ b¶n th©n m×nh), c¸c nhµ t©m lÝ häc ®· chøng minh ®−îc r»ng tù ý thøc th−êng xuÊt hiÖn tõ lóc trÎ lªn 3. Nhê giao tiÕp víi ng−êi xung quanh trÎ lªn 3 b¾t ®Çu ph©n biÖt ®−îc m×nh víi thÕ giíi bªn ngoµi, biÕt tªn cña m×nh, biÕt sö dông ng«i thø nhÊt (x−ng con, x−ng tªn) trong giao tiÕp. Mét trong nh÷ng thêi ®iÓm quan träng nhÊt trong sù ph¸t triÓn cña trÎ lµ lóc trÎ b¾t ®Çu ý thøc ®−îc r»ng m×nh lµ mét con ng−êi riªng biÖt, kh¸c víi nh÷ng ng−êi xung quanh, cã nh÷ng ý muèn riªng biÖt cã thÓ hîp hay kh«ng hîp víi ý muèn cña ng−êi lín. Khi b−íc vµo tuæi Êu nhi, trÎ ch−a t¸ch rêi nh÷ng t×nh c¶m vµ ý muèn cña m×nh khái nh÷ng hoµn c¶nh bªn ngoµi. TrÎ cßn ë trong t×nh tr¹ng ch−a x¸c ®Þnh ®−îc b¶n th©n m×nh. NhiÒu ®øa trÎ vµo tuæi Êy vÉn ch−a biÕt m×nh lªn mÊy tuæi, m×nh lµ con nhµ ai, m×nh lµ con trai hay con g¸i n÷a. ý thøc vÒ b¶n th©n lµ nguån gèc n¶y sinh nh÷ng ý muèn vµ hµnh ®éng ph©n biÖt m×nh víi ng−êi kh¸c, do ¶nh h−ëng cña nh÷ng ho¹t ®éng ngµy cµng mang tÝnh ®éc lËp nhiÒu h¬n cña trÎ. Trong giao tiÕp víi ng−êi xung quanh, trÎ ngµy cµng nhËn ra vÞ trÝ cña m×nh. Tõ t×nh tr¹ng hoµ m×nh vµo nh÷ng ng−êi kh¸c, trÎ chuyÓn sang tù kh¼ng ®Þnh m×nh trong thÕ giíi xung quanh (trÎ n¾m ®−îc nhiÒu ph−¬ng thøc sö dông ®å vËt, tù chñ ®éng giao tiÕp víi nh÷ng ng−êi xung quanh b»ng ng«n ng÷…) C¨n cø vµo nhËn xÐt cña ng−êi lín, trÎ b¾t ®Çu nh×n nhËn b¶n th©n m×nh. Do vËy ho¹t ®éng cña trÎ trong thêi k× nµy kh«ng chØ h−íng vÒ thÕ giíi bªn ngoµi (thÕ giíi ®å vËt vµ nh÷ng ng−êi xung quanh) mµ cßn h−íng tíi b¶n th©n m×nh, b¾t ®Çu tù nhËn thøc. §iÒu ®ã biÓu hiÖn ë chç trÎ muèn thö søc víi c¸c ®å vËt, cè g¾ng thùc hiÖn c¸c hµnh ®éng víi ®å vËt vµ chó ý theo dâi nh÷ng sù thay ®æi mµ nã t¹o ra (ch¼ng h¹n nh− trÎ thÝch t¾t, bËt ®Ìn…). Còng tõ ®©y trÎ lê mê hiÓu m×nh cã kh¶ n¨ng t¸c ®éng, lµm thay ®æi thÕ giíi xung quanh. TrÎ ®· dÇn dÇn trë thµnh mét chñ thÓ. TÝnh chñ thÓ ®−îc biÓu hiÖn râ nhÊt ë tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c, tÝnh ®éc lËp trong ho¹t ®éng vµ giao tiÕp. TrÎ tiÕp tôc t×m hiÓu c¬ thÓ m×nh. TrÎ quan t©m ®Õn c¸c bé phËn cña c¬ thÓ vµ c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ giíi tÝnh. Sù quan t©m cña trÎ ®èi víi b¶n th©n m×nh còng gièng sù quan t©m cña nã ®èi víi sù vËt bªn ngoµi, nh÷ng hµnh ®éng tù t×m hiÓu nh− vËy ®· mang l¹i cho trÎ nh÷ng tri thøc vµ kinh nghiÖm ®Ó h×nh thµnh nªn sù tù ý thøc (hiÖn t−îng thÝch soi g−¬ng ë trÎ). TÊt nhiªn, mäi sù t×m hiÓu b¶n th©n cña trÎ ®Òu cã sù tham gia cña ng−êi lín. Ng−êi lín chØ cho trÎ biÕt c¸c bé phËn c¬ thÓ cña trÎ vµ c¶ chøc n¨ng cña chóng n÷a. B−íc cao h¬n cña sù tù ý thøc lµ trÎ tù nhËn xÐt ®¸nh gi¸ ®−îc m×nh. ë tuæi nµy, sù chª tr¸ch hoÆc kh«ng ®ång ý cña ng−êi lín còng lµm cho trÎ ®au khæ vµ sù xa c¸ch hay thê ¬ còng lµm cho trÎ buån n¶n. Th¸i ®é cña ng−êi lín khi giao tiÕp víi trÎ chÝnh lµ c¬ së ®Ó trÎ tù nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ b¶n th©n. Tuy nhiªn kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh hµnh vi cña trÎ 3 – 4 tuæi cßn rÊt h¹n 35
chÕ. TrÎ rÊt khã kh¨n khi ph¶i kiÒm chÕ −íc muèn cña m×nh vµ cµng khã kh¨n khi ph¶i lµm mét viÖc mµ trÎ kh«ng muèn. TrÎ lín dÇn lªn, thÕ giíi xung quanh trÎ ®−îc më réng, trÎ b¾t ®Çu t×m hiÓu thÕ giíi cña chÝnh con ng−êi vµ dÇn dÇn kh¸m ph¸ ra ®−îc r»ng xung quanh nã cã biÕt bao nhiªu mèi quan hÖ x· héi ch»ng chÞt gi÷a ng−êi víi ng−êi. Trong gia ®×nh th× cã mèi quan hÖ gi÷a «ng bµ, cha mÑ vµ con c¸i, ë tr−êng mÉu gi¸o th× cã quan hÖ gi÷a c« gi¸o vµ c¸c ch¸u, gi÷a c¸c ch¸u víi b¸c b¶o vÖ, c« y t¸…, gi÷a trÎ víi nhau… §Õn cuèi tuæi Êu nhi, ®Çu tuæi mÉu gi¸o nhì, trÎ rÊt muèn ph¸t hiÖn ra nh÷ng mèi quan hÖ Êy, nhËp vµo ®ã ®Ó häc lµm ng−êi lín. Nhu cÇu ®−îc gièng nh− ng−êi lín xuÊt hiÖn. TrÎ muèn lµm tÊt c¶ nh÷ng viÖc nh− ng−êi lín. Song kh¶ n¨ng b¶n th©n trÎ cßn qu¸ non nít. Trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò lµ mét ho¹t ®éng ®Æc biÖt gióp trÎ mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu nµy. Khi nhËp vµo nh÷ng mèi quan hÖ trong trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò (§VTC§), ®iÒu quan träng lµ trÎ ph¸t hiÖn ra m×nh trong nhãm b¹n bÌ cïng ch¬i. KÓ c¶ quan hÖ thùc còng nh− trong quan hÖ ch¬i, trÎ cã dÞp ®èi chiÕu so s¸nh nh÷ng b¹n cïng ch¬i víi b¶n th©n m×nh. TrÎ thÊy ®−îc vÞ trÝ cña m×nh trong nhãm ch¬i, kh¶ n¨ng cña m×nh so víi c¸c b¹n ®Ó biÕt ®iÒu chØnh hµnh vi cña m×nh phï hîp víi môc ®Ých ch¬i chung. Vµo cuèi tuæi mÉu gi¸o, nhê tham gia vµo mèi quan hÖ víi nh÷ng ng−êi xung quanh mµ trÎ míi hiÓu ®−îc m×nh lµ ng−êi nh− thÕ nµo, cã nh÷ng phÈm chÊt g×, t¹i sao m×nh l¹i cã hµnh ®éng nµy hay hµnh ®éng kh¸c… ý thøc b¶n ng· ®−îc x¸c ®Þnh râ rµng gióp trÎ ®iÒu khiÓn vµ ®iÒu chØnh hµnh vi cña m×nh cho phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng quy t¾c x· héi, tõ ®ã mµ hµnh vi cña trÎ mang tÝnh x· héi, tÝnh nh©n c¸ch ®Ëm nÐt h¬n tr−íc. Nh÷ng biÓu hiÖn ý chÝ ngµy cµng ®−îc béc lé râ nÐt h¬n trong ho¹t ®éng vui ch¬i vµ trong cuéc sèng cña trÎ mÉu gi¸o lín. Cã thÓ coi sù ph¸t triÓn mÆt ý chÝ lµ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn râ nhÊt cña ý thøc, khiÕn cho nh©n c¸ch cña trÎ ®−îc kh¼ng ®Þnh. 3. Ph¸t triÓn nhËn thøc X· héi ho¸ chÝnh lµ qu¸ tr×nh trÎ lÜnh héi nÒn v¨n ho¸ x· héi trong ®ã bao gåm hÖ thèng tri thøc vµ c¸c quan hÖ x· héi. − Nhê cã qu¸ tr×nh giao tiÕp víi ng−êi lín cïng víi sù ho¹t ®éng tÝch cùc cña b¶n th©n mµ trÎ tiÕp thu ®−îc nh÷ng tri thøc hiÓu biÕt cña loµi ng−êi vÒ tù nhiªn, x· héi ; h×nh thµnh nh÷ng thao t¸c trÝ tuÖ vµ øng dông chóng trong hµnh vi ho¹t ®éng cña trÎ víi c¸c ®èi t−îng vµ trong c¸c mèi quan hÖ víi nh÷ng ng−êi xung quanh. − Mäi ®Æc tr−ng t©m lÝ ng−êi kh«ng thÓ h×nh thµnh trong ®iÒu kiÖn thiÕu sù giao tiÕp víi nh÷ng ng−êi xung quanh, nhÊt lµ ®èi víi trÎ nhá. Qua qu¸ tr×nh giao tiÕp, ng−êi lín ®· d¹y cho trÎ nhËn biÕt mµu s¾c, ©m thanh, h×nh d¸ng, kÝch cì… ; gióp trÎ ph©n biÖt c¸c ®å vËt xung quanh, t×m hiÓu tÝnh n¨ng cña chóng ®Ó råi häc c¸ch sö dông chóng sao cho phï hîp… ; cung cÊp cho trÎ mét khèi l−îng lín kiÕn thøc vÒ m«i tr−êng xung quanh ; d¹y trÎ nh÷ng hµnh vi øng 36
