Giáo trình Khoa học môi trường: Phần 2 - Nguyễn Khoa Lân

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:57

Thêm vào BST

Báo xấu

263
lượt xem 75
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiếp nối phần 1, phần 2 của cuốn Giáo trình Khoa học môi trường giới thiệu đến người học một số kiến thức về: ô nhiễm môi trường với ô nhiễm môi trường nước, ô nhiễm môi trường không khí, ô nhiễm môi trường đất để từ đó đi đến bảo vệ môi trường.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Khoa học môi trường: Phần 2 - Nguyễn Khoa Lân

Ch−¬ng V « nhiÔm m«i tr−êng i. « nhiÔm m«i tr−êng n−íc 1. §Þnh nghÜa vµ nguyªn nh©n ¤ nhiÔm n−íc lµ sù cã mÆt cña mét chÊt ngo¹i lai trong m«i tr−êng n−íc tù nhiªn dï chÊt ®ã cã h¹i hay kh«ng. Khi v−ît qu¸ mét ng−ìng nµo ®ã th× chÊt ®ã sÏ trë nªn ®éc h¹i ®èi víi con ng−êi vµ sinh vËt. HiÕn ch−¬ng ch©u ¢u ®Þnh nghÜa : “¤ nhiÔm n−íc lµ mét biÕn ®æi nãi chung do con ng−êi g©y ra ®èi víi chÊt l−îng n−íc, lµm « nhiÔm n−íc vµ g©y nguy h¹i ®èi víi viÖc sö dông cña con ng−êi, cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, nu«i c¸, nghØ ng¬i, gi¶i trÝ, còng nh− ®èi víi c¸c ®éng vËt nu«i, c¸c loµi hoang d¹i...” “ViÖc th¶i c¸c chÊt th¶i hoÆc n−íc th¶i sÏ g©y « nhiÔm vËt lý, hãa häc, h÷u c¬, nhiÖt, phãng x¹. ViÖc th¶i ®ã ph¶i kh«ng g©y nguy hiÓm ®èi víi søc kháe céng ®ång vµ ph¶i tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng ®ång hãa c¸c chÊt th¶i ®ã cña n−íc (kh¶ n¨ng pha lo·ng, tù lµm s¹ch...). Nh÷ng ho¹t ®éng kinh tÕ, x· héi cña c¸c céng ®ång, nh÷ng biÖn ph¸p xö lý n−íc ®ãng vai trß rÊt quan träng trong vÊn ®Ò nµy.” ¤ nhiÔm nguån n−íc cã thÓ cã nguån gèc tù nhiªn hay nh©n t¹o. − ¤ nhiÔm nguån n−íc cã nguån gèc tù nhiªn lµ do m−a : N−íc m−a r¬i xuèng mÆt ®Êt, m¸i nhµ, ®−êng phè, ®« thÞ, khu c«ng nghiÖp... kÐo theo c¸c chÊt bÈn xuèng s«ng hå ; hoÆc c¸c s¶n phÈm ho¹t ®éng sèng cña sinh vËt, vi sinh vËt kÓ c¶ x¸c chÕt cña chóng tan vµo n−íc. ¤ nhiÔm nµy cßn ®−îc gäi lµ « nhiÔm kh«ng x¸c ®Þnh nguån gèc. C¸c ho¹t ®éng nói löa, b·o, lôt cã thÓ lµ nghiªm träng nh−ng kh«ng th−êng xuyªn vµ kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ra sù suy tho¸i chÊt l−îng n−íc toµn cÇu. − ¤ nhiÔm nh©n t¹o : chñ yÕu do x¶ n−íc th¶i tõ c¸c vïng d©n c−, khu c«ng nghiÖp, ho¹t ®éng giao th«ng vËn t¶i, thuèc trõ s©u, diÖt cá, ph©n bãn trong n«ng nghiÖp. C¸c d¹ng g©y « nhiÔm theo thêi gian cã thÓ diÔn ra hoÆc th−êng xuyªn hoÆc tøc thêi do sù cè rñi ro. 97
