Giáo trình giống vật nuôi Chương 2

Chia sẻ: Ma Ma | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:39

Thêm vào BST

Báo xấu

198
lượt xem 38
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương II chọn giống vật nuôi Chọn giống vật nuôi là một nội dung cơ bản và quan trọng của công tác giống vật nuôi. Thế nào là một con giống tốt và làm thế nào để chọn đúng được những con giống tốt? Để giải quyết hai vấn đề này, trước hết chúng ta cần nắm được những khái niệm cơ bản về các tính trạng, cách quan sát mô tả và xác định các tính trạng này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình giống vật nuôi Chương 2

Ch−¬ng II chän gièng vËt nu«i Chän gièng vËt nu«i lµ mét néi dung c¬ b¶n vµ quan träng cña c«ng t¸c gièng vËt nu«i. ThÕ nµo lµ mét con gièng tèt vµ lµm thÕ nµo ®Ó chän ®óng ®−îc nh÷ng con gièng tèt? §Ó gi¶i quyÕt hai vÊn ®Ò nµy, tr−íc hÕt chóng ta cÇn n¾m ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ c¸c tÝnh tr¹ng, c¸ch quan s¸t m« t¶ vµ x¸c ®Þnh c¸c tÝnh tr¹ng nµy. Môc ®Ých cña chän gièng lµ nh»m t¹o ®−îc nh÷ng con vËt cã tiÒm n¨ng di truyÒn tèt, tõ ®ã c¶i tiÕn ®−îc di truyÒn ë thÕ hÖ sau. Nh÷ng kh¸i niÖm vÒ hiÖu qu¶ chän läc, li sai chän läc, còng nh− mèi quan hÖ gi÷a hai kh¸i niÖm nµy gióp chóng ta hiÓu ®−îc nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng tíi viÖc c¶i tiÕn di truyÒn. Chän läc vËt nu«i lµm gièng ph¶i dùa trªn gi¸ trÞ gièng cña c¸c tÝnh tr¹ng cña chóng. Kh¸i niÖm vÒ gi¸ trÞ gièng cïng víi c¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ gièng b»ng chØ sè chän läc vµ BLUP lµ nh÷ng vÊn ®Ò rÊt phøc t¹p mµ chØ nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c gièng ë tr×nh ®é cao míi cã thÓ n¾m v÷ng vµ sö dông ®−îc. V× vËy, nh÷ng néi dung nªu trªn chØ ®−îc ®Ò cËp ë møc ®é ®¬n gi¶n vµ tèi thiÓu trong gi¸o tr×nh nµy. 1. Kh¸i niÖm vÒ tÝnh tr¹ng C¸c vËt nu«i lu«n cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nhÊt ®Þnh, c¸c ®Æc ®iÓm nµy ®−îc gäi lµ c¸c tÝnh tr¹ng. TÝnh tr¹ng lµ ®Æc tr−ng cña mét c¸ thÓ mµ ta cã thÓ quan s¸t hay x¸c ®Þnh ®−îc. Cã hai lo¹i tÝnh tr¹ng: tÝnh tr¹ng chÊt l−îng vµ tÝnh tr¹ng sè l−îng. C¸c tÝnh tr¹ng cã thÓ quan s¸t vµ m« t¶ b»ng c¸ch ph©n lo¹i lµ c¸c tÝnh tr¹ng chÊt l−îng, ch¼ng h¹n tÝnh tr¹ng cã sõng hoÆc kh«ng cã sõng ë dª, mµo tr¸i d©u hoÆc mµo cê ë gµ... C¸c tÝnh tr¹ng nh− s¶n l−îng s÷a cña bß, tèc ®é t¨ng träng cña lîn, s¶n l−îng vµ khèi l−îng trøng cña gµ... lµ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng. Cã thÓ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ cña c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng b»ng c¸c phÐp ®o (c¸c c¸ch c©n, ®o, ®ong, ®Õm). Nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt c¬ b¶n gi÷a tÝnh tr¹ng sè l−îng vµ tÝnh tr¹ng chÊt l−îng: - TÝnh tr¹ng chÊt l−îng th−êng chØ do mét hoÆc rÊt Ýt gen chi phèi, tÝnh tr¹ng sè l−îng do nhiÒu gen chi phèi vµ mçi gen th−êng chØ g©y ra mét ¶nh h−ëng nhá. VÝ dô, tÝnh tr¹ng cã sõng hay kh«ng sõng ë dª do gen P, p quy ®Þnh (kh«ng sõng: PP hoÆc Pp, cã sõng: pp), trong khi ®ã ng−êi ta cho r»ng cã vµi ngh×n gen chi phèi tÝnh tr¹ng tèc ®é t¨ng träng cña lîn. Tuy nhiªn, còng cã mét vµi tÝnh tr¹ng sè l−îng mµ gi¸ trÞ cña chóng còng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng biÕn liªn tôc. VÝ dô: c¸c gi¸ trÞ cña tÝnh tr¹ng sè con ®Î trong mét løa cña lîn hoÆc cña dª, cõu tuy chØ lµ nh÷ng sè nguyªn rêi r¹c trong mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh, nh−ng sè con ®Î trong mét løa vÉn thuéc tÝnh tr¹ng sè l−îng; - C¸c gi¸ trÞ cña tÝnh tr¹ng sè l−îng lµ biÕn liªn tôc, c¸c quan s¸t cña tÝnh tr¹ng chÊt l−îng chØ lµ biÕn rêi r¹c. Ch¼ng h¹n, c¸c gi¸ trÞ cña tÝnh tr¹ng s¶n l−îng s÷a bß 32
(sè kg s÷a/chu kú v¾t s÷a) lµ c¶ mét d·y sè liÖu liªn tôc, trong khi ®ã ng−êi ta chØ cã thÓ ph©n lo¹i mµu l«ng cña lîn thµnh vµi nhãm kh¸c nhau (®en, tr¾ng, loang...); - TÝnh tr¹ng chÊt l−îng Ýt chÞu ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn sèng, tÝnh tr¹ng sè l−îng chÞu ¶nh h−ëng lín bëi ®iÒu kiÖn sèng. VÝ dô: ®iÒu kiÖn nu«i d−ìng kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn mµu l«ng, h×nh d¸ng mµo gµ nh−ng l¹i ¶nh h−ëng rÊt lín tíi s¶n l−îng trøng, tèc ®é t¨ng träng cña gµ. 2. Nh÷ng tÝnh tr¹ng c¬ b¶n cña vËt nu«i 2.1. TÝnh tr¹ng vÒ ngo¹i h×nh Ngo¹i h×nh cña mét vËt nu«i lµ h×nh d¸ng bªn ngoµi cña con vËt. Tuy nhiªn, trªn nh÷ng khÝa c¹nh nhÊt ®Þnh, ngo¹i h×nh ph¶n ¶nh ®−îc cÊu t¹o cña c¸c bé phËn cÊu thµnh c¬ thÓ, t×nh tr¹ng søc khoÎ còng nh− n¨ng suÊt cña vËt nu«i. Ch¼ng h¹n, c¨n cø vµo h×nh d¸ng cña mét con tr©u cÇy, nÕu thÊy nã to lín, v¹m vì, g©n guèc cã thÓ dù ®o¸n nã cã kh¶ n¨ng cÇy kÐo tèt; quan s¸t mét con bß c¸i s÷a, nÕu thÊy nã cã bÇu vó lín, tÜnh m¹ch vó to vµ næi râ cã thÓ dù ®o¸n nã cho n¨ng suÊt s÷a cao... §Ó ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh vËt nu«i, ng−êi ta dïng m¾t ®Ó quan s¸t vµ dïng tay ®Ó sê n¾n, dïng th−íc ®Ó ®o mét sè chiÒu ®o nhÊt ®Þnh. Cã thÓ sö dông mét sè ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh sau ®©y: - Quan s¸t tõng bé phËn vµ tæng thÓ con vËt, ph©n lo¹i ngo¹i h×nh con vËt theo c¸c møc kh¸c nhau. Ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm lµ ®¬n gi¶n, tuy nhiªn viÖc ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c hay kh«ng tuú thuéc vµo kinh nghiÖm cña ng−êi ®¸nh gi¸ vµ hÇu nh− kh«ng cã t− liÖu l−u l¹i sau khi ®¸nh gi¸. - Dïng th−íc ®o ®Ó ®o mét sè chiÒu ®o trªn c¬ thÓ con vËt, m« t¶ nh÷ng ®Æc tr−ng chñ yÕu vÒ ngo¹i h×nh th«ng qua sè liÖu c¸c chiÒu ®o nµy. Sè l−îng c¸c chiÒu ®o tuú thuéc vµo tÇm quan träng cña c¸c bé phËn c¬ thÓ ®èi víi môc ®Ých chän läc vµ nh©n gièng. Ch¼ng h¹n, ®Ó chän läc ngo¹i h×nh ngùa ®ua ng−êi ta ph¶i sö dông rÊt nhiÒu chiÒu ®o kh¸c nhau, nh−ng ®Ó ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh lîn n¸i ng−êi ta chØ cÇn xem xÐt mét vµi chiÒu ®o c¬ b¶n. Ph−¬ng ph¸p nµy phøc t¹p h¬n, ph¶i cã dông cô ®o vµ ng−êi thùc hiÖn ph¶i n¾m ®−îc ph−¬ng ph¸p ®o. C¸c sè ®o lµ nh÷ng tµi liÖu l−u gi÷ dïng ®Ó xö lý ®¸nh gi¸ còng nh− lùa chän c¸c con vËt ë thÕ hÖ sau. Trong tiªu chuÈn chän läc gia sóc cña n−íc ta hiÖn nay, c¸c chiÒu ®o c¬ b¶n cña tr©u, bß, lîn bao gåm: + Cao vai (®èi víi tr©u bß cßn gäi lµ cao v©y): ChiÒu cao tõ mÆt ®Êt tíi ®iÓm sau cña u vai (®o b»ng th−íc gËy). 33
+ Vßng ngùc: Chu vi lång ngùc t¹i ®iÓm tiÕp gi¸p phÝa sau cña x−¬ng b¶ vai (®o b»ng th−íc d©y). + Dµi th©n chÐo (®èi víi tr©u bß): Kho¶ng c¸ch tõ phÝa tr−íc cña khíp b¶ vai-c¸nh tay ®Õn mám sau cña u x−¬ng ngåi (®o b»ng th−íc gËy). + Dµi th©n (®èi víi lîn): Kho¶ng c¸ch tõ ®iÓm gi÷a cña ®−êng nèi gi÷a 2 gèc tai tíi ®iÓm tiÕp gi¸p gi÷a vïng khum vµ vïng ®u«i (®o s¸t da, b»ng th−íc d©y). H×nh 2.1. Ba chiÒu ®o chñ yÕu trªn c¬ thÓ bß C¸c chiÒu ®o trªn cßn ®−îc sö dông ®Ó −íc tÝnh khèi l−îng cña con vËt. Sau ®©y lµ mét vµi c«ng thøc −íc tÝnh khèi l−îng tr©u, bß, lîn: Khèi l−îng tr©u ViÖt Nam (kg) = 88,4 (Vßng ngùc)2 x Dµi th©n chÐo Khèi l−îng bß vµng (kg) = 89,8 (Vßng ngùc)2 x Dµi th©n chÐo Khèi l−îng lîn (kg) = [(Vßng ngùc)2x Dµi th©n]/14.400 Trong c¸c c«ng thøc trªn, ®¬n vÞ tÝnh chiÒu ®o vßng ngùc, dµi th©n chÐo cña tr©u bß lµ mÐt, ®¬n vÞ tÝnh chiÒu ®o vßng ngùc, dµi th©n cña lîn lµ cm. - Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh hiÖn ®ang ®−îc sö dông réng r·i nhÊt lµ ®¸nh gi¸ b»ng cho ®iÓm. Nguyªn t¾c cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ h×nh dung ra mét con vËt mµ mçi bé phËn c¬ thÓ cña nã ®Òu cã mét ngo¹i h×nh ®Ñp nhÊt, ®Æc tr−ng cho gièng vËt nu«i mµ ng−êi ta mong muèn. Cã thÓ nãi ®ã lµ con vËt lý t−ëng cña mét gièng, c¸c bé phËn cña nã ®Òu ®¹t ®−îc ®iÓm tèi ®a trong thang ®iÓm ®¸nh gi¸. So s¸nh ngo¹i h×nh cña tõng bé phËn gi÷a con vËt cÇn ®¸nh gi¸ víi con vËt lý t−ëng ®Ó cho ®iÓm tõng bé phËn. §iÓm tæng hîp cña con vËt lµ tæng sè ®iÓm cña c¸c bé phËn. Trong mét sè tr−êng hîp, tuú tÝnh chÊt quan träng cña tõng bé phËn ®èi víi h−íng chän läc, ng−êi ta cã thÓ nh©n ®iÓm ®· cho víi c¸c hÖ sè kh¸c nhau tr−íc khi céng ®iÓm chung. Cuèi cïng c¨n cø vµo tæng sè ®iÓm ngo¹i h×nh ®¹t ®−îc ®Ó ph©n lo¹i con vËt. Ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ nµy cã nhiÒu −u ®iÓm, th−êng ®−îc tiªu chuÈn ho¸ ®Ó thèng nhÊt gi÷a nh÷ng ng−êi ®¸nh gi¸. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ cã thÓ dïng cho viÖc xö lý lùa chän con vËt ë c¸c thÕ hÖ sau. Theo Tiªu chuÈn lîn gièng cña n−íc ta (TCVN.1280-81), viÖc ®¸nh gi¸ ngo¹i h×nh lîn ®−îc thùc hiÖn theo ph−¬ng ph¸p cho ®iÓm 6 bé phËn, nh©n hÖ sè kh¸c nhau víi tõng bé phËn. Ch¼ng h¹n, ®iÓm tèi ®a ngo¹i h×nh cho tõng bé phËn ®èi víi lîn n¸i Mãng C¸i lµ 5 ®iÓm, 6 bé phËn ®−îc nh©n víi c¸c hÖ sè kh¸c nhau nh− sau: 34
1/ §Çu vµ cæ 1 2/ Vai vµ ngùc 2 3/ L−ng s−ên vµ bông 3 4/ M«ng vµ ®ïi sau 3 5/ Bèn ch©n 3 6/ Vó vµ bé phËn sinh dôc 3 Cuèi cïng c¨n cø vµo ®iÓm tæng sè ®Ó xÕp cÊp ngo¹i h×nh theo c¸c thang bËc: ®Æc cÊp, cÊp I, cÊp II, cÊp III vµ cÊp IV. HiÖn nay, trong tiªu chuÈn chän läc ngo¹i h×nh bß s÷a ë c¸c n−íc ch©u ¢u vµ Mü, ngoµi chiÒu cao c¬ thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng c¸ch ®o cao khum (kho¶ng c¸ch tõ mÆt ®Êt tíi ®iÓm cao nhÊt ë phÇn khum con vËt), ng−êi ta sö dông thang ®iÓm tõ 1 tíi 9 ®Ó cho ®iÓm 13 bé phËn kh¸c nhau (gäi lµ c¸c tÝnh tr¹ng tuyÕn tÝnh). §iÓm tæng céng cña con vËt còng lµ c¨n cø ®Ó ph©n ngo¹i h×nh thµnh 6 cÊp ®é kh¸c nhau. Trong ch¨n nu«i gµ c«ng nghiÖp, ®Ó chän läc gµ ®Î trøng khi b−íc vµo thêi kú chuÈn bÞ ®Î, ng−êi ta c¨n cø vµo khèi l−îng con vËt, ®é réng cña x−¬ng h¸ng..., møc ®é ph¸t triÓn vµ mµu s¾c cña mµo... ®Ó chän läc. 2.2. TÝnh tr¹ng vÒ sinh tr−ëng Sinh tr−ëng lµ sù t¨ng thªm vÒ khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña tõng bé phËn hay cña toµn c¬ thÓ con vËt. Thùc chÊt cña sinh tr−ëng chÝnh lµ sù t¨ng tr−ëng vµ ph©n chia cña c¸c tÕ bµo trong c¬ thÓ vËt nu«i. §Ó theo dâi c¸c tÝnh tr¹ng sinh tr−ëng cña vËt nu«i cÇn ®Þnh kú c©n, ®o, ®ong c¸c c¬ quan bé phËn hay toµn c¬ thÓ con vËt. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn c©n, ®o, ®ong nµy phô thuéc vµo lo¹i vËt nu«i vµ môc ®Ých theo dâi ®¸nh gi¸. Ch¼ng h¹n: ®èi víi lîn con, th−êng c©n khèi l−îng lóc s¬ sinh, 21 ngµy tuæi, cai s÷a mÑ. §èi víi lîn thÞt, th−êng c©n khèi l−îng khi b¾t ®Çu nu«i, kÕt thóc nu«i vµ ë tõng th¸ng nu«i. §Ó biÓu thÞ tèc ®é sinh tr−ëng cña vËt nu«i, ng−êi ta th−êng sö dông 3 ®é sinh tr−ëng sau ®©y: §é sinh tr−ëng tÝch luü §é sinh tr−ëng tÝch luü lµ khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¹i c¸c thêi ®iÓm sinh tr−ëng, nghÜa lµ c¸c thêi ®iÓm thùc hiÖn c¸c phÐp ®o. §é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi §é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi lµ khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña toµn c¬ thÓ hay cña tõng bé phËn c¬ thÓ t¨ng lªn trong mét ®¬n vÞ thêi gian. C«ng thøc tÝnh nh− sau: 35
V2 − V1 A= t 2 − t1 trong ®ã, A: ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi V2, t2: khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm t2 V1, t1: khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm t1 Ch¼ng h¹n: Khèi l−îng 1 lîn thÞt lóc 5 vµ 6 th¸ng tuæi lÇn l−ît lµ 46 vµ 70 kg, ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi lµ: A = (70 - 46)/(6-5) = 24 kg/th¸ng. NÕu gi÷a 2 th¸ng tuæi nµy cã sè ngµy lµ 30 th×: A = (70.000 - 46.000)/30 = 800 g/ngµy. §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi lµ tû lÖ phÇn tr¨m khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch cña c¬ thÓ hay tõng bé phËn c¬ thÓ t¨ng thªm so víi trung b×nh cña hai thêi ®iÓm sinh tr−ëng sau vµ tr−íc. §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi th−êng ®−îc biÓu thÞ b»ng sè phÇn tr¨m, V2 − V1 R (%) = x100 (V2 + V1 ) / 2 c«ng thøc tÝnh nh− sau: trong ®ã, R(%): ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi (%) V2: khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm sau V1: khèi l−îng, kÝch th−íc, thÓ tÝch t¹i thêi ®iÓm tr−íc Ch¼ng h¹n: Còng lîn thÞt trªn, ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi lµ: R(%) = [(70 - 46)/(70 + 46)/2] x 100 = 41,38%. VÝ dô: C¸c sè liÖu theo dâi khèi l−îng gµ Ri qua c¸c tuÇn tuæi (®é sinh tr−ëng tÝch luü) vµ c¸c tÝnh to¸n ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi, ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi ®−îc nªu trong b¶ng 2.1: B¶ng 2.1. §é sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi cña gµ Ri Ngµy 1 TuÇn 1 TuÇn 2 TuÇn 3 TuÇn 4 TuÇn 5 TuÇn 6 §é sinh tr−ëng tÝch luü (g) 27,4 42,6 75,4 124,0 171,3 248,5 327,5 §é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi (g/ngµy) 2,2 4,7 7,0 6,8 11,0 11,3 §é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi (%) 43,5 55,5 48,8 32,0 36,8 27,4 36
C¸c ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi cña khèi l−îng gµ Ri nh− sau: 350.0 12.0 60.0 300.0 10.0 50.0 250.0 40.0 8.0 Khèi l−îng (g) g/ngµy 200.0 (%) 6.0 30.0 150.0 4.0 20.0 100.0 2.0 10.0 50.0 0.0 0.0 0.0 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 TuÇn tuæi TuÇn tuæi TuÇn tuæi §å thÞ ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi §å thÞ ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi §å thÞ sinh tr−ëng tÝch luü H×nh 2.2. C¸c ®å thÞ sinh tr−ëng tÝch luü, tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi Theo quy luËt chung, ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tÝch luü cã d¹ng ®−êng cong h×nh ch÷ S víi c¸c pha sinh tr−ëng chËm, sinh tr−ëng nhanh, sinh tr−ëng chËm vµ cuèi cïng lµ pha c©n b»ng. §å thÞ ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi cã d¹ng ®−êng cong gÇn nh− h×nh parabon víi pha sinh tr−ëng nhanh, ®¹t cùc ®¹i sau ®ã lµ pha sinh tr−ëng chËm. §å thÞ ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi cã d¹ng ®−êng cong gÇn nh− h×nh hyperbon: liªn tôc gi¶m dÇn theo løa tuæi. Cã thÓ so s¸nh ®−êng cong sinh tr−ëng thùc tÕ víi ®−êng cong sinh tr−ëng lý thuyÕt ®Ó ph©n tÝch, t×m ra nh÷ng nguyªn nh©n ¶nh h−ëng cña c¸c sù sai kh¸c. Ch¼ng h¹n, trªn c¸c ®å thÞ ®é sinh tr−ëng tuyÖt ®èi vµ t−¬ng ®èi cña khèi l−îng gµ Ri cã hiÖn t−îng kh¸c th−êng ë 4 tuÇn tuæi, ®å thÞ ®é sinh tr−ëng t−¬ng ®èi còng cã hiÖn t−îng kh¸c th−êng ë tuÇn tuæi thø nhÊt. Cã thÓ cho r»ng, viÖc kh«ng cung cÊp ®ñ nhiÖt ®é cho gµ con khi míi në, còng nh− chÕ ®é dinh d−ìng cho gµ con kh«ng hîp lý ë 4 tuÇn tuæi lµ nguyªn nh©n cña hiÖn t−îng kh¸c th−êng nµy. Trong nghiªn cøu ®¸nh gi¸ sinh tr−ëng cña vËt nu«i hiÖn nay, ng−êi ta th−êng theo dâi sinh tr−ëng cña chóng ë c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau, sau ®ã tÝnh to¸n hµm sinh tr−ëng vµ ph©n tÝch ®¸nh gi¸. Hµm sinh tr−ëng cña vËt nu«i ®−îc sö dông lµ hµm c¬ sè e, c¸c tham sè quan träng lµ ®−êng tiÖm cËn sinh tr−ëng (chØ møc sinh tr−ëng tèi ®a mµ con vËt cã thÓ ®¹t ®−îc), ®iÓm uèn (ranh giíi gi÷a c¸c pha sinh tr−ëng nhanh vµ chËm). C¸c hµm sinh tr−ëng nµy rÊt quan träng ®èi víi viÖc dù ®o¸n tèc ®é sinh tr−ëng còng viÖc nh− khai th¸c tèt nhÊt tèc ®é sinh tr−ëng cña vËt nu«i ®Ó ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nhÊt. 37