xö phï hîp víi quy ®Þnh vÒ ®¹o ®øc, truyÒn thèng ; ph¸t triÓn ng«n ng÷ cho trÎ ®Ó trÎ cã thÓ sö dông ng«n ng÷ trong giao tiÕp. − Giao tiÕp gióp trÎ nhËn thøc, ®¸nh gi¸ ®−îc vÒ c¸c phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña nh÷ng ng−êi xung quanh, trÎ ph©n biÖt ®−îc m×nh víi ngo¹i giíi. Qua so s¸nh b¶n th©n víi nh÷ng ng−êi xung quanh, trÎ tù nhËn thøc vÒ b¶n th©n m×nh, nhËn thøc ®−îc vÞ trÝ cña m×nh trong c¸c nhãm x· héi – nh©n c¸ch xuÊt hiÖn. Nh− vËy, giao tiÕp lµ con ®−êng nhËn thøc cùc k× quan träng cña con ng−êi. Giao tiÕp võa lµ ®iÒu kiÖn võa lµ ph−¬ng thøc h×nh thµnh nh©n c¸ch. 4. Ph¸t triÓn ng«n ng÷ Ng«n ng÷ xuÊt hiÖn lµ do nhu cÇu giao tiÕp gi÷a trÎ víi ng−êi lín. Tõ nh÷ng ph¸t ©m bËp bÑ ®Çu tiªn cho ®Õn khi trÎ nãi ®−îc thµnh tõ ®¬n lÎ, råi thµnh c©u hoµn chØnh vµ cã thÓ sö dông ng«n ng÷ ®Ó giao tiÕp víi nh÷ng ng−êi xung quanh nh»m tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu sinh häc hay x· héi cña m×nh lµ mét trong nh÷ng néi dung x· héi ho¸ mµ trÎ cÇn ®¹t ®−îc ë ®é tuæi nµy. ChÝnh v× vËy, viÖc dÇn dÇn ®−a trÎ vµo m«i tr−êng x· héi vµ viÖc më réng mét c¸ch cã kÕ ho¹ch c¸c quan hÖ x· héi cña trÎ lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô chñ yÕu ®Ó ph¸t triÓn ng«n ng÷ cho trÎ, th«ng qua giao tiÕp víi ng−êi xung quanh, trÎ dÇn hiÓu ®−îc ng«n ng÷ − ph−¬ng tiÖn giao tiÕp c¬ b¶n vµ ®Æc tr−ng chØ cã ë ng−êi. Ng−êi lín th−êng gióp trÎ gäi tªn c¸c ®å vËt khi trÎ ho¹t ®éng víi chóng, do ®ã gióp trÎ g¾n ®−îc tªn víi ®å vËt t−¬ng øng. Cïng víi hiÓu ng«n ng÷, trÎ b¾t ch−íc ©m thanh ng«n ng÷ cña ng−êi lín ®Ó bµy tá nhu cÇu vµ th¸i ®é cña m×nh. Kh¶ n¨ng biÓu ®¹t b»ng ng«n ng÷ xuÊt hiÖn. Cã lÏ vai trß lín nhÊt cña giao tiÕp lµ h×nh thµnh ng«n ng÷ ë løa tuæi mÇm non nµy. Ng«n ng÷ ph¸t triÓn kh«ng chØ trë thµnh ph−¬ng tiÖn giao tiÕp c¬ b¶n cña trÎ mµ cßn lµ c«ng cô quan träng cña t− duy vµ cña toµn bé sù ph¸t triÓn t©m lÝ, nh©n c¸ch cña trÎ. 5. H×nh thµnh phÈm chÊt nh©n c¸ch Mäi phÈm chÊt nh©n c¸ch cña con ng−êi chØ ®−îc h×nh thµnh trong giao tiÕp víi mäi ng−êi. Giao tiÕp gi÷a con ng−êi víi con ng−êi s¶n sinh ra m« h×nh nh©n c¸ch cho con ng−êi trong c¸c mèi quan hÖ x· héi kh¸c nhau. NhiÒu phÈm chÊt nh− khiªm tèn, kiªn tr×, nhÉn n¹i, chu ®¸o, cÈn thËn, t«n träng mäi ng−êi, nh©n hËu, hîp t¸c, chia sÎ… ®−îc ng−êi lín lµm mÉu vµ yªu cÇu trÎ ph¶i øng xö phï hîp víi nh÷ng khÝch lÖ, ®éng viªn hoÆc ng¨n cÊm. TrÎ tiÕp thu hµng lo¹t nh÷ng quy ®Þnh hµnh vi trong qu¸ tr×nh giao tiÕp víi ng−êi lín : − Khi tham gia vµo c¸c mèi quan hÖ x· héi : «ng bµ − ch¸u ; bè mÑ – con ; anh chÞ – em ; c« gi¸o – häc sinh ; quan hÖ gi÷a b¹n bÌ, trÎ n¾m ®−îc mét sè quy ®Þnh hµnh vi nh− c¸c x−ng h«, ®iÖu bé, nÐt mÆt cö chØ hay mét sè c¸c thao t¸c hµnh vi ®¬n gi¶n phï hîp víi tõng ®èi t−îng mµ trÎ giao tiÕp. 37
− Theo løa tuæi : khi ch−a biÕt nãi, trÎ cã thÓ chØ mét vËt mµ trÎ thÝch vµ ®ßi ng−êi lín ®−a cho ; nh−ng khi ®· biÕt nãi th× ng−êi lín sÏ yªu cÇu trÎ ph¶i biÕt xin phÐp khi muèn ®iÒu g× vµ biÕt c¶m ¬n khi ®−îc ai ®ã gióp ®ì… − Theo lÜnh vùc c¸ nh©n : nh÷ng nÒ nÕp trong ¨n, ngñ, vÖ sinh c¸ nh©n, lao ®éng tù phôc vô, häc hµnh ®−îc h×nh thµnh ë trÎ tuú theo c¸ch gi¸o dôc cña ng−êi lín. − Trong lÜnh vùc x· héi : Nh÷ng thãi quen hµnh vi theo quy ®Þnh cña gia ®×nh, ë tr−êng mÉu gi¸o, n¬i c«ng céng… dÇn ®−îc h×nh thµnh. Trong qu¸ tr×nh giao tiÕp, trÎ th−êng cè g¾ng ®¹t ®−îc nh÷ng yªu cÇu vÒ ®Þnh h−íng gi¸ trÞ mµ ng−êi lín ®−a ra cho trÎ nh− : − Trong gia ®×nh trÎ ph¶i lµ con ngoan (th−¬ng yªu vµ v©ng lêi cha mÑ, kÝnh träng «ng bµ, quan t©m ®Õn em nhá, gióp ®ì ng−êi lín nh÷ng c«ng viÖc phï hîp víi løa tuæi vµ kh¶ n¨ng, yªu lao ®éng, gi÷ g×n vÖ sinh th©n thÓ…). §Þnh h−íng ngoan – ch−a ngoan dÇn ®−îc trÎ x¸c ®Þnh lµ c¬ së h×nh thµnh th¸i ®é vµ hµnh vi phï hîp víi yªu cÇu cña ng−êi lín, cña x· héi. − §Õn tr−êng mÉu gi¸o trÎ ph¶i ®¹t danh hiÖu bÐ ngoan (v©ng lêi vµ kÝnh yªu c« gi¸o ; nh−êng nhÞn b¹n bÌ, gi÷ g×n ®å ch¬i vµ ®å dïng trong líp vµ cña tr−êng mÉu gi¸o ; gióp ®ì em nhá ; biÕt chµo hái vµ x−ng h« lÔ phÐp víi nh÷ng ng−êi lín kh¸c trong tr−êng…). − BiÕt ®iÒu khiÓn vµ ®iÒu chØnh hµnh vi phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc vµ quy t¾c mµ gia ®×nh, tr−êng mÉu gi¸o vµ x· héi ®Ò ra. Trªn ®©y lµ nh÷ng néi dung c¬ b¶n mµ trÎ ph¶i ®¹t ®−îc trong qu¸ tr×nh x· héi ho¸ th«ng qua giao tiÕp víi ng−êi lín ®Ó tr−íc hÕt trë thµnh ng−êi vµ ®ång thêi trë thµnh ng−êi cã nh©n c¸ch theo yªu cÇu ®ßi hái cña x· héi. III- M«i tr−êng giao tiÕp 1. Gia ®×nh Gia ®×nh lµ mét ph¹m trï xuÊt hiÖn sím nhÊt trong lÞch sö loµi ng−êi. Tõ khi x· héi cßn l¹c hËu ®Õn thêi ®¹i v¨n minh, mçi con ng−êi sinh ra, tr−ëng thµnh vµ tõ biÖt câi ®êi ®Òu g¾n bã víi gia ®×nh. Gia ®×nh lµ m«i tr−êng x· héi ho¸ ®Çu tiªn cña mçi c¸ nh©n vµ lµ tÕ bµo cña x· héi. D−íi tèc ®é v¨n ho¸ häc, gia ®×nh lµ mét thiÕt chÕ x· héi mang mÇu s¾c d©n téc vµ ®¸nh dÊu tiÕn tr×nh ph¸t triÓn vÒ v¨n ho¸. §ã lµ thiÕt chÕ c¬ së n»m c¹nh c¸c thiÕt chÕ x· héi kh¸c nh− hä, lµng, xãm, ph−êng, héi, d©n téc, nhµ n−íc… D−íi gãc ®é x· héi häc, gia ®×nh ®−îc xem lµ mét nhãm nhá x· héi, g¾n bã víi nhau b»ng quan hÖ h«n nh©n vµ huyÕt thèng, th−êng gåm vî chång, cha mÑ, con c¸i. Gia ®×nh lµ mét thùc thÓ sèng, mét hîp chÊt do nhiÒu c¸ nh©n cÊu thµnh nh−ng kh«ng chøa mét thuéc tÝnh nµo gäi lµ c¸ nh©n. §iÒu ®ã nãi lªn quan hÖ ng−êi − ng−êi trong gia ®×nh lµ v« cïng g¾n bã, th©n thiÕt. 38