B¶ng 17 : T¶i l−îng t¸c nh©n « nhiÔm do con ng−êi ®−a vµo m«i tr−êng STT T¸c nh©n « nhiÔm T¶i l−îng (g/ng−êi/ngµy) 1 BOD20 (nhu cÇu «xy sinh häc) 5 45−54 20 2 COD (nhu cÇu «xy ho¸ häc) 1,6 − 1,9 × BOD5 3 Tæng chÊt s¾t 170 − 220 4 ChÊt r¾n l¬ löng 70 − 145 5 R¸c v« c¬ (kÝch th−íc > 0,2mm) 5 − 15 6 DÇu mì 10 − 30 7 KiÒm (theo CaCO3) 20 − 30 − 8 Cl (Cl ) 4−8 9 Tæng Nit¬ (theo N) 6 − 12 10 Nit¬ h÷u c¬ 0,4 tæng N 11 Amoni tù do 0,6 tæng N − 12 Nitrit (NO2 ) − − 13 Nitrat (NO3 ) − 14 Tæng P 0,8 − 4 15 P v« c¬ 0,7 tæng P 16 P h÷u c¬ 0,3 tæng P 17 Kali (theo K2O) 2,0 − 6,0 9 10 18 Vi khuÈn (trong 100ml n−íc th¶i) 10 − 10 6 9 19 Coliform 10 − 10 5 6 20 Fecal streptococus 10 − 10 4 21 Salmonella typhosa 10 − 10 3 22 §¬n bµo §Õn 10 3 23 Trøng giun s¸n §Õn 10 2 4 24 Siªu vi khÈn (virus) 10 − 10 §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña n−íc th¶i sinh ho¹t lµ trong ®ã cã hµm l−îng cao c¸c chÊt h÷u c¬ kh«ng bÒn v÷ng, dÔ bÞ ph©n hñy sinh häc (carbonhydrat, protein, mì), chÊt dinh d−ìng (ph«tpho, nit¬) vµ chÊt r¾n, c¸c siªu vi khuÈn. Khi n−íc th¶i sinh ho¹t ch−a ®−îc xö lý ®−a vµo kªnh, r¹ch, s«ng, hå, biÓn sÏ g©y « nhiÔm nguån n−íc víi c¸c biÓu hiÖn chÝnh lµ : − Gia t¨ng hµm l−îng chÊt r¾n l¬ löng, ®é ®ôc, mµu. − Gia t¨ng hµm l−îng chÊt h÷u c¬, lµm gi¶m «xy hßa tan trong n−íc, cã thÓ g©y chÕt t«m, c¸... − Gia t¨ng hµm l−îng c¸c chÊt dinh d−ìng dÉn tíi sù phó d−ìng hãa, g©y hiÖn t−îng “n−íc në hoa” ¶nh h−ëng tíi ph¸t triÓn thuû s¶n, n−íc sinh ho¹t vµ c¶nh quan m«i tr−êng. 98
− Gia t¨ng vi khuÈn, ®Æc biÖt vi khuÈn t¶, lþ, th−¬ng hµn ¶nh h−ëng ®Õn søc kháe con ng−êi. − T¹o ®iÒu kiÖn ph©n hñy chÊt h÷u c¬ do vi sinh vËt, g©y mïi thèi khã chÞu. B¶ng 18 : C¸c t¸c nh©n « nhiÔm ®iÓn h×nh trong n−íc th¶i c¸c ngµnh c«ng nghiÖp C«ng nghiÖp ChÊt « nhiÔm chÝnh ChÊt « nhiÔm phô (1) (2) (3) * ChÕ biÕn s÷a BOD, pH, SS (chÊt r¾n l¬ löng) Mµu, tæng P, N, TOC, T0 *ChÕ biÕn ®å BOD, COD, pH, SS, TDS Mµu, tæng P, N, TOC, T0 hép, rau qu¶ ®«ng l¹nh * ChÕ biÕn bia BOD, pH, SS, N, P, chÊt r¾n cã TDS, mµu, ®é ®ôc, bät næi r−îu thÓ l¾ng + * ChÕ biÕn thÞt BOD, ph, SS, chÊt r¾n cã thÓ NH4 , TDS, mµu, P l¾ng, dÇu mì, ®é ®ôc (1) (2) (3) o * Xay bét BOD, SS, T COD, pH, TOC, TDS + − 2− o * LuyÖn thÐp DÇu mì, pH, NH4 , CN , phenol, Clo, SO4 , T o SS, Fe, Sn, Cr, Zn, T * C¬ khÝ − COD, dÇu mì, SS, CN , Cr, Zn, Cu, Cd * Thuéc da BOD5, COD, SS, mµu, kim lo¹i N, P, TDS, tæng coliform + nÆng, NH4 , dÇu mì, phenol, sulfua * Xi m¨ng COD, pH, SS Cromat, P, Zn, sulfua, TDS * S¶n xuÊt kÝnh COD, pH, SS BOD, cromat, Zn, Cu, Cr, − Fe, Sn, NO3 TDS * S¶n xuÊt ph©n ho¸ häc + − 2− 3− 2− − Ph©n ®¹m NH4 , TDS, NO3 , SO4 , urª pH, PO4 , SO4 , Zn, hîp chÊt h÷u c¬ 99