2.3. C¸c tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm 2.3.1. N¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s÷a §èi víi vËt nu«i lÊy s÷a, ng−êi ta theo dâi ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng chñ yÕu sau: - S¶n l−îng s÷a trong 1 chu kú tiÕt s÷a: Lµ tæng l−îng s÷a v¾t ®−îc trong 10 th¸ng tiÕt s÷a (305 ngµy); - Tû lÖ mì s÷a: Lµ tû lÖ mì s÷a trung b×nh trong mét kú tiÕt s÷a. §Þnh kú mçi th¸ng ph©n tÝch hµm l−îng mì s÷a 1 lÇn, c¨n cø vµo hµm l−îng mì s÷a ë c¸c kú ph©n tÝch vµ s¶n l−îng s÷a hµng th¸ng ®Ó tÝnh tû lÖ mì s÷a. - Tû lÖ protein s÷a: Lµ tû lÖ protein trung b×nh trong mét kú tiÕt s÷a. C¸ch x¸c ®Þnh vµ tÝnh to¸n t−¬ng tù nh− ®èi víi tû lÖ mì s÷a. B¶ng 2.2. S¶n l−îng s÷a, tû lÖ mì s÷a, protein s÷a cña mét vµi gièng bß S¶n l−îng Tû lÖ Tû lÖ s÷a 305 mì Nguån Lo¹i bß protein s÷a ngµy s÷a tµi liÖu (%) (kg) (%) Holstein Friesian nu«i t¹i Hµ 8.003 4,37 3,43 Sæ gièng bß Hµ Lan Lan 1997-1998 Lang tr¾ng ®á nu«i t¹i Hµ Lan 6.975 4,43 3,53 F1 (Holstein x Lai Sind) nu«i 3.643 3,78 3,33 t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh F2 (3/4 Holstein, 1/4 Lai Sind) nu«i t¹i thµnh phè Hå ChÝ 3.796 3,70 3,27 Minh NguyÔn Quèc F3 (7/8 Holstein, 1/8 Lai Sind) §¹t (1999) nu«i t¹i thµnh phè Hå ChÝ 3.415 3,67 3,23 Minh §Ó so s¸nh s¶n l−îng s÷a cña c¸c bß s÷a cã tû lÖ mì s÷a kh¸c nhau, ng−êi ta quy ®æi vÒ s÷a tiªu chuÈn. S÷a tiªu chuÈn lµ s÷a cã tû lÖ mì 4%. C«ng thøc quy ®æi nh− sau: SLSTC (kg) = 0,4 SLSTT (kg) x 15 F(kg) trong ®ã, SLSTC: S¶n l−îng s÷a tiªu chuÈn (s÷a cã tû lÖ mì 4%), tÝnh ra kg SLSTT: S¶n l−îng s÷a thùc tÕ, tÝnh ra kg F : S¶n l−îng mì s÷a (kg) 38
0,4 vµ 15: C¸c hÖ sè quy ®æi (mçi kg s÷a ®· khö mì t−¬ng ®−¬ng víi 0,4 kg s÷a tiªu chuÈn; mçi kg mì s÷a t−¬ng ®−¬ng víi 15 kg s÷a tiªu chuÈn). VÝ dô: Bß c¸i A cã s¶n l−îng s÷a/chu kú 305 ngµy lµ 2750 kg, tû lÖ mì s÷a trung b×nh lµ 4,2%. Bß c¸i B cã s¶n l−îng s÷a/chu kú 305 ngµy lµ 2800 kg, tû lÖ mì s÷a trung b×nh lµ 4%. Quy ®æi ra s÷a tiªu chuÈn nh− sau: S¶n l−îng mì s÷a cña bß A: FA = 2750 x 0,042 = 115,5 kg S¶n l−îng mì s÷a cña bß B: FB = 2800 x 0,040 = 112,0 kg SLSTC (kg) cña bß A: SLSTCA = (0,4 x 2750) + (15 x 115,5) = 2.832,5 kg SLSTC (kg) cña bß B: SLSTCB = (0,4 x 2800) + (15 x 112,0) = 2.800,0 kg B Chó ý r»ng: trong vÝ dô nµy sau khi tÝnh to¸n ta thÊy s¶n l−îng s÷a tiªu chuÈn cña bß B ®óng b»ng s¶n l−îng s÷a cña nã, lý do lµ bß B cã tû lÖ mì s÷a 4%, ®óng b»ng tû lÖ mì s÷a tiªu chuÈn. §èi víi lîn, do kh«ng thÓ trùc tiÕp v¾t s÷a lîn ®−îc nªn ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng cho s÷a cña lîn ng−êi ta sö dông khèi l−îng toµn æ lîn con ë 21 ngµy tuæi. Lý do ®¬n gi¶n lµ l−îng s÷a lîn mÑ t¨ng dÇn tõ ngµy ®Çu tiªn sau khi ®Î, ®¹t cao nhÊt lóc 3 tuÇn tuæi, sau ®ã gi¶m dÇn. MÆt kh¸c, cho tíi 21 ngµy tuæi, lîn con chñ yÕu sèng b»ng s÷a mÑ, l−îng thøc ¨n bæ sung thªm lµ kh«ng ®¸ng kÓ. 2.3.2. N¨ng suÊt vµ chÊt l−îng thÞt §èi víi vËt nu«i lÊy thÞt, ng−êi ta theo dâi c¸c tÝnh tr¹ng chñ yÕu sau: - T¨ng träng trung b×nh trong thêi gian nu«i: Lµ khèi l−îng t¨ng trung b×nh trong ®¬n vÞ thêi gian mµ con vËt ®¹t ®−îc trong suèt thêi gian nu«i. Ng−êi ta th−êng tÝnh b»ng sè gam t¨ng träng trung b×nh hµng ngµy (g/ngµy). - Tiªu tèn thøc ¨n cho 1 kg t¨ng träng: Lµ sè kg thøc ¨n chi phÝ trung b×nh cho mçi kg t¨ng träng mµ con vËt ®¹t ®−îc trong thêi gian nu«i. - Tuæi giÕt thÞt: Lµ sè ngµy tuæi vËt nu«i ®¹t ®−îc khèi l−îng giÕt thÞt theo quy ®Þnh. - C¸c tû lÖ thÞt khi giÕt thÞt: + §èi víi lîn: Tû lÖ thÞt mãc hµm (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ thÞt xÎ (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©n - gäi lµ khèi l−îng thÞt xÎ - so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ n¹c (khèi l−îng thÞt n¹c so víi khèi l−îng thÞt xÎ). Trªn con vËt sèng, ng−êi ta ®o ®é dµy mì l−ng ë vÞ trÝ x−¬ng s−ên cuèi cïng b»ng kim th¨m hoÆc b»ng m¸y siªu ©m. Gi÷a ®é dµy mì l−ng vµ tû lÖ n¹c cña th©n thÞt cã mèi t−¬ng quan ©m rÊt 39