Tõ gãc ®é t©m lÝ häc x· héi, gia ®×nh ®−îc hiÓu lµ mét nhãm x· héi, ®−îc tån t¹i vµ ph¸t triÓn dùa trªn c¸c mèi quan hÖ c¬ b¶n lµ quan hÖ h«n nh©n vµ t×nh c¶m huyÕt thèng s©u s¾c, trong ®ã mçi c¸ nh©n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch. Gia ®×nh lµ n¬i chøa ®ùng vµ ph¸t huy truyÒn thèng d©n téc, n¬i sinh thµnh con ng−êi vµ h×nh thµnh líp nh©n c¸ch gèc cña con ng−êi. Gia ®×nh lµ m«i tr−êng ®Çu tiªn vµ m·i m·i ¶nh h−ëng ®Õn toµn bé cuéc sèng cña con ng−êi. C¸c nghiªn cøu t©m lÝ häc ®· chøng minh r»ng : gia ®×nh lµ mét thÓ chÕ x· héi ®Çu tiªn quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh nh©n c¸ch trÎ em. TÝnh c¸ch cña c¸ nh©n, ph−¬ng thøc øng xö, th¸i ®é víi ng−êi xung quanh, chÞu ¶nh h−ëng rÊt lín cña líp nh©n c¸ch gèc ®−îc h×nh thµnh trong cuéc sèng gia ®×nh. Mét trong nh÷ng chøc n¨ng quan träng nhÊt cña gia ®×nh lµ x· héi ho¸ con c¸i. Trong mçi gia ®×nh ®Òu chøa ®ùng mét tiÓu v¨n ho¸ ®· ®−îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng v¨n ho¸ chung nh−ng víi nh÷ng ®Æc thï riªng cña tõng gia ®×nh. C¸c tiÓu v¨n ho¸ ®−îc t¹o thµnh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn bëi gi¸o dôc gia ®×nh, truyÒn thèng, lèi sèng gia ®×nh. Trong qu¸ tr×nh sèng, nhÊt lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn cña cuéc ®êi, mçi con ng−êi ®Òu tiÕp nhËn nh÷ng ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ nµy. Nh÷ng kinh nghiÖm sèng, c¸c quy t¾c øng xö, c¸c gi¸ trÞ… ®Çu tiªn cña con ng−êi ®−îc tiÕp nhËn tõ chÝnh qu¸ tr×nh quan hÖ víi c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh. ChÝnh v× mçi con ng−êi tr−íc khi tr−ëng thµnh ®Òu tiÕp nhËn mét tiÓu v¨n ho¸ cã nh÷ng ®Æc tr−ng riªng biÖt mµ trë thµnh nh©n c¸ch duy nhÊt, víi nh÷ng ®Æc ®iÓm ®éc ®¸o, ph¶n ¸nh néi dung tiÓu v¨n ho¸ ®ã. HÇu hÕt trÎ em võa sinh ra ®· ®−îc cha mÑ nu«i nÊng vµ d¹y dç trong mét tæ Êm – gia ®×nh. Gia ®×nh lµ m«i tr−êng v¨n ho¸ ®−îc t¹o dùng trªn c¬ së t×nh th−¬ng yªu, ®ïm bäc lÉn nhau cña nh÷ng ng−êi cã quan hÖ huyÕt thèng. TrÎ ®−îc cha mÑ n©ng niu, Êp ñ vµ nu«i d−ìng cho ®Õn mét ®é tuæi nµo ®ã míi hoµ nhËp ®−îc víi céng ®ång x· héi. Gia ®×nh lµ mét m«i tr−êng ®Æc biÖt rÊt phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña trÎ th¬. Ng−êi lín trong gia ®×nh hÕt lßng v× trÎ, mµ næi bËt lªn tÊt c¶ lµ vai trß ng−êi mÑ, víi hai ®øc tÝnh ®Æc tr−ng lµ nh¹y c¶m vµ s½n sµng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña ®øa con. §iÒu nµy ®· t¹o nªn ë trÎ c¶m gi¸c an toµn vÒ mÆt t©m lÝ còng nh− vÒ mÆt vËt chÊt. ChÝnh c¶m gi¸c an toµn nµy gióp trÎ sèng vui t−¬i hån nhiªn ; tÝch cùc kh¸m ph¸, thö nghiÖm vµ t×m c¸ch t¸c ®éng lªn sù vËt xung quanh ®Ó ph¸t huy nh÷ng kh¶ n¨ng vÒ sinh lÝ vµ t©m lÝ ®ang ph¸t triÓn hµng ngµy cña m×nh. ThiÕu c¶m gi¸c an toµn, ®øa trÎ sÏ l©m vµo tr¹ng th¸i buån b· hoÆc sî h·i, thu m×nh l¹i vµ gi¶m tÝnh tÝch cùc, n¨ng ®éng. Ng−êi lín trong gia ®×nh d¹y trÎ b»ng giao tiÕp trùc tiÕp vµ th−êng xuyªn víi trÎ. Ng−êi lín cã thÓ võa lµm viÖc nhµ, võa theo dâi d¹y dç con c¸i, chØ b¶o cho con c¸i tõng li tõng tÝ. Con hái mÑ ®¸p, mÑ gäi con th−a, mÑ kÓ con nghe, con nãi sai cha mÑ söa, ch¸u lµm viÖc g× kh«ng ®óng «ng bµ ng¨n ngõa, gi¶i thÝch cho ch¸u hiÓu… §©y lµ mét ph−¬ng thøc nu«i d¹y th−êng diÔn ra trong c¸c gia ®×nh. Ph−¬ng thøc nµy kh«ng cÇn ch−¬ng tr×nh, bµi b¶n mét c¸ch hÖ thèng. Ng−êi lín d¹y trÎ ë mäi n¬i, mäi lóc, trong c¸c t×nh huèng cña cuéc sèng thùc ë xung quanh. 39
Cã thÓ nãi trÎ ®−îc lín lªn bªn c¹nh cha mÑ, bªn c¹nh nh÷ng ng−êi th©n yªu ruét thÞt, qua ®ã mµ trÎ "häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më", häc lµm ng−êi mét c¸ch tù nhiªn vµ nhÑ nhµng. Gia ®×nh kh«ng tiÕn hµnh t¸c ®éng ®ång lo¹t víi trÎ em trong nhãm hay trong tËp thÓ nh− ë tr−êng mÉu gi¸o mµ ch¨m sãc d¹y dç tõng ch¸u mét, do ®ã mµ ®øa trÎ cã ®iÒu kiÖn ®−îc ch¨m sãc chu ®¸o, tØ mØ tù giÊc ngñ ®Õn b÷a ¨n, ®−îc b¶o ban cÆn kÏ tõ lêi ¨n tiÕng nãi ®Õn c¸ch ®i ®øng, ®Õn nh÷ng c¸ch øng xö th«ng th−êng trong cuéc sèng, ®¸p øng kÞp thêi c¸c nhu cÇu phï hîp víi thÓ tr¹ng vµ nÐt t©m lÝ riªng t− cña tõng trÎ. Trong mèi giao tiÕp phong phó ë gia ®×nh, ®øa trÎ ®−îc tiÕp thu nh÷ng ®iÒu míi l¹, rÊt kh¸c nhau, t¹o ra cho trÎ nh÷ng c¶m xóc mang nhiÒu s¾c th¸i phong phó nh− : «ng bµ kÓ chuyÖn cæ tÝch, anh chÞ bÇy c¸c trß ch¬i, c« b¸c chØ b¶o ®iÒu hay lÏ ph¶i… Khi ®øa trÎ trë thµnh trung t©m cña sù ch¨m sãc vµ d¹y b¶o cña tÊt c¶ mäi thµnh viªn trong gia ®×nh th× ®ã lµ mét ®iÒu kiÖn v« cïng thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn mäi mÆt cña trÎ. T¸c ®éng gia ®×nh th−êng b»ng nhiÒu h×nh thøc mang tÝnh tÝch hîp vµ ®−îm mµu s¾c nghÖ thuËt. ViÖc nu«i vµ d¹y con ®−îc kÕt hîp mét c¸ch tù nhiªn, khÐo lÐo nh− : mÑ võa cho con ¨n võa kÓ chuyÖn, hoÆc chØ cho con biÕt tù xóc ¨n ra sao, lau måm thÕ nµo ; trong lóc ru con ngñ, mÑ cã thÓ h¸t cho con nghe nh÷ng lµn ®iÖu d©n ca hoÆc ®äc nh÷ng c©u th¬ hay, nh÷ng bµi ®ång dao ngé nghÜnh, kÓ cho con nghe nh÷ng c©u chuyÖn ngô ng«n, cæ tÝch… Qua ®ã mµ ng−êi mÑ cã thÓ truyÒn l¹i cho con biÕt bao ®iÒu hiÓu biÕt tõ lêi ¨n tiÕng nãi, nh÷ng ý niÖm c¬ b¶n vÒ thiÖn vµ ¸c, gi¸o dôc cho con lßng nh©n ¸i nh− biÕt yªu vÎ ®Ñp thiªn nhiªn, yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc, yªu bµ con xãm lµng… 2. Nhµ trÎ vµ líp mÉu gi¸o Nhµ trÎ, líp mÉu gi¸o lµ mét m«i tr−êng x· héi kh¸c víi m«i tr−êng gia ®×nh. ë ®©y ph¹m vi giao tiÕp cña trÎ ®−îc më réng rÊt nhiÒu. TrÎ ®−îc giao tiÕp víi c« gi¸o vµ b¹n bÌ trong líp, víi c« gi¸o vµ b¹n bÌ c¸c líp kh¸c, víi c¸c c« b¸c lµm viÖc trong tr−êng (c« y t¸, c« cÊp d−ìng, b¸c b¶o vÖ…), víi bè mÑ cña c¸c b¹n... Thêi gian trÎ ho¹t ®éng, vui ch¬i, ¨n, ngñ ë tr−êng kÐo dµi tõ 8 − 10 tiÕng vµ tõ 5 − 6 ngµy trong tuÇn. Do vËy nh÷ng th«ng tin, hiÓu biÕt, nhËn thøc vÒ con ng−êi, sù vËt, hiÖn t−îng chñ yÕu trÎ tÝch luü ®−îc ë nhµ trÎ hoÆc líp mÉu gi¸o. Nhµ trÎ hoÆc líp mÉu gi¸o còng cã thÓ coi lµ tr−êng häc bëi lÏ nh÷ng néi dung gi¸o dôc ®· ®−îc tinh chÕ vµ ®−îc ®−a vµo d−íi h×nh thøc c¸c trß ch¬i. ë ®©y trÎ häc mµ ch¬i, ch¬i mµ häc. TrÎ häc mµ vÉn ®−îc sèng cuéc sèng thùc cña m×nh − ®−îc ch¬i. Hµng ngµy, trÎ ®−îc ®−a ®Õn líp kh«ng ph¶i ®Ó ngåi nghe c« gi¶ng bµi nh− ë tr−êng phæ th«ng, mµ lµ ®Ó vui ch¬i cïng víi c¸c b¹n. Néi dung d¹y cña c« còng thËt lµ phong phó vµ ®a d¹ng. C« d¹y trÎ ch¬i c¸c trß ch¬i kh¸c nhau nh− ch¬i trß l¾p ghÐp, ch¬i b¸n hµng, trß ch¬i vËn ®éng, ch¬i m« pháng theo sinh ho¹t cña x· héi ng−êi lín (trß ch¬i §VTC§)… TrÎ ®−îc s¾m nh÷ng vai kh¸c nhau nh− lµm b¸c sÜ, lµm c« gi¸o, lµm mÑ… vµ gi¶ vê ho¹t ®éng gièng nh− nh÷ng vai ®· chän. ThÕ giíi ®å ch¬i ë nhµ trÎ còng rÊt phong phó vµ mang nhiÒu tÝnh s¸ng t¹o v× cã nhiÒu lo¹i ®å ch¬i th× ®−îc mua ë 40