− Ph©n l©n TDS, F, pH, P, SS Al, Fe, Hg, N, SO2− , Uranium 4 * Hãa chÊt h÷u DOB, COD, pH, TSS, TDS, dÇu §é ®ôc, Clo h÷u c¬, P, kim c¬ næi o lo¹i nÆng, Phenol, T * Hãa chÊt v« c¬ §é acid, ®é kiÒm, tæng chÊt r¾n, BOD5, COD, TOC, pheno F, − SS, TDS, Cl , SO2− , pH 4 − Silicat, CN , kim lo¹i nÆng, o T + − * Hãa dÇu NH4 , BOD, Cr, COD, dÇu, pH, Cl, CN , Pb, N, P, TOC, Zn, o phenol, SS, TDS, sulfua, T ®é ®ôc. o * NhiÖt ®iÖn BOD, Cl2, dÇu, pH, SS, T Cu, Fe, TDS, Zn B¶ng 19 : Thµnh phÇn n−íc th¶i cña mét sè ngµnh c«ng nghiÖp Ngµnh c«ng nghiÖp ChÊt « nhiÔm trong n−íc th¶i Nång ®é (mg/l) * ChÕ biÕn s÷a Tæng chÊt r¾n 4.516 ChÊt r¾n l¬ löng (SS) 560 Nit¬ h÷u c¬ 73,2 Natri (Na) 807 Canxi (Ca) 112 Kali (K) 116 Phospho (P) 59 BOD5 1890 * Lß mæ − ChÊt r¾n l¬ löng (SS) 820 Nit¬ h÷u c¬ 154 BOD5 996 − Mæ heo − ChÊt r¾n l¬ löng (SS) 717 Nit¬ h÷u c¬ 154 BOD5 1054 − Hçn hîp − ChÊt r¾n l¬ löng (SS) 929 Nit¬ h÷u c¬ 324 BOD5 2240 * Thuéc da − Tæng chÊt r¾n tan 6000−8000 BOD5 9000 NaCl 3000 Tæng ®é cøng 1600 Sulfua 120 Protein 1000 Crom 30−70 100
Theo c¸c t¸c nh©n g©y « nhiÔm ®Ó ph©n biÖt : « nhiÔm v« c¬, « nhiÔm h÷u c¬, « nhiÔm hãa chÊt, « nhiÔm vi sinh vËt, c¬ häc hay vËt lý, « nhiÔm phãng x¹. Theo vÞ trÝ kh«ng gian ®Ó ph©n biÖt : « nhiÔm s«ng, « nhiÔm hå, « nhiÔm biÓn, « nhiÔm n−íc ngÇm... 2. Qu¶n lý vµ chèng « nhiÔm c¸c vùc n−íc CÊp n−íc tËp trung cïng hÖ thèng tho¸t n−íc ®« thÞ, khu c«ng nghiÖp lµ mét trong c¸c ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña vÖ sinh m«i tr−êng. Tõ ®©y n¶y sinh yªu cÇu ph¶i b¶o vÖ ®−îc c¸c nguån n−íc kh«ng bÞ « nhiÔm bëi n−íc th¶i sinh ho¹t vµ c«ng nghiÖp. Nguy c¬ « nhiÔm m«i tr−êng n−íc ®ang diÔn ra trªn quy m« toµn cÇu. Ngay tõ n¨m 1963, Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi ®· nhÊn m¹nh : ®Æc ®iÓm cña « nhiÔm do hãa chÊt, thËm chÝ víi hµm l−îng rÊt nhá lµ t¸c ®éng chËm kh«ng nhËn thÊy ngay nh−ng l¹i mang tÝnh m·n tÝnh, phæ biÕn réng kh¾p, cho nªn nhiÖm vô quan träng lµ ph¶i cã biÖn ph¸p phßng ngõa. ë nhiÒu n−íc, kÓ c¶ c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn còng ch−a kh¾c phôc ®−îc c¸c nguy c¬ m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm do vi khuÈn ®−êng ruét cã ®−êng truyÒn bÖnh chñ yÕu b»ng n−íc. N−íc Anh lµ n−íc ®Çu tiªn ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò qu¶n lý vµ chèng « nhiÔm c¸c vùc n−íc. HiÖn nay, hÇu nh− tÊt c¶ c¸c n−íc ph¸t triÓn ®Òu coi c«ng t¸c qu¶n lý tèt c¸c vùc n−íc vµ chèng « nhiÔm n−íc lµ cÇn thiÕt. C¸c luËt vÒ vÖ sinh m«i tr−êng chèng « nhiÔm cho c¸c vùc n−íc ®· ra ®êi ë quy m« quèc gia, vïng vµ toµn thÕ giíi. C¨n cø vµo chÊt l−îng n−íc nguån cña c¸c vùc n−íc tù nhiªn mµ ta x¸c ®Þnh c¸c tiªu chuÈn cho phÐp th¶i n−íc th¶i vµo c¸c nguån n−íc nµy. Nh×n chung, hiÖn nay ®· x©y dùng lo¹i tiªu chuÈn liªn quan ®Õn m«i tr−êng n−íc nh− sau : − Tiªu chuÈn chÊt l−îng n−íc nguån dïng cho c¸c môc ®Ých nh− : cÊp n−íc cho d©n c− ë ®« thÞ, n«ng th«n ; cho tõng