chÆt chÏ, v× vËy nh÷ng con lîn cã ®é dµy mì l−ng máng sÏ cã tû lÖ n¹c trong th©n thÞt cao vµ ng−îc l¹i. + §èi víi tr©u, bß, dª: Tû lÖ thÞt xÎ (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, da, phñ t¹ng, ®Çu, ®u«i, 4 bµn ch©n so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ thÞt tinh (khèi l−îng thÞt so víi khèi l−îng sèng). + §èi víi gia cÇm: Tû lÖ th©n thÞt (khèi l−îng con vËt sau khi ®· lo¹i bá m¸u, l«ng, phñ t¹ng, ®Çu, c¸nh, ch©n - gäi lµ khèi l−îng th©n thÞt- so víi khèi l−îng sèng), tû lÖ thÞt ®ïi, tû lÖ thÞt ngùc (khèi l−îng thÞt ®ïi, thÞt ngùc so víi khèi l−îng th©n thÞt). B¶ng 2.3. Mét sè tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt thÞt cña mét sè gièng lîn Dµy T¨ng träng Tiªu tèn Tû lÖ mì Nguån trung b×nh thøc ¨n (kg n¹c Gièng lîn l−ng tµi liÖu (g/ngµy) TA/kg P) (%) (mm) PiÐtrain 628,0 2,92 20,0 69,5 Leroy (1996) nu«i t¹i BØ Yorkshire nu«i t¹i 590,6 2,96 15,1 ViÖt Nam §Æng Vò B×nh * Landrace nu«i t¹i 510,1 2,96 14,7 (1999) ViÖt Nam * C¸c kÕt qu¶ theo dâi t¹i Tr¹m kiÓm tra n¨ng suÊt lîn ®ùc gièng An Kh¸nh, Hµ T©y 2.3.3. N¨ng suÊt sinh s¶n §èi víi vËt nu«i dïng ®Ó sinh s¶n, c¸c tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt chñ yÕu bao gåm: + Con c¸i: - Tuæi phèi gièng løa ®Çu: Tuæi b¾t ®Çu phèi gièng. - Tuæi ®Î løa ®Çu: Tuæi ®Î løa ®Çu tiªn. - Kho¶ng c¸ch gi÷a hai løa ®Î: Sè ngµy tõ løa ®Î tr−íc tíi løa ®Î sau. - Tû lÖ thô thai: Sè c¸i thô thai so víi tæng sè c¸i ®−îc phèi gièng. - Tû lÖ ®Î: Sè c¸i ®Î so víi tæng sè c¸i cã kh¶ n¨ng sinh s¶n (víi tr©u bß, dª, ngùa). - Sè con ®Î ra cßn sèng sau khi ®Î 24 giê, sè con cßn sèng khi cai s÷a, sè løa ®Î/n¸i/n¨m, sè con cai s÷a/n¸i/n¨m (víi lîn); tû lÖ ®Î 1 con/løa, sinh ®«i, sinh ba (víi dª, cõu). - Khèi l−îng s¬ sinh, cai s÷a: Khèi l−îng con vËt c©n lóc s¬ sinh, lóc cai s÷a. + Con ®ùc: - Tuæi b¾t ®Çu sö dông phèi gièng: Tuæi b¾t ®Çu phèi gièng. 40
- PhÈm chÊt tinh dÞch: Tæng sè tinh trïng cã kh¶ n¨ng thô thai trong 1 lÇn xuÊt tinh (ký hiÖu lµ: VAC). VAC lµ tÝch sè cña 3 tÝnh tr¹ng: l−îng tinh dÞch bµi xuÊt trong 1 lÇn xuÊt tinh (dung tÝch: V); sè l−îng tinh trïng/1ml tinh dÞch (nång ®é: C); tû lÖ tinh trïng cã vËn ®éng th¼ng tiÕn (ho¹t lùc: A). B¶ng 2.4. N¨ng suÊt sinh s¶n cña mét sè gièng lîn nu«i t¹i ViÖt Nam (§Æng Vò B×nh, 1999) Mãng C¸i* Yorkshire* Landrace* x x x n Cv% n Cv% n Cv% ± mx ± mx ± mx Tuæi ®Î løa ®Çu 472,3 418,5± 409,3 303 21,9 226 15,1 86 13,5 (ngµy) ± 5,9 27,8 ±44,1 Kho¶ng c¸ch 196,2 178,4 1657 18,7 648 179,0± 7,0 20,8 293 19,7 2 løa ®Î (ngµy) ± 0,9 ±10,4 10,6 Sè con ®Î ra 9,8 9,9 2291 ± 26,2 889 28,0 380 27,3 cßn sèng (con) ± 0,3 ±0,5 0,06 9,2 Sè con ®Ó nu«i 9,4 9,2 2291 ± 15,2 841 12,5 359 13,1 (con) ± 0,3 ±0,5 0,03 7,6 Sè con cai s÷a** 8,2 8,2 1912 ± 22,5 798 17,8 335 17,4 (con) ± 0,3 ±0,5 0,04 Khèi l−îng TB 0,58 1,2 1,2 lîn con s¬ sinh 2291 ± 16,3 885 15,1 379 15,5 ± 0,04 ±0,06 (kg) 0,01 Khèi l−îng TB ** 6,3 8,1 8,2 lîn con cai s÷a 1912 ± 22,7 798 16,0 335 15,6 ± 0,3 ±0,5 (kg) 0,03 Ghi chó: * Lîn Mãng C¸i nu«i t¹i c¸c tr¹i gièng ë Tam §¶o (VÜnh Phóc), §«ng TriÒu (Qu¶ng Ninh), Thµnh T« (H¶i Phßng); lîn Yorkshire vµ Landrace nu«i t¹i XÝ nghiÖp lîn gièng Mü V¨n (H−ng Yªn). ** Lîn Mãng C¸i cai s÷a lóc 60 ngµy tuæi, lîn Yorkshire vµ Landrace cai s÷a lóc 35 ngµy tuæi. 41
B¶ng 2.5. PhÈm chÊt tinh dÞch cña mét sè gièng vËt nu«i ë ViÖt Nam Dung Gièng Ho¹t lùc Nång ®é (C) VAC Nguån l−îng vËt nu«i (A) (triÖu/ml) (triÖu) tµi liÖu (V) (ml) Lîn 20.400- 150-292 0,8-0,9 170-200 Yorkshire 52.560 18.000- D−¬ng §×nh Lîn Landrace 150-200 0,8-0,9 150-190 34.200 Long (1996) Lîn Mãng 90-170 0,7-0,9 32-58 2.016-8.874 C¸i Bß Holstein 5,76 0,62 894,8 3195,5 Hµ V¨n Chiªu Bß Zebu 4,52 0,59 938,8 2503,6 (1999) §Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng s¶n xuÊt trøng ë gia cÇm, ng−êi ta theo dâi c¸c tÝnh tr¹ng chñ yÕu sau: - Tuæi ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn: Ngµy tuæi cña ®µn m¸i khi b¾t ®Çu cã 5% tæng sè m¸i ®Î trøng. - S¶n l−îng trøng/n¨m: Sè trøng trung b×nh cña 1 m¸i ®Î trong 1 n¨m. - Khèi l−îng trøng: Khèi l−îng trung b×nh cña c¸c qu¶ trøng ®Î trong n¨m. - C¸c tÝnh tr¹ng vÒ phÈm chÊt trøng (®−êng kÝnh dµi, ®−êng kÝnh réng, chØ sè h×nh th¸i: réng/dµi, tû lÖ c¸c phÇn cÊu thµnh qu¶ trøng: lßng ®á, lßng tr¾ng, vá,...) B¶ng 2.6. N¨ng suÊt trøng cña mét sè gièng gia cÇm nu«i t¹i ViÖt Nam S¶n l−îng Khèi l−îng C¸c gièng gia cÇm trøng Nguån tµi liÖu trøng (g) (qu¶/n¨m) Trung t©m Nghiªn cøu gia Gµ Ri 80-120 38-42 cÇm Trung t©m Nghiªn cøu gia Gµ Leghorn 250-260 53-55 cÇm VÞt Cá 188-246 68,2-70,7 Lª Xu©n §ång (1994) VÞt Khaki Campbell 254-280 64-66 TrÇn Thanh V©n (1998) 42