cöa hµng nh−ng còng cã nhiÒu ®å ch¬i do c« gi¸o tù t¹o ra hoÆc cïng lµm víi trÎ tõ nh÷ng vËt liÖu dÔ t×m, vËt liÖu thiªn nhiªn… Tr−êng mÉu gi¸o lµ n¬i trÎ ®−îc tiÕp xóc nhiÒu víi thiªn nhiªn. N¬i ®©y cã s©n tr−êng, cã c©y cèi, cã chËu hoa, cã bÓ c¸, cã gãc thiªn nhiªn… Nhµ tr−êng còng th−êng tæ chøc cho trÎ ®i th¨m quan v−ên b¸ch thó, c«ng viªn, viÖn b¶o tµng… Nh÷ng chuyÕn ®i ch¬i nh− vËy th−êng ®Ó l¹i cho trÎ nh÷ng Ên t−îng rÊt s©u ®Ëm v× trÎ ®−îc nh×n thÊy nhiÒu ®iÒu míi l¹ mµ ë nhµ trÎ kh«ng hÒ thÊy. Trong lóc ®i ch¬i, c« gi¸o kÕt hîp d¹y trÎ quan s¸t, nhËn biÕt thÕ giíi xung quanh, gi¶i thÝch cho trÎ vÒ nh÷ng hiÖn t−îng l¹ trong thiªn nhiªn, t¹o ®iÒu kiÖn cho trÎ giao tiÕp víi nh÷ng mèi quan hÖ míi ngoµi x· héi. ChØ cã ë tr−êng mÇm non trÎ míi ®−îc tËn h−ëng niÒm vui ®ãn nh÷ng ngµy lÔ héi. Mçi khi ®Õn ngµy lÔ c« gi¸o th−êng tæ chøc th¨m quan (th¨m l¨ng B¸c Hå vµ nhµ sµn cña B¸c nh©n ngµy sinh nhËt B¸c ; th¨m c¸c ®¬n vÞ bé ®éi, gia ®×nh liÖt sÜ vµo ngµy 22/12…) hoÆc c« h−íng dÉn trÎ lµm quµ tÆng mÑ nh©n ngµy Quèc tÕ Phô n÷ 8/3… ViÖc cho trÎ tham gia vµo ho¹t ®éng trong c¸c ngµy lÔ, ngµy héi chÝnh lµ t¹o ®iÒu kiÖn cho trÎ sím tiÕp xóc víi cuéc sèng x· héi cña ng−êi lín ë nh÷ng thêi ®iÓm cã ý nghÜa nhÊt. ë tr−êng mÉu gi¸o trÎ ph¶i häc c¸c chuÈn mùc hµnh vi giao tiÕp, nh÷ng quy ®Þnh x· héi mµ cã thÓ cã nh÷ng yªu cÇu kh¸c víi gia ®×nh. Do vËy nh÷ng mÉu hµnh vi giao tiÕp cña c« gi¸o vµ cña b¹n bÌ lµ nh÷ng khu«n mÉu gióp trÎ b¾t ch−íc, häc tËp ®Ó dÔ dµng hoµ nhËp vµo c¸c nhãm x· héi. §Õn tr−êng mÇm non, qua giao tiÕp víi c« gi¸o, trÎ häc ®−îc nhiÒu mÉu c©u g¾n víi t×nh huèng, hoµn c¶nh mang tÝnh x· héi nhiÒu h¬n trong gia ®×nh. TrÎ hÊp thô ®−îc nhiÒu tõ míi, c©u míi theo c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi (nh÷ng biÓu t−îng vÒ to¸n, v¨n häc, nghÖ thuËt t¹o h×nh, ©m nh¹c…) kÌm theo nh÷ng h×nh thøc cñng cè b»ng ®iÖu bé, cö chØ, t− thÕ… d−íi sù thiÕt kÕ vµ h−íng dÉn cña c« gi¸o. Giao tiÕp cña c« gi¸o víi trÎ em cßn kÝch thÝch sù ph¸t triÓn ho¹t ®éng nhËn thøc nh− n¨ng lùc quan s¸t, søc tËp trung chó ý, c¸c phÈm chÊt trÝ nhí, ®Æc biÖt c¸c chøc n¨ng t©m lÝ bËc cao nh− t×nh c¶m, ý chÝ, ý thøc, t− duy, trÝ tuÖ, ng«n ng÷. Giao tiÕp cña c« gi¸o víi trÎ em cßn h×nh thµnh cho trÎ nh÷ng nÒn t¶ng ban ®Çu cña nh©n c¸ch con ng−êi. Nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch trung thùc, thËt thµ, cÈn thËn chu ®¸o, t«n träng mäi ng−êi, quan t©m gióp ®ì mäi ng−êi… ®−îc h×nh thµnh tõ qu¸ tr×nh tiÕp xóc gi÷a c« gi¸o vµ ng−êi lín trong tr−êng víi trÎ. Ngoµi ra c« gi¸o cßn biÕt t¹o t×nh huèng trong sinh ho¹t hµng ngµy vµ trong ho¹t ®éng vui ch¬i cña trÎ ®Ó gióp trÎ béc lé nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch cña m×nh qua c¸c hµnh vi øng xö kh¸c nhau ®Ó uèn n¾n, nhÑ nhµng b¶o ban trÎ nÕu trÎ cã nh÷ng biÓu hiÖn c¶m xóc sai lÖch, hoÆc biÓu d−¬ng, khen ngîi, khÝch lÖ kÞp thêi nh÷ng ch¸u cã hµnh vi tèt… Giao tiÕp cña c« gi¸o víi trÎ x¶y ra trong toµn bé c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n trong líp vµ tr−êng mÇm non, x¶y ra ë mäi n¬i, mäi lóc. Víi ý nghÜa nµy ho¹t ®éng giao tiÕp cña c« gi¸o nh− lµ môc ®Ých, ph−¬ng tiÖn kÝch thÝch sù ph¸t triÓn trÎ (c¬ thÓ, t©m lÝ vµ c¸c quan hÖ x· héi). 41
Nh− vËy, cã thÓ nãi c« mÉu gi¸o kh«ng ®ßi hái ph¶i cã kiÕn thøc uyªn b¸c nh−ng l¹i yªu cÇu l−îng kiÕn thøc réng vÒ mäi ph−¬ng diÖn (v¨n häc, tù nhiªn, x· héi, nghÖ thuËt, dinh d−ìng, bÖnh lÝ…) vµ ®Æc biÖt ph¶i cã mét tÊm lßng th−¬ng yªu trÎ hÕt m×nh, hiÓu biÕt t©m lÝ cña trÎ mét c¸ch s©u s¾c vµ cã ph−¬ng ph¸p s− ph¹m ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng t×nh huèng s− ph¹m tuú theo tõng løa tuæi, thêi ®iÓm ph¸t triÓn vµ tuú tõng ch¸u mét. Tãm l¹i, tr−êng mÇm non ph¶i lµ mét m«i tr−êng ®Æc biÖt gÇn gièng gia ®×nh, bæ sung cho gia ®×nh. §ã lµ c¸i n«i ®Çm Êm, vui t−¬i, hÊp dÉn ®èi víi trÎ. §ã còng chÝnh lµ n¬i kh«ng nh÷ng kÝch thÝch trÎ ho¹t ®éng tÝch cùc, mµ cßn b¶o vÖ, ch¨m sãc vµ d¹y dç c¸c ch¸u nªn ng−êi. 3. Nhãm b¹n bÌ LÇn ®Çu tiªn khi trÎ tiÕp xóc víi nhãm trÎ lµ khi chóng ®−îc ®i nhµ trÎ. Tõ ch¬i mét m×nh, ch¬i c¹nh nhau ®Õn ch¬i cïng nhau lµ mét b−íc ph¸t triÓn vÒ chÊt cña trÎ. BiÕt ch¬i víi b¹n bÌ lµ mét hiÖn t−îng th−êng xuÊt hiÖn ë trÎ lªn ba, khi trÎ biÕt t¸ch m×nh ra khái thÕ giíi ®å vËt vµ nh÷ng ng−êi xung quanh ®Ó nhËn ra m×nh. Tõ chç chØ thÝch t×m ®Õn nh÷ng ®å vËt ®Ó ch¬i nghÞch vµ "kh¸m ph¸", trÎ b¾t ®Çu quan t©m ®Õn ng−êi kh¸c, muèn tham gia vµo c¸c mèi quan hÖ víi nh÷ng ng−êi kh¸c ®Ó t×m hiÓu ®êi sèng x· héi xung quanh m×nh. NÕu nh− tr−íc ®©y trÎ chØ lói hói ch¬i mét m×nh hoÆc cã b¹n ch¬i bªn c¹nh nh−ng trÎ còng kh«ng ®Ó ý hoÆc kh«ng thÓ hiÖn sù giao tiÕp mµ chØ ®Ó tranh giµnh ®å ch¬i hoÆc b¾t ch−íc mét sè hµnh ®éng ch¬i nµo ®ã, nay trÎ l¹i rÊt muèn cã b¹n ch¬i cïng. TrÎ ch¬i say s−a hÕt trß nµy ®Õn trß kh¸c, cïng nhau b¾t ch−íc nh÷ng c«ng viÖc cña ng−êi lín mµ trÎ nh×n thÊy trong cuéc sèng h»ng ngµy. §ã chÝnh lµ trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò. Muèn thùc hiÖn ®−îc trß ch¬i nµy nhÊt thiÕt ph¶i cã nhiÒu trÎ cïng ch¬i ®Ó ®ãng ®−îc nhiÒu vai vµ cµng ®«ng trÎ tham gia th× trß ch¬i cµng s«i næi, hÊp dÉn vµ l«i cuèn trÎ. Th«ng qua c¸c ho¹t ®éng ch¬i mµ xuÊt hiÖn mét mèi quan hÖ míi, ®éc lËp víi ng−êi lín vµ mang tÝnh tù nguyÖn gi÷a c¸c nhãm trÎ. Tõ ®ã c¸c nhãm b¹n bÌ lÇn l−ît xuÊt hiÖn – x· héi trÎ em ®−îc h×nh thµnh. ChÝnh trong c¸i "x· héi trÎ em", trÎ ph¶i häc chia sÎ ®å ch¬i, häc ph¶i ®øng ë vÞ trÝ thø hai khi cã ai ®ã ®· lµ thø nhÊt, häc c¸ch lªn tiÕng ®Ó ®ßi hái hoÆc yªu cÇu nh÷ng nguyÖn väng cña m×nh. ë ®©y, trÎ còng ®−îc sèng thùc sù cëi më, béc lé hÕt m×nh vµ còng dÔ kh¼ng ®Þnh b¶n th©n, ý thøc b¶n ng· cø theo n¨m th¸ng mµ ph¸t triÓn vµ nh©n c¸ch trÎ dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh cïng víi sù h×nh thµnh c¸i "x· héi trÎ em" nµy. §©y còng chÝnh lµ n¬i mµ mèi quan hÖ x· héi cña trÎ thùc sù ®−îc thiÕt lËp, trong ®ã trÎ víi t− c¸ch lµ mét chñ thÓ cã ý thøc (kh¸c víi tr−íc ®©y trÎ chØ lµ mét bé phËn trong mèi quan hÖ trÎ em − ng−êi lín mµ trÎ ch−a biÕt m×nh lµ ai). a) Nhãm giao tiÕp bÌ b¹n cña trÎ − Nhãm giao tiÕp bÌ b¹n cña trÎ em mÉu gi¸o cã cÊu tróc nh− nhiÒu nhãm x· héi kh¸c, nh−ng cã ®Æc ®iÓm t©m lÝ riªng mang ®Ëm mµu s¾c "trÎ con – mÉu gi¸o". ViÖc hiÓu ®−îc c¸c nÐt ®Æc tr−ng nµy sÏ lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó c« gi¸o chñ ®éng chuÈn bÞ vÒ giao tiÕp cho c¸c 42