lÜnh vùc ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp ; nguån n−íc dïng ®Ó vui ch¬i, gi¶i trÝ, thÓ thao, nu«i trång thñy s¶n... − Tiªu chuÈn chÊt l−îng n−íc cÊp trùc tiÕp (sau khi xö lý n−íc nguån) cho tõng ®èi t−îng trªn. VÝ dô : cÊp n−íc cho ¨n uèng, sinh ho¹t, c«ng nghiÖp thùc phÈm ; cÊp n−íc cho c«ng nghiÖp dÖt : tÈy, nhuém... − Tiªu chuÈn chÊt l−îng n−íc cña dßng n−íc th¶i cho phÐp x¶ vµo c¸c l−u vùc n−íc tù nhiªn (s«ng, hå, biÓn). Nguyªn t¾c qu¶n lý chèng « nhiÔm n−íc lµ “kÎ g©y « nhiÔm, kÎ Êy ph¶i xö lý (thanh to¸n chi phÝ do « nhiÔm)”. C¸c luËt lÖ ®Òu ph¶i thÓ hiÖn ®−îc nguyªn t¾c nµy. 3. C¸c lo¹i tiªu chuÈn vµ chØ tiªu ®¸nh gi¸ chÊt l−îng n−íc hay møc ®é « nhiÔm n−íc Khi nãi vÒ chÊt l−îng n−íc dïng vµo c¸c môc ®Ých kh¸c nhau, ta th−êng dïng thuËt ng÷ “chØ tiªu chÊt l−îng n−íc”. 101
Khi nãi vÒ n−íc th¶i hay « nhiÔm n−íc th× dïng thuËt ng÷ “møc ®é « nhiÔm n−íc”. §Ó x¸c ®Þnh chÊt l−îng hay møc ®é « nhiÔm n−íc ph¶i sö dông c¸c tham sè chÊt l−îng m«i tr−êng n−íc, bao gåm : − C¸c tham sè vËt lý : nhiÖt ®é, mµu, mïi, vÞ, ®é dÉn ®iÖn, ®é phãng x¹... − C¸c tham sè hãa häc : ®é pH, l−îng chÊt l¬ löng, c¸c chØ sè BOD, COD, DO, dÇu mì, clorua, sulfat, kim lo¹i nÆng, am«n, nitrit, nitrat, ph«tphat, c¸c nguyªn tè vi l−îng, thuèc trõ s©u, chÊt tÈy röa vµ nhiÒu chÊt ®éc kh¸c. − C¸c tham sè sinh häc : Coliform, Streptococcus, tæng sè vi khuÈn hiÕu khÝ, kþ khÝ... §Ó ®¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng n−íc, c¸c th«ng sè hay chØ tiªu trªn ®−îc sö dông phæ biÕn lµ : − ChÊt l¬ löng (SS) − Nhu cÇu «xy sinh häc (BOD) − Nhu cÇu «xy hãa häc (COD). ChÊt l¬ löng lµ chÊt kh«ng tan trong n−íc vµ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch läc mét mÉu n−íc qua giÊy läc tiªu chuÈn. CÆn thu ®−îc trªn giÊy läc sau khi sÊy ë 105oC cho ®Õn khi khèi l−îng kh«ng ®æi th× ®em c©n x¸c ®Þnh khèi l−îng − ®ã ®−îc gäi lµ l−îng chÊt l¬ löng trong mÉu n−íc ph©n tÝch. Nhu cÇu «xy sinh häc − BOD lµ l−îng «xy cÇn thiÕt ®Ó «xy hãa sinh hãa (bëi c¸c vi sinh vËt hiÕu khÝ) c¸c chÊt bÈn h÷u c¬ trong n−íc trong mét kho¶ng thêi gian x¸c ®Þnh. Nã ®Æc tr−ng cho l−îng chÊt h÷u c¬ dÔ bÞ ph©n hñy bëi c¸c vi sinh vËt hiÕu khÝ. Th«ng th−êng ®èi víi n−íc th¶i sinh ho¹t, ®Ó ph©n hñy hÕt c¸c chÊt bÈn h÷u c¬, ®ßi hái thêi gian 20 ngµy − BOD20 hay BOD toµn phÇn. Thùc tÕ, chØ x¸c ®Þnh BOD5 t−¬ng øng víi 5 ngµy ®Çu mµ th«i. Nhu cÇu «xy hãa häc − COD lµ l−îng «xy cÇn thiÕt ®Ó «xy hãa c¸c chÊt bÈn v« c¬ cã trong n−íc. §¹i l−îng nµy ®Æc tr−ng cho tÊt c¶ c¸c chÊt bÈn v« c¬ cã trong n−íc. Trªn c¬ së chÊt l−îng n−íc cña c¸c l−u vùc n−íc tù nhiªn, ®¸p øng yªu cÇu cÇn thiÕt ph¸t triÓn kinh tÕ − x· héi, tiªu chuÈn g©y h¹i cho søc khoÎ con ng−êi cña c¸c sinh vËt sèng trong n−íc mµ c¸c quèc gia ®−a ra b¶ng tiªu chuÈn chÊt l−îng n−íc cña quèc gia m×nh. B¶ng 20 : Tãm t¾c c¸c ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc th¶i ChÊt bÈn C¸c ph−¬ng ph¸p xö lý DÇu hoÆc mì Thu dÇu mì, thu vít bät Kim lo¹i nÆng KÕt tña hoÆc trao ®æi ion KiÒm vµ acid Trung hßa 102