C¸c tÝnh tr¹ng theo dâi, ®¸nh gi¸ vÒ sinh tr−ëng, n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm nªu trªn ®Òu lµ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng, chóng ta cÇn hiÓu biÕt râ vÒ b¶n chÊt cña c¸c tÝnh tr¹ng nµy. 2.4. C¸c ph−¬ng ph¸p m« t¶, ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng §Ó m« t¶, ®¸nh gi¸ c¸c tÝnh tr¹ng c¬ b¶n cña c«ng t¸c gièng, ng−êi ta sö dông ph−¬ng ph¸p thèng kª øng dông trong sinh häc. C¸c tham sè thèng kª m« t¶ sau ®©y th−êng ®−îc sö dông: - Trung b×nh sè häc: Lµ tham sè ®Æc tr−ng cho gi¸ trÞ chÝnh gi÷a cña sù ph©n bè c¸c gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc. Ký hiÖu gi¸ trÞ trung b×nh sè häc (gäi t¾t lµ trung b×nh) lµ x Gi¸ trÞ trung b×nh ®−îc tÝnh b»ng: n _ ∑x i =1 i x= n trong ®ã, xi : gi¸ trÞ cña c¸c quan s¸t n : sè l−îng c¸c quan s¸t - Ph−¬ng sai: Tham sè ®Æc tr−ng cho møc ®é ph©n t¸n cña c¸c gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc. Ký hiÖu ph−¬ng sai lµ s2. Gi¸ trÞ cña ph−¬ng sai ®−îc tÝnh b»ng: 2 n ⎛ _ ⎞ ∑⎝ ⎜ xi − x ⎟ ⎠ s 2 = i =1 n −1 trong ®ã, xi : gi¸ trÞ cña c¸c quan s¸t x : gi¸ trÞ trung b×nh n : sè l−îng c¸c quan s¸t - §é lÖch tiªu chuÈn: Còng nh− ph−¬ng sai, ®é lÖch tiªu chuÈn lµ tham sè ®Æc tr−ng cho møc ®é ph©n t¸n cña c¸c gi¸ trÞ quan s¸t ®−îc. §é lÖch tiªu chuÈn b»ng c¨n bËc hai cña ph−¬ng sai. Ký hiÖu ®é lÖch tiªu chuÈn lµ s. Gi¸ trÞ cña ®é lÖch tiªu chuÈn ®−îc tÝnh b»ng: s = s2 CÇn chó ý lµ: c¸c gi¸ trÞ trung b×nh, ph−¬ng sai, ®é lÖch tiªu chuÈn nªu trªn ®Òu ®−îc tÝnh to¸n trªn c¬ së c¸c mÉu quan s¸t rót ra tõ mét quÇn thÓ. C¸c tham sè thèng kª ®Æc tr−ng cho quÇn thÓ sÏ lµ: Trung b×nh quÇn thÓ, ký hiÖu lµ μ Ph−¬ng sai quÇn thÓ, ký hiÖu lµ σ2 §é lÖch tiªu chuÈn quÇn thÓ, ký hiÖu lµ σ 43
- Sai sè cña sè trung b×nh: Lµ tham sè ®Æc tr−ng cho møc ®é ph©n t¸n cña gi¸ trÞ trung b×nh ®· ®−îc tÝnh to¸n trªn c¬ së c¸c mÉu quan s¸t rót ra tõ quÇn thÓ. Ký hiÖu sai s mx = n sè cña sè trung b×nh lµ mx: - HÖ sè biÕn ®éng: Lµ tû lÖ phÇn tr¨m gi÷a ®é lÖch tiªu chuÈn vµ trung b×nh cña mÉu. Ký hiÖu hÖ sè biÕn ®éng lµ Cv, ®¬n vÞ tÝnh phÇn tr¨m. s Cv(%) = − 100 x - HÖ sè t−¬ng quan: Dïng ®Ó biÓu thÞ møc ®é quan hÖ gi÷a 2 tÝnh tr¹ng x vµ y. HÖ sè t−¬ng quan lµ tû sè gi÷a hiÖp ph−¬ng sai (covariance) cña x vµ y víi tÝch cña hai ®é lÖch tiªu chuÈn x vµ ®é lÖch tiªu chuÈn y. HiÖp ph−¬ng sai cña x vµ y biÓu thÞ mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a hai ®¹i l−îng x vµ y, ®−îc ký hiÖu lµ sxy: n − − ∑ ( xi − x )( yi − y ) sxy = i =1 n −1 trong ®ã, xi: c¸c gi¸ trÞ quan s¸t cña tÝnh tr¹ng x x : gi¸ trÞ trung b×nh cña tÝnh tr¹ng x yi: c¸c gi¸ trÞ quan s¸t t−¬ng øng cña tÝnh tr¹ng y y : gi¸ trÞ trung b×nh cña tÝnh tr¹ng y n: sè l−îng c¸c cÆp gi¸ trÞ quan s¸t x vµ y Ký hiÖu hÖ sè t−¬ng quan gi÷a x vµ y lµ rxy: n − − s xy ∑ ( xi − x )( yi − y ) rxy = = i =1 − − sx s y n n ∑ ( xi − x ) ∑ ( yi − y ) 2 2 i =1 i =1 rxy cã gi¸ trÞ biÕn ®éng trong ph¹m vi -1 tíi +1. NÕu rxy = 0: gi÷a x vµ y kh«ng cã t−¬ng quan; rxy > 0: gi÷a x vµ y cã mèi t−¬ng quan thuËn, nghÜa lµ gi¸ trÞ cña x t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i th× gi¸ trÞ cña y còng t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i vµ ng−îc l¹i; rxy < 0: gi÷a x vµ y cã mèi t−¬ng quan nghÞch, nghÜa lµ gi¸ trÞ cña x t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i th× gi¸ trÞ cña y l¹i gi¶m ®i hoÆc t¨ng lªn vµ ng−îc l¹i. 44
- HÖ sè håi quy tuyÕn tÝnh: Ph−¬ng tr×nh håi quy tuyÕn tÝnh y theo x cã d¹ng: y=bx+a trong ®ã, y : gi¸ trÞ c¸c quan s¸t cña tÝnh tr¹ng y (tÝnh tr¹ng phô thuéc); x : gi¸ trÞ c¸c quan s¸t cña tÝnh tr¹ng x (tÝnh tr¹ng ®éc lËp); b : hÖ sè håi quy cña y theo x; a : h»ng sè. HÖ sè håi quy tuyÕn tÝnh cña y theo x lµ tû sè gi÷a hiÖp ph−¬ng sai cña hai tÝnh tr¹ng x vµ y víi ph−¬ng sai cña tÝnh tr¹ng x (tÝnh tr¹ng ®éc lËp). n − − s xy ∑ ( xi − x )( yi − y ) b= 2 = i =1 n − sx ∑ ( xi − x ) 2 i =1 Gi¸ trÞ cña b biÓu thÞ møc ®é phô thuéc tuyÕn tÝnh cña y vµo sù thay ®æi cña x, khi x t¨ng gi¶m 1 ®¬n vÞ th× y t¨ng gi¶m b ®¬n vÞ t−¬ng øng. 2.5. ¶nh h−ëng cña di truyÒn vµ ngo¹i c¶nh ®èi víi c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng Di truyÒn vµ m«i tr−êng lµ 2 nh©n tè ¶nh h−ëng chñ yÕu tíi c¸c tÝnh tr¹ng sè l−îng. M« h×nh cña sù ¶nh h−ëng nµy nh− sau: P=G+E trong ®ã, P : Gi¸ trÞ kiÓu h×nh G : Gi¸ trÞ kiÓu gen E : Sai lÖch m«i tr−êng - Gi¸ trÞ kiÓu h×nh (gi¸ trÞ phenotyp): lµ gi¸ trÞ c©n ®o ®ong ®Õm ®−îc cña tÝnh tr¹ng sè l−îng; - Gi¸ trÞ kiÓu gen (gi¸ trÞ genotyp): do toµn bé c¸c gen mµ c¸ thÓ cã g©y nªn; - Sai lÖch m«i tr−êng: do tÊt c¶ c¸c yÕu tè kh«ng ph¶i di truyÒn g©y nªn sù sai kh¸c gi÷a gi¸ trÞ kiÓu gen vµ gi¸ trÞ kiÓu h×nh. Gi¸ trÞ kiÓu gen chÞu ¶nh h−ëng bëi 3 lo¹i t¸c ®éng cña c¸c gen, ®ã lµ t¸c ®éng céng gép, t¸c ®éng tréi vµ t¸c ®éng t−¬ng t¸c. M« h×nh vÒ c¸c t¸c ®éng gen nµy nh− sau: G=A+D+I trong ®ã, G : gi¸ trÞ kiÓu gen A : gi¸ trÞ céng gép D : Sai lÖch tréi I : Sai lÖch t−¬ng t¸c 45