em, gióp c¸c em thÝch nghi ®−îc víi c¸c quan hÖ giao l−u míi trong m«i tr−êng häc ®−êng t−¬ng lai. VËy nhãm giao tiÕp bÌ b¹n cña trÎ mÉu gi¸o cã ®Æc tr−ng g× ? − CÊu tróc cña nhãm trÎ : + Nhãm trÎ em mÉu gi¸o trong ho¹t ®éng vui ch¬i lµ nhãm ®−îc tËp hîp l¹i trªn c¬ së tù nguyÖn, ban ®Çu cã sù gióp ®ì ph©n c«ng cña c« gi¸o hoÆc ng−êi lín, sau dÇn c¸c em tù ph©n c«ng lÉn nhau. + Nhãm b¹n bÌ cña trÎ mÉu gi¸o cã tÝnh æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng thÊp, dÔ hîp, dÔ tan. TrÎ em dÔ kÕt b¹n víi nhau, nh−ng chØ vµi lÝ do ®¬n gi¶n bÒ ngoµi còng dÔ dµng chia tay, nh−ng sù chia tay nµy chØ lµ t¹m thêi, chèc l¸t, vµ kh«ng ®Ó l¹i "vÕt th−¬ng lßng" nÆng nÒ trong t©m hån cña mçi thµnh viªn trong nhãm. + Trong nhãm trÎ em mÉu gi¸o cã sù ph©n ho¸ râ rÖt vÞ trÝ c¸c thµnh viªn trong nhãm, mçi trÎ em trong nhãm ®Òu cã mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh, vÞ trÝ nµy thÓ hiÖn ë th¸i ®é, cung c¸ch ®èi xö cña b¹n bÌ trong nhãm víi tõng thµnh viªn. Th«ng th−êng trong nhãm trÎ næi lªn mét vµi em ®−îc c¸c b¹n yªu mÕn nªn ®−îc c¸c b¹n thÝch ch¬i cïng hoÆc b¾t ch−íc theo hµnh vi cña em ®ã, tù nguyÖn thùc hiÖn nh÷ng yªu cÇu mµ em ®ã ®Ò ra. Nh÷ng em nµy lµ "phÇn tö trung t©m" hay "thñ lÜnh" cña nhãm. §Æc ®iÓm cña "thñ lÜnh" : chñ ®éng ®Ò xuÊt trß ch¬i, hay bµy ra trß ch¬i míi, khÐo lÐo, cã tµi vÆt… C¸c em nµy cã vai trß kh¸ ®Æc biÖt trong nhãm, kh«ng chØ dõng ë bµy trß ch¬i mµ cßn cã uy trong ho¹t ®éng cña c¶ nhãm mµ c¸c thµnh viªn cßn l¹i nÓ phôc vµ phôc tïng. HiÖn t−îng "thñ lÜnh" trong nhãm b¹n bÌ lµ hiÖn t−îng tù nhiªn b×nh th−êng nh−ng cÇn ph¶i ®Æc biÖt chó ý v× tÝnh gi¸o dôc, sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña tÊt c¶ c¸c thµnh viªn trong nhãm vµ bÇu kh«ng khÝ t©m lÝ cña c¸c nhãm. NÕu "thñ lÜnh" lµ nh÷ng trÎ em ngoan th× vÞ trÝ "thñ lÜnh" sÏ lµm cho nhãm tèt lªn rÊt nhiÒu, nh−ng ng−îc l¹i mét "thñ lÜnh" cã tËt xÊu sÏ t¹o ra bÇu kh«ng khÝ t©m lÝ kh«ng thuËn lîi ®iÒu khiÓn nhãm ph¸t triÓn theo h−íng h¹n chÕ sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña c¸c thµnh viªn (nãi dèi, kh«ng tu©n theo kØ luËt cña líp…). C« gi¸o cã thÓ th«ng qua "thñ lÜnh" cña nhãm ®Ó gi¸o dôc c¸c trÎ kh¸c trong nhãm vµ cè g¾ng ph¸t hiÖn, x©y dùng mçi em trong nhãm ®Òu cã thÓ trë thµnh "thñ lÜnh" cña mét mÆt nµo ®Êy. − §éng c¬ kÕt b¹n thµnh nhãm cña trÎ : Nhãm cña trÎ mÉu gi¸o tån t¹i hai lo¹i quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn : quan hÖ thùc – quan hÖ gi÷a trÎ em víi nhau trong cuéc sèng hµng ngµy khi trÎ biÕt m×nh lµ ai, m×nh ®ang ch¬i víi ai, m×nh cã quyÒn h¹n vµ nghÜa vô g×… vµ quan hÖ ch¬i – quan hÖ cña trÎ em trong thêi gian trÎ ch¬i víi nhau trong trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò – quan hÖ gi÷a c¸c vai trong trß ch¬i. TrÎ em kÕt b¹n víi nhau ë c¶ hai lo¹i quan hÖ (chñ yÕu lµ quan hÖ thùc) víi c¸c lÝ do rÊt ®a d¹ng vµ phong phó : + Mang tÝnh x· héi (v× ch¸u ch¬i víi b¹n tõ bÐ ; v× c¸c b¹n ch¬i víi ch¸u nªn ch¸u ch¬i víi c¸c b¹n ; v× b¹n hay gióp ch¸u…) 43
+ Mang tÝnh vËt chÊt g¾n liÒn víi c¸c t×nh huèng cô thÓ (v× c¸c b¹n cho ch¸u b¸nh kÑo ; v× b¹n cã ®å ch¬i ®Ñp…) + Xu h−íng ®i vµo chiÒu s©u con ng−êi, chó ý ®Õn kh¶ n¨ng, tÝnh c¸ch cña nhau (trÎ kÕt b¹n v× b¹n ngoan, v× b¹n nghe lêi c«, v× b¹n hay nh−êng ®å ch¬i cho ch¸u…). + M«i tr−êng sèng, ®iÒu kiÖn kh«ng gian mµ trÎ sinh sèng (trÎ ë gÇn nhµ nhau, bè mÑ c¸c ch¸u ch¬i víi nhau…). − Xung ®ét giao tiÕp trong nhãm b¹n cña trÎ mÉu gi¸o ViÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch trÎ em mÉu gi¸o trong nhãm b¹n bÌ th−êng g¾n liÒn víi viÖc xuÊt hiÖn vµ gi¶i quyÕt c¸c xung ®ét gi÷a trÎ víi nhau. Khi trÎ mÉu gi¸o ch¬i víi nhau trong nhãm, c¸ tÝnh cña tõng em ®−îc béc lé cïng víi nhu cÇu tù kh¼ng ®Þnh m×nh. C¸c em ®· biÕt nhËn xÐt vÒ nhau, nh−ng c¸c nhËn xÐt quan hÖ kh«ng ph¶i lóc nµo còng hoµ thuËn mµ nhiÒu khi tá ra kh«ng th©n ¸i biÓu hiÖn d−íi d¹ng ng«n ng÷ hoÆc d−íi d¹ng phi ng«n ng÷. VÝ dô, trÎ gi¬ ngãn tay ót cong cong vÒ phÝa b¹n, b»ng ¸nh m¾t l−êm, b»ng ®Èy huých b¹n giµnh ®å ch¬i. Xung ®ét trong nhãm trÎ cã nhiÒu d¹ng, møc ®é vµ xuÊt hiÖn bëi nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau, nh−ng xung ®ét cña c¸c em trong nhãm b¹n bÌ mang tÝnh chÊt t¹m thêi, ch−a cã chiÒu s©u, Ýt ®Ó l¹i vÕt th−¬ng t©m lÝ trong lßng trÎ. TrÎ xung ®ét víi nhau nh−ng còng dÔ quªn ®Ó råi l¹i t¸i nhËp vµo quan hÖ b¹n bÌ mµ Ýt phót tr−íc ®ã chóng ®· va ch¹m. Xung ®ét xuÊt hiÖn trong giao tiÕp nhãm b¹n bÌ lµ tÊt yÕu. VÊn ®Ò c¬ b¶n lµ th¸i ®é cña ng−êi lín (cha mÑ vµ ®Æc biÖt lµ c« gi¸o) nh− thÕ nµo trong viÖc gi¶i quyÕt xung ®ét ®Ó biÕn xung ®ét thµnh ®iÒu kiÖn t©m lÝ thuËn lîi, thµnh ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch trÎ. Nh− vËy nhãm giao tiÕp cña trÎ em mÉu gi¸o 5 − 6 tuæi víi sè l−îng tõ 3 ®Õn 5 trÎ tån t¹i nh− c¸c nhãm x· héi kh¸c víi ®Çy ®ñ tÝnh phøc t¹p vµ mang nÐt ®éc ®¸o cña løa tuæi mÇm non : cÊu tróc nhãm, ®éng c¬ kÕt b¹n trong nhãm, xung ®ét trong nhãm b¹n… Trong nhãm b¹n bÌ, trÎ em béc lé hÕt m×nh vµ lµ n¬i thùc hiÖn, nu«i d−ìng tèt nhÊt qu¸ tr×nh x· héi ho¸ trÎ em ®Ó h×nh thµnh nh©n c¸ch x· héi cho c¸c em. Víi ý nghÜa nh− vËy viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c nhãm giao l−u b¹n bÌ cho trÎ em lµ v« cïng cÇn thiÕt, v× vËy ng−êi lín cÇn : + T«n träng sù kÕt b¹n cña c¸c em trong vui ch¬i, kh«ng gß Ðp b¾t buéc. Quan t©m ®Çy ®ñ tíi nhãm b¹n cña trÎ em, gióp trÎ x©y dùng ®−îc quan hÖ b¹n bÌ tèt trong nhãm. + X¸c ®Þnh kÞp thêi c¸c xung ®ét trong nhãm, ph©n lo¹i nguyªn nh©n c¸c xung ®ét vµ ®−a ra biÖn ph¸p gi¶i quyÕt xung ®ét tèt nhÊt ®Ó võa gi¶i quyÕt nhÑ nhµng xung ®ét vµ võa gi÷ g×n ®−îc nhãm b¹n, ®¶m b¶o ho¹t ®éng vui ch¬i cho c¸c em. + Ph¸t hiÖn vµ x©y dùng c¸c "thñ lÜnh" trong nhãm, h−íng "thñ lÜnh" cã t¸c dông tÝch cùc tíi c¸c mÆt kh¸c nhau cña nhãm, ®ång thêi gióp nh÷ng trÎ "bÞ c« lËp" (Ýt b¹n ch¬i) hoµ nhËp ®−îc vµo c¸c nhãm b¹n nh»m ph¸t triÓn nh©n c¸ch cho chóng. 44