Sulfua KÕt tña hoÆc sôc khÝ ChÊt h÷u c¬ dÔ ph©n hñy sinh Ph−¬ng ph¸p sinh häc hiÕu khÝ (bïn ho¹t ho¸ (BOD) hãa, läc sinh häc...) Ph−¬ng ph¸p sinh häc kþ khÝ (bÓ mªtan...) b¬m xuèng lßng ®Êt. ChÊt h÷u c¬ bÒn v÷ng (COD) HÊp phô b»ng than, b¬m xuèng lßng ®Êt. Nit¬ Hå sôc khÝ nitrat hãa, khö nitrat trao ®æi ion. Ph«tpho KÕt tña b»ng v«i, b»ng muèi s¾t, nh«m... ChÊt h÷u c¬ hßa tan Trao ®æi ion, b¸n thÊm, ®iÖn thÊm... 4. ¤ nhiÔm n−íc vµ qu¶n lý chÊt l−îng n−íc ë ViÖt Nam ViÖt Nam cã tµi nguyªn n−íc kh¸ phong phó, c«ng nghiÖp hãa vµ ®« thÞ hãa ë n−íc ta tuy ch−a ph¸t triÓn nh−ng nhiÒu vïng ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp ®· bÞ « nhiÔm. HÇu hÕt c¸c xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp vµ c¸c thµnh phè lín cña n−íc ta ®Òu ®−îc x©y dùng trªn bê c¸c con s«ng lín vµ gÇn biÓn. N−íc th¶i ch−a ®−îc xö lý ®æ trùc tiÕp ra biÓn. Ngoµi viÖc th¨m dß vµ khai th¸c kho¸ng s¶n, giao th«ng vËn t¶i thñy còng lµ nguån g©y « nhiÔm m«i tr−êng n−íc ®¸ng kÓ. Cho ®Õn cuèi n¨m 1991, l−îng dÇu th« khai th¸c trªn thÒm lôc ®Þa n−íc ta lªn ®Õn 9 triÖu tÊn, riªng n¨m 1992 cã kho¶ng 170.000 tÊn n−íc th¶i tõ c¸c giµn khoan ®æ vµo biÓn n−íc ta. Ho¹t ®éng c«ng nghiÖp hµng n¨m cña n−íc ta ®· ®−a kho¶ng 290.000 tÊn c¸c chÊt th¶i ®éc h¹i vµo m«i tr−êng n−íc. Víi tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ ngµy cµng t¨ng, tÝnh ®Õn sau n¨m 1995, con sè nµy ®· lªn ®Õn 350.000 tÊn. Khu c«ng nghiÖp ViÖt Tr× (bao gåm khu L©m Thao vµ B·i B»ng) hµng n¨m c¸c xÝ nghiÖp ®· th¶i vµo s«ng Hång kho¶ng 2.000 tÊn H2SO4, 542 tÊn H, 45 tÊn H2S, 2.000 tÊn COD, 326 tÊn lignin. Nhµ m¸y ph©n ®¹m B¾c Giang hµng n¨m th¶i vµo s«ng Th−¬ng 20 tÊn dÇu mì, 2,5 tÊn As, 212 tÊn H2S, 447 tÊn N, 126 tÊn P, 1,219 tÊn cÆn l¬ löng. Thµnh phè H¶i Phßng mçi n¨m th¶i vµo m«i tr−êng kho¶ng 70 tÊn dÇu mì, 18 − tÊn acid, 92 tÊn Cl , 17,6 tÊn kim lo¹i vµ 13.940 tÊn cÆn l¬ löng. Hµ Néi hµng ngµy cã kho¶ng 300.000 m3 n−íc th¶i ®−a vµo m«i tr−êng vµ hµng n¨m th¶i ra kho¶ng 3.600 tÊn chÊt h÷u c¬, 317 tÊn dÇu mì, hµng chôc tÊn kim lo¹i nÆng, dung m«i vµ c¸c chÊt ®éc h¹i kh¸c. Hµm l−îng BOD5 trong c¸c s«ng hå ë Hµ Néi dao ®éng tõ 14 − 140mg/l, SS 60 − 350mg/l, DO 0 − 7,9mg/l ; Cu2+ 0,03 − 6+ 0,04mg/l ; Cr 0,05 − 0,14mg/l. 103