- Gi¸ trÞ céng gép, cßn ®−îc gäi lµ gi¸ trÞ gièng, lµ gi¸ trÞ kiÓu gen do t¸c ®éng céng gép cña tõng alen g©y nªn. C¸c alen nµy kh«ng chÞu ¶nh h−ëng cña bÊt kú mét alen nµo kh¸c, ¶nh h−ëng chung cña chóng t¹o nªn gi¸ trÞ di truyÒn cña tÝnh tr¹ng. Khi chuyÓn giao tõ thÕ hÖ tr−íc sang thÕ hÖ sau, bè hoÆc mÑ sÏ truyÒn cho ®êi con 1/2 gi¸ trÞ céng gép cña m×nh, v× vËy ng−êi ta cßn gäi gi¸ trÞ céng gép lµ gi¸ trÞ gièng. - Sai lÖch tréi: Sù t−¬ng t¸c lÉn nhau cña 2 alen trªn cïng mét locut g©y ra t¸c ®éng tréi. Trong m« h×nh vÒ c¸c t¸c ®éng di truyÒn, t¸c ®éng tréi lµ mét nguyªn nh©n g©y ra sù kh¸c biÖt gi÷a gi¸ trÞ kiÓu gen vµ gi¸ trÞ céng gép, v× vËy ta gäi lµ sai lÖch tréi. - Sai lÖch t−¬ng t¸c: C¸c t−¬ng t¸c g©y ra bëi hai hay nhiÒu alen ë c¸c locut hoÆc c¸c nhiÔm s¾c thÓ kh¸c nhau, bëi c¸c alen víi c¸c cÆp alen trªn cïng mét locut, hoÆc bëi c¸c cÆp alen víi nhau t¹o nªn t¸c ®éng t−¬ng t¸c (hoÆc cßn gäi lµ t¸c ®éng ¸t gen). Trong m« h×nh vÒ c¸c t¸c ®éng di truyÒn, t¸c ®éng t−¬ng t¸c còng lµ mét nguyªn nh©n g©y ra sù kh¸c biÖt gi÷a gi¸ trÞ kiÓu gen vµ gi¸ trÞ céng gép, v× vËy ta gäi lµ sai lÖch t−¬ng t¸c. Ng−êi ta ph©n chia ¶nh h−ëng m«i tr−êng thµnh 2 lo¹i: - ¶nh h−ëng m«i tr−êng chung, ký hiÖu Eg (cßn gäi lµ m«i tr−êng th−êng xuyªn: Ep): do c¸c yÕu tè m«i tr−êng t¸c ®éng mét c¸ch th−êng xuyªn tíi tÝnh tr¹ng sè l−îng cña vËt nu«i, ch¼ng h¹n: tËp qu¸n, quy tr×nh ch¨n nu«i; - ¶nh h−ëng m«i tr−êng riªng, ký hiÖu Es (cßn gäi lµ m«i tr−êng t¹m thêi: Et): do c¸c yÕu tè m«i tr−êng t¸c ®éng mét c¸ch kh«ng th−êng xuyªn tíi tÝnh tr¹ng sè l−îng cña vËt nu«i, ch¼ng h¹n nh÷ng thay ®æi vÒ thøc ¨n, thêi tiÕt, tuæi t¸c ®èi víi vËt nu«i. Nh− vËy: E = Eg + Es hoÆc: E = Ep + Et trong ®ã: E : Sai lÖch m«i tr−êng; Eg : Sai lÖch m«i tr−êng chung; Es : Sai lÖch m«i tr−êng riªng; Ep : Sai lÖch m«i tr−êng th−êng xuyªn; Et : Sai lÖch m«i tr−êng t¹m thêi. Do vËy: P = G + Eg + Es P = A + D + I + Eg + Es 46
3. Chän gièng vËt nu«i 3.1. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ chän gièng vËt nu«i Môc ®Ých cña chän gièng lµ ph¶i chän ®óng ®−îc nh÷ng vËt gièng tèt. Quan niÖm vËt gièng tèt thay ®æi theo thêi gian, g¾n liÒn víi hiÓu biÕt cña ng−êi lµm c«ng t¸c gièng, víi c¬ së vËt chÊt kü thuËt ®−îc sö dông phôc vô cho viÖc ®¸nh gi¸ con vËt còng nh− yªu cÇu cña thÞ tr−êng ®èi víi s¶n phÈm cña vËt nu«i. §Ó n¾m ®−îc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ chän gièng vËt nu«i, cÇn hiÓu ®−îc mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n sau: 3.1.1. HiÖu qu¶ chän läc vµ li sai chän läc - HiÖu qu¶ chän läc (cßn gäi lµ ®¸p øng chän läc), ký hiÖu R, lµ sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña ®êi con sinh ra tõ nh÷ng bè mÑ ®−îc chän läc so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña toµn bé thÕ hÖ bè mÑ. - Li sai chän läc, ký hiÖu S, lµ sù chªnh lÖch gi÷a gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña c¸c bè mÑ ®−îc chän läc so víi gi¸ trÞ kiÓu h×nh trung b×nh cña toµn bé thÕ hÖ bè mÑ. VÝ dô: Trong mét ®µn bß s÷a cã n¨ng suÊt trung b×nh 2500 kg/kú v¾t s÷a, chän ra nh÷ng bß cã n¨ng suÊt cao nhÊt; n¨ng suÊt trung b×nh cña chóng lµ 3500 kg. §êi con cña nh÷ng bß nµy cã n¨ng suÊt trung b×nh 2800 kg. Ta cã: HiÖu qu¶ chän läc = Trung b×nh ®êi con - Trung b×nh toµn bé bè mÑ R = 2800 kg - 2500 kg = 300 kg Li sai chän läc = Trung b×nh bè mÑ ®−îc chän läc - Trung b×nh toµn bé bè mÑ S = 3500 kg - 2500 kg = 1000 kg HiÖu qu¶ chän läc cña mét tÝnh tr¹ng nhÊt ®Þnh b»ng tÝch gi÷a hÖ sè di truyÒn vµ li sai chän läc cña tÝnh tr¹ng ®ã: R = h2S Nh− vËy, hai nh©n tè chñ yÕu ¶nh h−ëng tíi hiÖu qu¶ chän läc cña mét tÝnh tr¹ng ®ã lµ hÖ sè di truyÒn cña tÝnh tr¹ng vµ li sai chän läc ®èi víi tÝnh tr¹ng nµy. 3.1.2 HÖ sè di truyÒn Cã hai kh¸i niÖm vÒ hÖ sè di truyÒn, ®ã lµ hÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng vµ hÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp. HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng lµ tû sè gi÷a ph−¬ng sai di truyÒn vµ ph−¬ng sai kiÓu h×nh: σ2 G HÖ sè di truyÒn theo nghÜa réng = σ2 P Trªn thùc tÕ, kh¸i niÖm hÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp ®−îc sö dông réng r·i h¬n vµ ký hiÖu lµ h2. HÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp lµ tû sè gi÷a ph−¬ng sai di truyÒn 47
céng gép vµ ph−¬ng sai kiÓu h×nh. Sau ®©y ta sö dông kh¸i niÖm hÖ sè di truyÒn thay cho kh¸i niÖm hÖ sè di truyÒn theo nghÜa hÑp: σ2 A HÖ sè di truyÒn: h2 = σ2P HÖ sè di truyÒn cã gi¸ trÞ thÊp nhÊt b»ng 0 vµ cao nhÊt b»ng 1 (hoÆc tõ 0 tíi 100% theo c¸ch biÓu thÞ b»ng phÇn tr¨m). Gi¸ trÞ cña hÖ sè di truyÒn phô thuéc vµo: lo¹i tÝnh tr¹ng, thêi gian vµ quÇn thÓ ®éng vËt mµ ta theo dâi (thêi gian vµ kh«ng gian) vµ ph−¬ng ph¸p −íc tÝnh. C¸c tÝnh tr¹ng n¨ng suÊt vµ chÊt l−îng s¶n phÈm ë vËt nu«i th−êng ®−îc xÕp vµo ba nhãm kh¸c nhau vÒ hÖ sè di truyÒn: - C¸c tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp (tõ 0 tíi 0,2): bao gåm c¸c tÝnh tr¹ng thuéc vÒ søc sinh s¶n nh− tû lÖ ®Î, tû lÖ nu«i sèng, sè con ®Î ra trong mét løa, s¶n l−îng trøng... - C¸c tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn trung b×nh (tõ 0,2 tíi 0,4): bao gåm c¸c tÝnh tr¹ng vÒ tèc ®é sinh tr−ëng, chi phÝ thøc ¨n cho 1 kg t¨ng träng... - C¸c tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao (tõ 0,4 trë lªn): bao gåm c¸c tÝnh tr¹ng thuéc vÒ phÈm chÊt s¶n phÈm nh− khèi l−îng trøng, tû lÖ mì s÷a, tû lÖ n¹c... B¶ng 2.6. Mét sè −íc tÝnh hÖ sè di truyÒn vÒ c¸c tÝnh tr¹ng s¶n xuÊt cña vËt nu«i (Theo Taylor, Bogart, 1988) TÝnh tr¹ng h2 TÝnh tr¹ng h2 Bß thÞt: Gµ: - Kho¶ng c¸ch gi÷a 2 løa ®Î 0,10 - Tuæi thµnh thôc vÒ tÝnh dôc 0,35 - Tuæi thµnh thôc vÒ tÝnh dôc 0,40 - S¶n l−îng trøng 0,25 - Khèi l−îng s¬ sinh 0,40 - Khèi l−îng trøng 0,40 - Khèi l−îng cai s÷a 0,30 - Khèi l−îng c¬ thÓ tr−ëng 0,40 thµnh - T¨ng träng sau cai s÷a 0,45 - Tû lÖ Êp në 0,10 - Khèi l−îng c¬ thÓ tr−ëng thµnh 0,50 - Tû lÖ nu«i sèng 0,10 Bß s÷a: Lîn: - Kh¶ n¨ng thô thai 0,05 - Sè con ®Î ra/æ 0,10 - Khèi l−îng s¬ sinh 0,50 - Khèi l−îng s¬ sinh 0,05 - S¶n l−îng s÷a 0,25 - Khèi l−îng toµn æ khi cai s÷a 0,15 - S¶n l−îng mì s÷a 0,25 - T¨ng träng sau cai s÷a 0,30 - S¶n l−îng protein s÷a 0,25 - §é dµy mì cña th©n thÞt 0,50 - MÉn c¶m víi bÖnh viªm vó 0,10 - DiÖn tÝch "m¾t thÞt" 0,45 - Khèi l−îng c¬ thÓ tr−ëng thµnh 0,35 - Tû lÖ n¹c 0,45 - Tèc ®é tiÕt s÷a 0,30 48
HÖ sè di truyÒn cã ý nghÜa quan träng trong c«ng t¸c gièng. §èi víi nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn cao, viÖc chän läc nh÷ng bè mÑ cã n¨ng suÊt cao lµ biÖn ph¸p c¶i tiÕn n¨ng suÊt ë thÕ hÖ con mét c¸ch nhanh chãng vµ ch¾c ch¾n h¬n so víi c¸c tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn trung b×nh hoÆc thÊp. Ng−îc l¹i, ®èi víi nh÷ng tÝnh tr¹ng cã hÖ sè di truyÒn thÊp, lai gièng sÏ biÖn ph¸p c¶i tiÕn n¨ng suÊt cã hiÖu qu¶ h¬n so víi chän läc. 3.1.3. C−êng ®é chän läc Li sai chän läc phô thuéc vµo tû lÖ chän läc (tû lÖ c¸c bè mÑ ®−îc chän läc so víi tæng sè bè mÑ) vµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng chän läc. x S x S x S H×nh 6.2. HiÖu qu¶ chän läc phô thuéc vµo tû lÖ chän läc vµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng (§¬n vÞ tÝnh cña li sai chän läc lµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh) (a): Chän läc 50%, σP = 2, S = 1,6 (b): Chän läc 20%, σP = 2, S = 2,8 (c): Chän läc 20%, σP = 1, S = 1,4 Cã thÓ quan s¸t mèi quan hÖ gi÷a hiÖu qu¶ chän läc vµ li sai chän läc qua s¬ ®å sau: 49
ThÕ hÖ bè mÑ S ThÕ hÖ con R H×nh 2.3. Mèi quan hÖ gi÷a hiÖu qu¶ chän läc vµ li sai chän läc. ë thÕ hÖ bè mÑ: chªnh lÖch gi÷a trung b×nh cña c¸c bè mÑ ®−îc chän läc vµ trung b×nh quÇn thÓ lµ ly sai chän läc. ë thÕ hÖ con: chªnh lÖch gi÷a trung b×nh cña thÕ hÖ con sinh ra tõ c¸c bè mÑ ®−îc chän läc vµ trung b×nh quÇn thÓ lµ hiÖu qu¶ chän läc. §Ó ®¬n gi¶n bít c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng tíi hiÖu qu¶ chän läc, ng−êi ta tiªu chuÈn ho¸ li sai chän läc theo ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng chän läc, do vËy h×nh thµnh mét kh¸i niÖm míi ®ã lµ c−êng ®é chän läc. C−êng ®é chän läc, ký hiÖu i, lµ tû sè gi÷a li sai chän läc vµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng: S i= σP Nh− vËy: S = iσP Thay biÓu thøc trªn vµo c«ng thøc tÝnh hiÖu qu¶ chän läc, ta cã: R = h2iσP Do ®ã, hiÖu qu¶ chän läc ®èi víi mét tÝnh tr¹ng sÏ phô thuéc vµo hÖ sè di truyÒn, c−êng ®é chän läc vµ ®é lÖch tiªu chuÈn kiÓu h×nh cña tÝnh tr¹ng ®ã. 50
§é lín cña c−êng ®é chän läc phô thuéc vµo quy m« ®µn vËt nu«i còng nh− vµo tû lÖ chän läc ¸p dông cho ®µn vËt nu«i nµy. Ng−êi ta ®· lËp c¸c b¶ng tra s½n, trong ®ã c¨n cø vµo tû lÖ chän läc (p) t×m ra ®−îc c−êng ®é chän läc (i). Cã thÓ sö dông b¶ng tra s½n sau ®©y ®Ó x¸c ®Þnh c−êng ®é chän läc cho bÊt cø ®µn vËt nu«i nµo. B¶ng 2.7. C−êng ®é chän läc phô thuéc vµo tû lÖ chän läc (p) (n = ∞) p i p i p i p i 0,0001 3,960 0,001 3,367 0,01 2,655 0,1 1,755 0,0002 3,790 0,002 3,170 0,02 2,412 0,2 1,400 0,0003 3,687 0,003 3,050 0,03 2,268 0,3 1,159 0,0004 3,613 0,004 2,962 0,04 2,154 0,4 0,966 0,0005 3,554 0,005 2,892 0,05 2,063 0,5 0,798 0,0006 3,057 0,006 2,834 0,06 1,985 0,6 0,644 0,0007 3,464 0,007 2,784 0,07 1,918 0,7 0,497 0,0008 3,429 0,008 2,740 0,08 1,858 0,8 0,350 0,0009 3,397 0,009 2,701 0,09 1,804 0,9 0,195 Trong b¶ng trªn, nÕu p = 1, nghÜa lµ kh«ng cã chän gièng, tÊt c¶ vËt nu«i trong ®µn ®Òu ®−îc sö dông ®Ó sinh s¶n, th× i = 0. NÕu i = 0 hiÖu qu¶ sÏ b»ng kh«ng. Gi¶ sö, nÕu ®µn vËt nu«i cã 1000 con, ta chØ chän 10 con lµm gièng, tû lÖ chän läc lµ: 10/1000=0,01, tra b¶ng sÏ ®−îc c−êng ®é chän läc: i = 2,655. Trªn thùc tÕ, sè l−îng ®ùc gièng ®−îc sö dông lu«n Ýt h¬n sè l−îng c¸i gièng ®−îc sö dông nªn tû lÖ chän läc con ®ùc kh¸c víi con c¸i, do vËy ph¶i tÝnh c−êng ®é chän läc chung: i®ùc + ic¸i ichung = 2 MÆt kh¸c, nÕu viÖc chän läc thay thÕ gièng diÔn ra ngay trong ®µn vËt nu«i theo s¬ ®å sau sÏ dÉn tíi 4 tû lÖ chän läc kh¸c nhau, v× vËy sÏ cã 4 c−êng ®é chän läc kh¸c nhau: Bè MÑ BB BM MB MM §ùc C¸i pBB: Tû lÖ chän läc trong ®µn bè ®Ó gi÷ ®êi con lµm ®ùc gièng pBM: Tû lÖ chän läc trong ®µn bè ®Ó gi÷ ®êi con lµm c¸i gièng 51