+ Chñ ®éng tæ chøc ho¹t ®éng vui ch¬i lµ biÖn ph¸p tèt nhÊt h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nhãm b¹n giao l−u cña trÎ em mÉu gi¸o. b) ý nghÜa cña giao tiÕp trong nhãm b¹n bÌ cïng tuæi víi sù ph¸t triÓn t©m lÝ cña trÎ : − ViÖc ch¬i trong nhãm b¹n cïng tuæi mang l¹i rÊt nhiÒu kinh nghiÖm míi cho trÎ. Trong khi ch¬i, trÎ b¾t ®Çu ®Ó ý ®Õn b¹n m×nh, quan s¸t c¸c hµnh vi cña b¹n, nhËn xÐt b¹n ®Ó råi tù ®èi chiÕu víi b¶n th©n mµ hiÓu m×nh h¬n. C. M¸c ®· tõng nãi : "Ng−êi ta lóc ®Çu ph¶i nh×n vµo ng−êi kh¸c míi soi thÊy h×nh bãng m×nh vµ nhËn ra ®−îc m×nh". Do ®ã ý thøc vÒ b¶n th©n hay lµ c¸i "t«i" chØ cã thÓ xuÊt hiÖn khi giao tiÕp víi nhiÒu ng−êi kh¸c. Râ rµng viÖc soi m×nh vµo b¹n bÌ ®Ó nhËn ra m×nh, hiÓu m×nh ®èi víi trÎ ®−îc diÔn ra th−êng xuyªn vµ thuËn lîi trong "x· héi trÎ em". Quan s¸t trÎ mÉu gi¸o, chóng ta sÏ th−êng xuyªn nghe trÎ nhËn xÐt b¹n nµy ngoan, b¹n kia kh«ng nghe lêi c«, ch¸u thÝch lµm gièng nh− b¹n Hoµng… − Trong qu¸ tr×nh giao tiÕp, trÎ häc c¸ch dïng ng«n ng÷ ®Ó hiÓu nhau, häc c¸ch nghe nhau, vµ cïng nhau gi¶i quyÕt nh÷ng xung ®ét. TÝn hiÖu cña sù ph¸t triÓn xuÊt hiÖn trong nhãm c¸c trÎ cïng tuæi, v× trÎ th−êng ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu vµ chØ ë trong nhãm trÎ cïng tuæi trÎ míi cã c¬ héi thö nghiÖm nhiÒu ho¹t ®éng cña c¸c b¹n cïng tuæi, qua ®ã mµ ph¸t triÓn kinh nghiÖm cña b¶n th©n (trÎ xem b¹n nµy x©y l©u ®µi nh− thÕ nµo, b¾t ch−íc b¹n kia gÊp m¸y bay…). TÊt c¶ nh÷ng g× trÎ kh¸c lµm ®−îc trÎ còng muèn tù lµm thö. Nµo lµ ph¶i ch¹y nhanh nh− b¹n, ph¶i ®¸nh ®u cao nh− b¹n, ph¶i vÏ ®Ñp vµ c¾t ®Ñp nh− b¹n… TrÎ häc c¸ch b¾t ch−íc qua nh÷ng cuéc thi ®ua ë líp, ë tr−êng, ®©y kh«ng ph¶i lµ cuéc c¹nh tranh mµ lµ mét cuéc thö nghiÖm kh¶ n¨ng cña b¶n th©n vµ mong muèn ®−îc chøng tá kh¶ n¨ng cña m×nh. §iÒu nµy chÝnh lµ mét yÕu tè quan träng kÝch thÝch qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña trÎ. − Giao tiÕp trong nhãm b¹n bÌ gióp cho ng«n ng÷ cña trÎ ®−îc ph¸t triÓn nhanh h¬n. V× trÎ hÔ gÆp nhau lµ muèn nãi chuyÖn víi nhau, muèn kÓ cho nhau nghe vÒ mét sù kiÖn g× míi x¶y ra, hoÆc rñ nhau ch¬i trß ch¬i vµ tho¶ thuËn vÒ luËt ch¬i, ph©n vai… §−îc vui ch¬i trong nhãm b¹n bÌ ë líp mÉu gi¸o, trÝ th«ng minh cña trÎ ph¸t triÓn m¹nh. Nhê ho¹t ®éng cïng nhau, ch¬i cïng nhau mµ trÎ cã ®iÒu kiÖn th−êng xuyªn trao ®æi, bµn b¹c ®Ó cïng nhau gi¶i quyÕt c¸c t×nh huèng x¶y ra trong khi ch¬i, s¸ng kiÕn cña ch¸u nµy ®−îc ch¸u kh¸c tiÕp nhËn vµ bæ sung thªm. Mét sù "tiÕp søc suy nghÜ" nh− thÕ võa gióp cho trß ch¬i thµnh c«ng võa n©ng cao n¨ng lùc trÝ tuÖ cña trÎ. − Nhãm b¹n bÌ còng lµ n¬i thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn t×nh c¶m cña trÎ. Trong khi ch¬i víi b¹n, trÎ cã dÞp th«ng c¶m vµ chia sÎ niÒm vui, nçi buån cña b¹n. Ch¼ng h¹n nh− trÎ biÕt chia vui cïng b¹n trong dÞp sinh nhËt, vui khi b¹n lµ ng−êi th¾ng cuéc trong trß ch¬i ; chia sÎ nçi buån khi b¹n lì tay lµm háng ®å ch¬i, gióp b¹n khi b¹n gÆp khã kh¨n... Nh÷ng sù ®ång c¶m nµy chÝnh lµ c¬ së cña lßng nh©n ¸i vµ sÏ ®−îc ph¸t triÓn thµnh nh÷ng cung bËc t×nh c¶m cao h¬n nh− t×nh c¶m ®¹o ®øc, t×nh c¶m thÈm mÜ. 45
− Nhãm b¹n bÌ còng lµ n¬i gióp trÎ rÌn luyÖn ý chÝ. Trong qu¸ tr×nh ch¬i cïng b¹n bÌ, trÎ kh«ng nh÷ng ph¶i lu«n tù ®iÒu chØnh hµnh vi cho phï hîp víi trß ch¬i vµ vai ch¬i mµ cßn ph¶i cè g¾ng thùc hiÖn tèt luËt ch¬i hoÆc nh÷ng ®iÒu kho¶n ®· ®−îc tho¶ thuËn trong nhãm ch¬i. Nh÷ng trß ch¬i nh− "Ai nhanh h¬n ? ", "Ai khoÎ h¬n ? ", "Ai t×m ®óng nhµ ? "…®Òu kÝch thÝch trÎ t¨ng c−êng sù nç lùc vµ ý chÝ cña b¶n th©n trong kh«ng khÝ thi ®ua víi b¹n bÌ. c) ý nghÜa cña giao tiÕp trong nhãm b¹n bÌ kh¸c tuæi víi sù ph¸t triÓn t©m lÝ cña trÎ : − ë nhãm trÎ kh¸c tuæi nhau, trÎ cã ®−îc nh÷ng tr¶i nghiÖm võa lµm anh, lµm chÞ vµ võa lµm em. TrÎ lín tuæi h¬n th−êng cã c¶m gi¸c thÝch thó vµ tù hµo v× m×nh cã thÓ lµm ®−îc nh÷ng viÖc mµ trÎ nhá h¬n ch−a lµm ®−îc. ChÝnh v× vËy mµ trÎ lín tuæi th−êng rÊt thÝch ®−îc gióp ®ì, bµy vÏ, chØ b¶o cho c¸c em nhá, qua ®ã mµ xuÊt hiÖn ë trÎ c¶m gi¸c ®−îc lµm ng−êi lín, ®−îc nÓ phôc. TrÎ ý thøc ®−îc kh¶ n¨ng vµ vai trß cña m×nh tr−íc c¸c em nhá, tõ ®ã n¶y sinh ë trÎ nh÷ng t×nh c¶m tèt ®Ñp nh− biÕt nh−êng nhÞn, chia sÎ, tù tin vµ mong muèn ®−îc lµm g−¬ng cho c¸c em nhá noi theo. Ngay c¶ trÎ 2 tuæi ®«i khi ®· coi trÎ nhá h¬n lµ "em bÐ" vµ chóng rÊt tù hµo lµ chóng kh«ng cßn lµ "em bÐ" n÷a. − TrÎ nhá tuæi h¬n sÏ häc hái ®−îc nhiÒu ®iÒu ë c¸c anh chÞ. TrÎ nhá th−êng rÊt thÝch ch¬i víi trÎ lín tuæi h¬n v× c¸c anh chÞ lu«n cã nhiÒu s¸ng kiÕn, biÕt nhiÒu c¸ch ch¬i kh¸c nhau, biÕt h−íng dÉn c¸c em nhá vµ hay nh−êng nhÞn trong qu¸ tr×nh ch¬i. §ã lµ do trÎ lín tuæi ®· cã mét vèn kinh nghiÖm sèng vµ hiÓu biÕt vÒ m«i tr−êng xung quanh, vÒ c¸c mèi quan hÖ, biÕt c¸ch c− xö phï hîp vµ cã nhiÒu kh¶ n¨ng s¸ng t¹o h¬n. − Nh− vËy qu¸ tr×nh giao tiÕp cña trÎ diÔn ra trong nhãm trÎ kh¸c tuæi sÏ gióp trÎ thÓ hiÖn b¶n th©n m×nh ë nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau, trÎ cã sù so s¸nh, ®èi chiÕu, ý thøc ®−îc kh¶ n¨ng cña m×nh ®Ó nh×n nhËn vµ hiÓu chÝnh m×nh ®−îc tèt h¬n. Tuy vËy, trªn thùc tÕ nhiÒu ng−êi lín vÉn cßn Ýt quan t©m ®Õn nh÷ng mèi quan hÖ b¹n bÌ trong nhãm trÎ. Cã ng−êi cho lµ trÎ nhá cÇn g× ph¶i cã b¹n bÌ. Hä nghÜ r»ng chØ cÇn mua thËt nhiÒu ®å ch¬i cho con ch¬i lµ ®ñ. Cã nhiÒu bËc cha mÑ l¹i cßn cho r»ng viÖc con ch¬i ®¬n ®éc nh− vËy l¹i cµng ®ì phiÒn phøc, ®«ng trÎ con ch¬i víi nhau th× chØ thªm ån µo v× sù tranh giµnh, c·i cä… L¹i kh«ng cã Ýt ng−êi lín l¹i cho r»ng trÎ ch¬i víi b¹n bÌ lµ ®−¬ng nhiªn, muèn ch¬i víi ai, ch¬i nh− thÕ nµo còng ®−îc, hä ch¼ng quan t©m ®Õn nh÷ng g× x¶y ra khi trÎ con ch¬i víi nhau. ThÕ lµ nh÷ng nhãm b¹n bÌ ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch tù ph¸t, xuÊt hiÖn nh÷ng mèi quan hÖ cã ¶nh h−ëng kh«ng tÝch cùc ®èi víi trÎ, trÎ cã thÓ nhiÔm nh÷ng thãi h− tËt xÊu mµ sau nµy rÊt khã söa. Ngoµi ra, c¸c nhãm b¹n bÌ cña trÎ ë løa tuæi mÉu gi¸o th−êng kh«ng bÒn v÷ng vµ ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch ngÉu nhiªn. Nh÷ng lÝ do mµ trÎ thÝch b¹n nµy hay kh«ng thÝch b¹n kia ®«i khi rÊt vu v¬, kh«ng dùa trªn c¬ së x¸c ®¸ng. Do ®ã trÎ rÊt cÇn sù h−íng dÉn cña ng−êi lín ®Ó kÞp thêi ®iÒu chØnh nh÷ng mèi quan hÖ b¹n bÌ cña trÎ sao cho tèt ®Ñp. V× vËy, dï chØ lµ "x· héi trÎ em" nh−ng ngay tõ ®Çu ng−êi lín cÇn ph¶i quan t©m, h−íng dÉn, t«n träng sao cho c¸c mèi quan hÖ trong ®ã ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch lµnh m¹nh, v× ®ã lµ 46