Khu vùc thµnh phè Hå ChÝ Minh − Biªn Hßa lµ mét trung t©m c«ng nghiÖp lín nhÊt n−íc ta. L−îng n−íc th¶i trung b×nh lµ 5.000.000 m3/ngµy. Mçi n¨m khu c«ng nghiÖp nµy th¶i vµo m«i tr−êng n−íc 795,8 tÊn dÇu mì, 45.691 tÊn SS, 323,2 tÊn dung m«i, 103 tÊn phenol, 68,5 tÊn lignin, 99.600 tÊn chÊt h÷u c¬, 65 tÊn H2S, 4.045 tÊn N, 763 tÊn P, 80,7 tÊn acid, 4.715 tÊn kiÒm, hµng chôc tÊn kim lo¹i nÆng vµ c¸c chÊt ®éc h¹i kh¸c. KÕt qu¶ lµ hÇu hÕt c¸c kªnh r¹ch ë thµnh phè Hå ChÝ Minh bÞ « nhiÔm nÆng nÒ : BOD5 : 80 − 120mg/l, COD : 214 − 596mg/l, NH3 : 21 − 35mg/l. NhiÒu lo¹i thuèc b¶o vÖ thùc vËt ®· ®−îc sö dông ë n−íc ta tõ 15.000 − 20.000 tÊn thuèc/n¨m. L−îng ph©n N.P.K ®−îc sö dông trung b×nh lµ 73,5 kg/ha canh t¸c. Khi sö dông cho n«ng nghiÖp, l−îng thuèc trõ s©u vµ ph©n hãa häc d− thõa sÏ theo n−íc ch¶y vµo c¸c thñy vùc vµ nguån n−íc lµm « nhiÔm nguån n−íc. KÕt qu¶ kiÓm tra chÊt l−îng n−íc ë mét sè l−u vùc, dßng s«ng lín ë n−íc ta trong thêi gian qua cho thÊy chÊt l−îng n−íc ë nhiÒu n¬i cã nhiÒu biÕn ®æi, « nhiÔm trÇm träng vÒ chÊt h÷u c¬ vµ kim lo¹i nÆng. B¶ng 21 : Hµm l−îng kim lo¹i nÆng hßa tan trong n−íc s«ng Hång ChØ tiªu Hµm l−îng (mg/l) §Þa ®iÓm Zn As Cu −3 −3 −3 ChØ tiªu cho phÐp < 10 × 10 < 50 × 10 < 10 × 10 −3 −3 Hµ Néi 202,5 × 10 210 × 10 − −3 −3 S¬n T©y 47.10 − 41.9 × 10 −3 −3 Trung Hµ 90.10 − 43.5 × 10 N−íc biÓn vïng ven bê vµ cöa s«ng : nguån g©y « nhiÔm m«i tr−êng biÓn cña n−íc ta chñ yÕu lµ tõ s«ng t¶i ra, tõ c¸c khu c«ng nghiÖp, thµnh phè ®«ng d©n c−, th¨m dß vµ khai th¸c dÇu khÝ, giao th«ng trªn biÓn. B¶ng 22 : ChÊt l−îng n−íc ven bê ë mét sè khu vùc ven biÓn ViÖt Nam (§¬n vÞ : mg/l) Khu vùc COD BOD PO3- 4 PO3- 4 DÇu vµ s¶n phÈm dÇu VÞnh H¹ Long 6,81 3,05 − − 0,66 (0,25 mïa kh«) §å S¬n 3,21 1,29 0,04 0,03 0,46 (0,21 mïa m−a) SÇm S¬n 2,24 0,90 − 0,07 0,23 Nha Trang − 1,20 − 1,60 0,32 Vòng Tµu 6,08 2,94 1,25 1,62 0,38 §Ó qu¶n lý c¸c vùc n−íc, kÌm theo LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng, Bé Khoa häc C«ng nghÖ M«i tr−êng ®· ban hµnh tiªu chuÈn vÒ chÊt l−îng n−íc. 104
ii. « nhiÔm m«i tr−êng kh«ng khÝ 1. §Þnh nghÜa vµ c¸c nguån g©y « nhiÔm kh«ng khÝ ¤ nhiÔm kh«ng khÝ lµ sù cã mÆt mét chÊt l¹ hoÆc mét sù biÕn ®æi quan träng trong thµnh phÇn kh«ng khÝ lµm cho kh«ng khÝ kh«ng s¹ch, hoÆc g©y ra sù táa mïi, cã mïi khã chÞu, gi¶m tÇm nh×n xa... ThuËt ng÷ “vËt g©y « nhiÔm kh«ng khÝ” th−êng ®−îc sö dông chØ c¸c phÇn tö bÞ th¶i vµo kh«ng khÝ do kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña con ng−êi vµ g©y t¸c h¹i xÊu ®Õn søc khoÎ con ng−êi, c¸c hÖ sinh th¸i vµ c¸c vËt liÖu kh¸c. Cã hai nguån g©y « nhiÔm c¬ b¶n ®èi víi m«i tr−êng kh«ng khÝ : a) Nguån « nhiÔm thiªn nhiªn Do c¸c hiÖn t−îng thiªn nhiªn g©y ra : ®Êt c¸t sa m¹c, ®Êt trång bÞ m−a giã bµo mßn vµ bÞ thæi tung lªn (bôi, ®Êt ®¸, thùc vËt, bôi nham th¹ch cïng víi h¬i, khÝ tõ lßng ®Êt phun ra bëi c¸c nói löa), n−íc biÓn bèc h¬i cïng víi sãng biÓn tung bät mang theo bôi muèi biÓn lan truyÒn vµo kh«ng khÝ. C¸c qu¸ tr×nh thèi r÷a cña x¸c ®éng vËt chÕt trong tù nhiªn còng th¶i ra c¸c chÊt khÝ « nhiÔm. b) Nguån nh©n t¹o Chñ yÕu lµ do qu¸ tr×nh ®èt ch¸y c¸c nhiªn liÖu (gç cñi, than ®¸, dÇu má, khÝ ®èt...) sinh ra. Ng−êi ta ph©n ra : − Nguån « nhiÔm c«ng nghiÖp : do èng khãi cña c¸c nhµ m¸y, do qu¸ tr×nh c«ng nghÖ s¶n xuÊt cã bèc h¬i, rß rØ chÊt tho¸t trong d©y chuyÒn s¶n xuÊt, trªn c¸c ®−êng dÉn ®· th¶i vµo kh«ng khÝ rÊt nhiÒu chÊt ®éc h¹i. §Æc ®iÓm cña chÊt th¶i nµy lµ cã nång ®é chÊt ®éc h¹i cao vµ tËp trung. C¸c nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn, hãa chÊt, luyÖn kim, c¬ khÝ, vËt liÖu x©y dùng, c«ng nghiÖp nhÑ... lµ nguån g©y « nhiÔm chÝnh cho m«i tr−êng. Nh×n chung, do tÝnh ®a d¹ng cña nguån « nhiÔm c«ng nghiÖp nªn viÖc x¸c ®Þnh vµ t×m c¸c biÖn ph¸p xö lý ë c¸c khu c«ng nghiÖp lín cã nhiÒu nhµ m¸y rÊt khã kh¨n. − Nguån « nhiÔm do giao th«ng vËn t¶i : s¶n sinh ra gÇn 2/3 khÝ CO2, 1/2 khÝ CO vµ khÝ NO. §Æc ®iÓm næi bËt cña c¸c nguån nµy lµ tuy nguån g©y « nhiÔm tÝnh theo ®¬n vÞ ph−¬ng tiÖn vËn t¶i nh−ng l¹i tËp trung suèt däc tuyÕn giao th«ng nªn cã t¸c h¹i lín (nguån « nhiÔm ph©n t¸n nh−ng trªn ph−¬ng diÖn réng). C¸c m¸y bay còng g©y « nhiÔm ®¸ng kÓ, ®Æc biÖt c¸c m¸y bay siªu ©m g©y h− h¹i tÇng «z«n lµ tÊm ch¾n tia cùc tÝm cho tr¸i ®Êt. − Nguån « nhiÔm do sinh ho¹t cña con ng−êi : g©y ra chñ yÕu do bÕp ®un, c¸c lß s−ëi gç, cñi, than, dÇu má hoÆc khÝ ®èt... Nguån « nhiÔm nµy nhá nh−ng t¸c ®éng côc bé, trùc tiÕp trong mçi gia ®×nh nªn cã thÓ ®Ó l¹i hËu qu¶ lín vÒ l©u dµi. HiÖn nay, viÖc sö dông than ®un nÊu phæ biÕn ë n−íc ta lµ vÊn ®Ò cÇn quan t©m nghiªn cøu. 105
B¶ng 23 : Tæng l−îng chÊt « nhiÔm trong n−íc th¶i sinh ho¹t cña mét sè thµnh phè (tÊn/n¨m) Thµnh phè BOD5 COD SS TDS Tæng N Tæng P Hµ Néi 16.500 36.800 20.000 36.500 3.300 400 H¶i Phßng 7.425 16.500 9.000 16.425 1.425 180 Nam §Þnh 5.610 12.512 6.800 12.410 1.122 136 Vinh 4.950 11.040 6.000 10.950 990 120 HuÕ 3.960 8.832 4.800 8.760 729 96 §µ N½ng 8.745 19.504 16.000 19.345 1749 212 Quy Nh¬n 3.795 8.464 4.600 8.395 759 92 Nha Trang 5.115 11.408 6.200 11.315 1.023 124 Hå ChÝ Minh 33.000 106.720 58.000 105.850 9.570 1.160 CÇn Th¬ 6.600 14.720 8.000 14.600 1.320 160 B¶ng 24 : Tæng l−îng c¸c t¸c nh©n « nhiÔm trªn toµn thÕ giíi trong n¨m 1992 (§¬n vÞ : triÖu tÊn) Nguån g©y T¸c nh©n « nhiÔm chÝnh « nhiÔm CO Bôi SO× Cacbonhydro NO× 1. Giao th«ng vËn t¶i − ¤ t« ch¹y x¨ng 53,3 0,5 0,2 13,8 6,0 − ¤ t« ch¹y dÇu diesel 0,2 0,3 0,1 0,4 0,5 − M¸y bay 2,4 0,0 0,0 0,3 0,0 − Tµu háa + lo¹i kh¸c 2,0 0,4 0,5 0,6 0,8 Céng 58,1 1,2 0,8 15,1 7,3 2. §èt nhiªn liÖu − Than 0,7 7,4 18,3 0,2 3,6 − DÇu, x¨ng 0,1 0,3 3,9 0,1 0,9 − KhÝ ®èt tù nhiªn 0,0 0,2 0,0 0,0 4,1 − Gç, cñi 0,9 0,2 0,0 0,4 0,2 Céng 1,7 8,1 22,2 0,7 8,8 106