mét trong nh÷ng c¬ së x· héi ®Çu tiªn cña ®øa trÎ, mµ nh÷ng mèi quan hÖ trong ®ã ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®Õn nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch ®ang ®−îc h×nh thµnh ë løa tuæi nµy. §èi víi trÎ, ®−îc ch¬i trong nhãm b¹n bÌ kh«ng chØ lµ mét nhu cÇu bøc thiÕt mµ cßn lµ mét niÒm vui ®Æc biÖt kh«ng g× cã thÓ thay thÓ ®−îc. TrÎ nhá th−êng quÊn quÝt bªn cha mÑ nh−ng l¹i thÌm kh¸t ®−îc ch¬i víi b¹n bÌ. ThiÕu b¹n bÌ, ®øa trÎ sÏ thiÕu ®i nh÷ng niÒm vui hån nhiªn, thÓ x¸c tuy cã lín lªn nh−ng tinh thÇn th× buån rÇu kh« hÐo. IV- Con ®−êng x· héi ho¸ b»ng giao tiÕp 1. Con ®−êng tù ph¸t (chñ yÕu lµ b¾t ch−íc) Con ®−êng tù ph¸t lµ sù tiÕp nhËn mét c¸ch tù nhiªn c¸c yÕu tè trong hoµn c¶nh sèng chñ yÕu b»ng b¾t ch−íc. Trªn c¬ së nÒn t¶ng nh÷ng thµnh tùu mµ trÎ ®¹t ®−îc ë ®é tuæi nµy mµ sù b¾t ch−íc hµnh vi cña trÎ ra ®êi. TrÎ ®· cã thÓ sö dông nh÷ng c©u nãi ®¬n gi¶n ®Ó giao tiÕp víi cha mÑ, ng−êi lín, víi c« gi¸o vµ b¹n bÌ xung quanh ®Ó tho¶ m·n mét sè nhu cÇu c¬ b¶n. TrÎ ®· cã kh¶ n¨ng lµm chñ mét sè hµnh vi ng«n ng÷, hµnh vi ch©n tay, biÕt tù m×nh lµm mét sè viÖc theo sù chØ dÉn cña ng−êi lín. Hµng lo¹t tÝnh chñ ®Þnh xuÊt hiÖn nh− chñ ®Þnh trong chó ý, trÝ nhí ; chñ ®Þnh trong lùa chän ®å ch¬i, mãn ¨n ; chñ ®Þnh trong viÖc thiÕt lËp c¸c mèi quan hÖ. Sù ph¸t triÓn c¬ thÓ, c¸c gi¸c quan, hÖ thÇn kinh n·o bé vµ chøc n¨ng ho¹t ®éng cña chóng ®· ®¹t ë møc ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh gióp trÎ vËn ®éng phèi hîp hµi hoµ, hîp lÝ theo ý muèn cña trÎ. B¾t ch−íc hµnh vi ë trÎ ®−îc diÔn ra theo 4 giai ®o¹n : − B¾t ch−íc c¸c ©m thanh, ®éng t¸c rêi r¹c. − B¾t ch−íc hai, ba thao t¸c ; hai, ba ©m thanh. − B¾t ch−íc mét chuçi c¸c ®éng t¸c cña mét hµnh vi trän vÑn. VÝ dô : Khi mÑ hoÆc bè b¶o trÎ ¨n c¬m, trÎ biÕt ngåi vµo ghÕ, cÇm th×a xóc c¬m ¨n, hoÆc trÎ gäi "mÑ ¬i, m¨m m¨m". − B¾t ch−íc nhiÒu hµnh vi trong mét hµnh ®éng øng xö trän vÑn. Giai ®o¹n nµy béc lé ë trÎ mÉu gi¸o nhì vµ mÉu gi¸o lín. §Æc biÖt khi trÎ tham gia vµo trß ch¬i ®ãng vai theo chñ ®Ò, trÎ nhËn thøc ®−îc vai ch¬i cña m×nh ph¶i lµm g×, thø tù vµ luËt ch¬i quy ®Þnh nh− thÕ nµo… B¾t ch−íc lµ sù tËp nhiÔm ®Çu tiªn vÒ hµnh vi cña con ng−êi. B¾t ch−íc cã thÓ lµ v« thøc, hoÆc cã sù tham gia cña ý thøc. ë giai ®o¹n ®Çu cña løa tuæi mÇm non, b¾t ch−íc chñ yÕu mang tÝnh bét ph¸t, tøc thêi, ch−a cã ý thøc. DÇn dÇn míi xuÊt hiÖn vµ h×nh thµnh ë trÎ ý thøc tham gia ®iÒu chØnh, ®iÒu khiÓn c¸c thao t¸c hµnh vi. Qua con ®−êng b¾t ch−íc hµnh vi, trÎ lÜnh héi ®−îc rÊt nhiÒu ®Æc tr−ng x· héi, thùc hiÖn ®−îc nhiÒu hµnh ®éng x· héi mµ ng−êi lín ®ang mong chê. Do ®ã, c« gi¸o vµ cha mÑ cã vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh x©y dùng c¸c lo¹i hµnh vi cho trÎ th«ng qua viÖc tæ chøc ho¹t ®éng vui ch¬i, ho¹t ®éng häc tËp ; khen th−ëng, ®éng viªn nh÷ng hµnh vi øng xö ®óng víi vÞ trÝ con ngoan, bÐ ngoan vµ th«ng qua chÝnh tÊm 47
g−¬ng mÉu mùc hµnh vi cña m×nh ®Ó trÎ b¾t ch−íc tù nguyÖn, høng thó… NhiÒu hµnh vi x· héi ®−îc h×nh thµnh ë trÎ trong qu¸ tr×nh x· héi ho¸ b»ng c¬ chÕ b¾t ch−íc. 2. Con ®−êng tù gi¸c Con ®−êng tù gi¸c − ng−êi lín gi¸o dôc trÎ, lµ sù t¸c ®éng cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch cña ng−êi lín ®èi víi trÎ em, nh»m h×nh thµnh ë trÎ nh÷ng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt nh©n c¸ch ®¸p øng ®−îc nh÷ng yªu cÇu cña x· héi. Nãi c¸ch kh¸c, gi¸o dôc d−íi d¹ng chung nhÊt lµ sù chuÈn bÞ cho thÕ hÖ trÎ b−íc vµo ®êi sèng x· héi. TrÎ em kh«ng ®øng mét m×nh ®èi diÖn víi thÕ giíi xung quanh, quan hÖ cña nã ®èi víi thÕ giíi xung quanh bao giê còng ph¶i th«ng qua ng−êi lín. Ngay tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña cuéc sèng ®· tån t¹i mèi liªn hÖ chÆt chÏ gi÷a ®øa trÎ víi ng−êi nu«i d−ìng chóng. Ng−êi lín lµ trung t©m cña mäi t×nh huèng mµ ®øa trÎ ë trong ®ã. Cµng vÒ sau mèi liªn hÖ cµng s©u s¾c vµ trë nªn tinh tÕ h¬n, ®a d¹ng h¬n vµ d−íi nh÷ng h×nh thøc phøc t¹p h¬n. Ng−êi lín lµ ng−êi mang trong m×nh nh÷ng kinh nghiÖm x· héi − lÞch sö mµ trÎ em cÇn lÜnh héi. ChØ d−íi sù h−íng dÉn cña ng−êi lín trÎ em míi cã thÓ tiÕp thu ®−îc kho tµng quÝ b¸u cña nh©n lo¹i – nÒn v¨n hãa x· héi − mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Häc tËp lµ con ®−êng trÎ sö dông ý thøc vµ vèn liÕng kinh nghiÖm cßn Ýt ái cña m×nh ®Ó lÜnh héi nh÷ng tri thøc vÒ m«i tr−êng xung quanh d−íi sù h−íng dÉn, tæ chøc cña ng−êi lín (c« gi¸o, ng−êi lín, cha mÑ…) mét c¸ch cã môc ®Ých, néi dung, ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt phï hîp víi ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn c¬ thÓ, t©m sinh lÝ trÎ. ë løa tuæi mÇm non, viÖc häc ®−îc tiÕn hµnh th«ng qua ho¹t ®éng víi ®å vËt, ho¹t ®éng vui ch¬i, giao tiÕp d−íi sù h−íng dÉn cña c« gi¸o vµ ng−êi lín kh¸c. Nh− thÕ, trÎ mÇm non ch−a thùc sù cã ho¹t ®éng häc mµ chØ lÜnh héi nÒn v¨n hãa x· héi th«ng qua c¸c d¹ng ho¹t ®éng kh¸c. §Ó tæ chøc tèt qu¸ tr×nh lÜnh héi ®ã cho trÎ mÇm non, ng−êi lín cÇn chó träng ®Õn viÖc kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc cña trÎ, mÆt kh¸c ph¶i h−íng dÉn, gîi më b»ng viÖc tæ chøc c¸c ho¹t ®éng hÊp dÉn vµ bæ Ých cho trÎ. Nh− vËy lµ ®· gióp cho viÖc häc cña trÎ tuy kh«ng chñ ®Þnh nh−ng vÉn ®¹t tíi môc ®Ých gi¸o dôc, h−íng tíi sù ph¸t triÓn lµnh m¹nh. ë tr−êng mÇm non, nhÊt lµ ë c¸c líp MÉu gi¸o trÎ ®−îc häc ë mäi n¬i, mäi lóc theo c¸c chñ ®Ò, qua nhiÒu h×nh thøc ho¹t ®éng kh¸c nhau (nh− ho¹t ®éng vui ch¬i, ho¹t ®éng lao ®éng, trong sinh ho¹t hµng ngµy, c¸c cuéc th¨m quan d· ngo¹i…). Nhê ®ã mµ trÎ kh¸m ph¸ ®−îc nhiÒu ®iÒu míi l¹, lµm giµu vèn tri thøc vµ kinh nghiÖm cña m×nh. Tõ nh÷ng hµnh vi häc tËp kh«ng chñ ®Þnh, tuú høng cña trÎ, thÇy c« gi¸o líp mÉu gi¸o vµ cha mÑ cÇn ph¶i x©y dùng cho trÎ nh÷ng ý thøc cÇn thiÕt nh− biÕt tËp trung chó ý, tr¸ch nhiÖm, kØ luËt, trËt tù…, nh»m h×nh thµnh cho trÎ c¬ së cho viÖc tham gia vµo ho¹t ®éng häc tËp sau nµy ®Ó lÜnh héi kinh nghiÖm ph¸t triÓn lÞch sö x· héi loµi ng−êi th«ng qua c¸c tiÕt häc, m«n häc, nh÷ng ho¹t ®éng ngo¹i kho¸ nh− tham quan, lao ®éng… mét c¸ch chñ t©m cã kÕ ho¹ch, 48
môc ®Ých. Nh− vËy b»ng con ®−êng tæ chøc c¸c ho¹t ®éng mét c¸ch khoa häc, ng−êi lín gióp h×nh thµnh ë trÎ nh÷ng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn sau nµy. V- Ph−¬ng tiÖn giao tiÕp 1. Ph−¬ng tiÖn giao tiÕp phi ng«n ng÷ (tõ lät lßng ®Õn 6 − 7 th¸ng tuæi) Sù tiÕp xóc "da, thÞt" cña ng−êi mÑ víi ®øa trÎ ë giai ®o¹n ®Çu sau sinh chñ yÕu b»ng ch©n, tay, m«i, miÖng. §©y lµ ph−¬ng tiÖn tho¶ m·n nhu cÇu giao tiÕp nguyªn s¬ nhÊt vµ t¹o ra nh÷ng rung c¶m tho¶i m¸i, dÔ chÞu, b×nh yªn ®Æc biÖt dµnh cho trÎ s¬ sinh. Giao tiÕp ë møc ®é nµy, ng−êi mÑ chñ yÕu dïng ®iÖu bé, cö chØ kÌm víi nh÷ng thÓ hiÖn c¶m xóc kh¸c nhau. NhiÒu nhµ t©m lÝ gäi thêi k× nµy lµ thêi k× "g¾n bã mÑ con". §©y lµ mèi quan hÖ ®Çu tiªn vµ quan träng nhÊt, t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn sau nµy cña trÎ. Tr−íc bÊt k× mét tÝn hiÖu nµo ph¸t ra ë ®øa trÎ (khãc, cùa, ®¹p, −ìn ng−êi…) ng−êi mÑ ®Òu ®¸p l¹i b»ng nh÷ng cö chØ th−¬ng yªu, ©u yÕm, nhÑ nhµng. Giao tiÕp b»ng ph−¬ng tiÖn phi ng«n ng÷ lµ h×nh thøc quan hÖ x· héi ®Çu tiªn cña trÎ. Sau ph−¬ng tiÖn giao tiÕp nguyªn s¬ nµy ®Õn ¸nh m¾t, nô c−êi vµ nh÷ng ®iÖu bé, cö chØ, t− thÕ… lµ ph−¬ng tiÖn tho¶ m·n nhu cÇu giao tiÕp ë con ng−êi, ®Õn mét møc ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh. Kho¶ng 2 th¸ng tuæi trÎ ®· biÕt mØm c−êi, 2 th¸ng r−ìi trÎ c−êi thµnh tiÕng khi ®−îc nãi chuyÖn víi ng−êi lín. Suèt tuæi hµi nhi vµ Êu nhi, trÎ giao tiÕp víi ng−êi xung quanh chñ yÕu b»ng ph−¬ng tiÖn phi ng«n ng÷. Tuy nhiªn, tõ phÝa ng−êi lín, kÓ c¶ tù ph¸t vµ tù gi¸c, vÉn th−êng xuyªn kÕt hîp giao tiÕp víi trÎ b»ng c¶ hai ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ vµ phi ng«n ng÷. Nhê vËy, trÎ dÇn dÇn lÜnh héi ®−îc ng«n ng÷ vµ sö dông trong giao tiÕp h»ng ngµy. 2. Ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ (tõ 3 – 6 tuæi) Ng«n ng÷ ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn b»ng con ®−êng trùc quan vµ cô thÓ. TrÎ em tiÕp thu nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n ®Çu tiªn tõ m«i tr−êng vËt chÊt xung quanh th«ng qua ho¹t ®éng vµ giao tiÕp víi ng−êi lín. ViÖc tÝch luü ®−îc nhiÒu biÓu t−îng do ho¹t ®éng víi ®å vËt cïng víi sù ph¸t triÓn nhu cÇu giao tiÕp víi ng−êi lín ngµy cµng t¨ng theo løa tuæi cã ý nghÜa rÊt lín trong sù ph¸t triÓn ng«n ng÷ ë trÎ. ChÝnh v× vËy mµ viÖc dÇn dÇn ®−a trÎ vµo m«i tr−êng x· héi vµ viÖc më réng mét c¸ch cã kÕ ho¹ch c¸c quan hÖ giao tiÕp x· héi cña trÎ nhá lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô chñ yÕu ®Ó ph¸t triÓn ng«n ng÷. Ng«n ng÷ kh«ng chØ trë thµnh ph−¬ng tiÖn giao tiÕp quan träng cña trÎ mµ cßn lµ c«ng cô, lµ ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn t− duy, ý thøc vµ c¸c qu¸ tr×nh t©m lÝ kh¸c còng nh− c¸c phÈm chÊt nh©n c¸ch cña trÎ em. ViÖc ph©n chia ®é tuæi theo c¸c ph−¬ng tiÖn giao tiÕp chØ lµ t−¬ng ®èi, vµ muèn nhÊn m¹nh −u thÕ c¸c ph−¬ng tiÖn giao tiÕp theo ®é tuæi, kh«ng cã nghÜa lµ qua mçi ®é tuæi ph−¬ng tiÖn giao tiÕp ®Æc tr−ng mÊt ®i mµ chóng vÉn cßn tån t¹i trong giao tiÕp víi nh÷ng ng−êi xung quanh ®Æc biÖt phô thuéc vµo −u thÕ giíi tÝnh, kiÓu h×nh thÇn kinh, m«i tr−êng giao tiÕp… ë mçi c¸ nh©n. 49
c©u hái «n tËp 1. ThÕ nµo lµ "x· héi ho¸" trÎ em ? 2. Tr×nh bµy nh÷ng néi dung x· héi ho¸ trÎ em d−íi ¶nh h−ëng cña giao tiÕp. 3. Ph©n tÝch vai trß cña gia ®×nh ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn qu¸ tr×nh giao tiÕp cña trÎ. 4. Vai trß cña giao tiÕp øng xö cña c« gi¸o mÇm non trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch trÎ. 4. Ph©n tÝch vµ tr×nh bµy cÊu tróc, ®éng c¬ vµ nh÷ng xung ®ét cña nhãm trÎ mÉu gi¸o. Nªu ý nghÜa cña giao tiÕp trong nhãm b¹n bÌ cïng tuæi vµ kh¸c tuæi tíi sù ph¸t triÓn t©m lÝ cña trÎ. 5. Sù giao tiÕp víi c¸c b¹n cïng tuæi ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo tíi sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña trÎ løa tuæi mÇm non ? 6. Tr×nh bµy c¸c con ®−êng x· héi ho¸ b»ng giao tiÕp ë trÎ. 7. Ph−¬ng tiÖn giao tiÕp gi÷a trÎ vµ ng−êi lín lµ g× ? 8. Ph©n tÝch vai trß nhu cÇu giao tiÕp ®èi víi sù ph¸t triÓn ë trÎ. 50
bµi tËp thùc hµnh 1. Quan s¸t vµ ghi chÐp sù ph¸t triÓn giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ cña trÎ cïng ®é tuæi trong gia ®×nh h¹t nh©n vµ gia ®×nh cã nhiÒu thÕ hÖ. Cho nhËn xÐt. 2. Quan s¸t vµ ghi chÐp sè lÇn giao tiÕp cña c« gi¸o mÇm non ®èi víi trÎ tõ 1 – 2 tuæi, 2 – 3 tuæi, 3 – 4 tuæi, 4 – 5 tuæi, 5 – 6 tuæi (1 ngµy). Cho nhËn xÐt. 3. Cã quan niÖm cho r»ng, ng−êi gi¸o viªn mÇm non võa lµ ng−êi mÑ, võa lµ nhµ gi¸o dôc, võa lµ ng−êi nghÖ sÜ cña trÎ th¬. B¹n cã ®ång ý víi quan niÖm nµy kh«ng ? T¹i sao ? 4. Quan s¸t vµ ghi chÐp sè lÇn giao tiÕp bÌ b¹n xuÊt hiÖn ë trÎ tõ 2 – 3 tuæi, 3 – 4 tuæi, 4 – 5 tuæi, 5 – 6 tuæi (1 ngµy). Cho nhËn xÐt. 5. Quan s¸t vµ ghi chÐp sè lÇn giao tiÕp cña trÎ 2 – 3 tuæi, 3 – 4 tuæi, 4 – 5 tuæi, 5 – 6 tuæi (1 ngµy) víi c« gi¸o mÇm non, mÑ, b¹n bÌ vµ nhËn xÐt vÒ sù ph¸t triÓn giao tiÕp cña trÎ qua tõng løa tuæi. 6. Quan s¸t sù giao tiÕp cña trÎ em ë løa tuæi mÉu gi¸o trong mét nhãm ch¬i "tù ph¸t" (tøc lµ nhãm ch¬i, mµ trÎ tù t×m ®Õn nhau vµ tù ch¬i víi nhau chó kh«ng ph¶i lµ trÎ ë líp mÉu gi¸o). Ghi l¹i c¸c hµnh ®éng giao tiÕp vµ lêi nãi cña trÎ. Tõ nh÷ng quan s¸t trªn h·y rót ra kÕt luËn vÒ vai trß cña giao tiÕp víi b¹n bÌ cïng tuæi ®èi víi sù ph¸t triÓn cña trÎ. 51