3. S¶n xuÊt c«ng nghiÖp 8,8 6,8 6,6 4,2 0,2 4. Xö lý chÊt th¶i r¾n 7,1 1,0 0,1 1,5 0,5 5. Ho¹t ®éng kh¸c − Ch¸y rõng 6,5 6,1 0,0 2,0 1,1 − §èt c¸c s¶n phÈm n«ng 7,5 2,2 0,0 1,5 0,3 nghiÖp − §èt r¸c th¶i b»ng than 1,1 0,4 0,5 0,2 0,2 − Hµn ®èt x©y dùng 0,2 0,1 0,0 0,1 0,0 Céng 15,3 8,8 0,5 3,8 1,7 C¸c “vËt g©y « nhiÔm kh«ng khÝ” hay c¸c t¸c nh©n g©y « nhiÔm kh«ng khÝ bao gåm : − C¸c lo¹i «xit : NO, NO2, N2O, SO2, CO, H2S vµ c¸c lo¹i khÝ halogen. − C¸c hîp chÊt flo − C¸c chÊt tæng hîp (ete, benzen) − C¸c chÊt l¬ löng (bôi r¾n, bôi láng, bôi vi sinh vËt), nitrat sunfat, c¸c ph©n tö carbon, muéi, khãi, s−¬ng mï, phÊn hoa. − C¸c lo¹i bôi nÆng, bôi ®Êt, ®¸, bôi kim lo¹i (®ång, ch×, kÏm, s¾t...) − KhÝ quang hãa nh− «z«n, FAN, FB2N, NO, Andehyt, etylen... − ChÊt th¶i phãng x¹ − NhiÖt − TiÕng ån S¸u t¸c nh©n « nhiÔm ®Çu sinh ra chñ yÕu do qu¸ tr×nh ®èt ch¸y nhiªn liÖu vµ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp. C¸c t¸c nh©n « nhiÔm kh«ng khÝ cã thÓ ph©n thµnh hai d¹ng : d¹ng h¬i khÝ vµ d¹ng ph©n tö nhá. Chóng cã thÓ ë thÓ r¾n (bôi, bå hãng, muéi than), h×nh thøc giät (s−¬ng mï sunfat) hay thÓ khÝ nh− ®· nãi ë trªn. 2. Sù khuÕch t¸n « nhiÔm trong m«i tr−êng kh«ng khÝ Muèn ®¸nh gi¸ møc ®é « nhiÔm m«i tr−êng kh«ng khÝ, kiÓm tra, kiÓm so¸t, dù b¸o vµ phßng ngõa « nhiÔm m«i tr−êng kh«ng khÝ ®−îc chÝnh x¸c cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc nång ®é mçi chÊt « nhiÔm m«i tr−êng kh«ng khÝ. Mét chÊt sau khi bÞ th¶i vµo kh«ng khÝ, chóng sÏ khuÕch t¸n ®i c¸c n¬i. C¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu, ®Þa h×nh, thµnh phÇn khÝ vµ bôi th¶i... ®· ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n bè cña chÊt « nhiÔm trong kh«ng gian vµ thêi gian. Tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn ¶nh h−ëng cña giã. Giã h×nh thµnh c¸c dßng chuyÓn ®éng “rèi” cña kh«ng khÝ trªn bÒ mÆt ®Êt cã vai trß chÝnh trong sù ph©n bè « nhiÔm. 107
NhiÖt ®é kh«ng khÝ cã ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n bè nång ®é chÊt « nhiÔm trong kh«ng khÝ ë tÇng gÇn mÆt ®Êt. TÝnh hÊp thô vµ bøc x¹ nhiÖt cña mÆt ®Êt ®· ¶nh h−ëng ®Õn sù ph©n chia, ph©n bè nhiÖt ®é kh«ng khÝ theo ph−¬ng th¼ng ®øng. Tïy tr¹ng th¸i bÒ mÆt ®Êt, ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh mçi vïng mµ gradien nhiÖt ®é líp kh«ng khÝ cña mçi vïng kh¸c nhau. Th«ng th−êng cµng lªn cao, nhiÖt ®é kh«ng khÝ cµng gi¶m nh−ng trong mét sè tr−êng hîp cã hiÖn t−îng ng−îc l¹i. HiÖn t−îng nµy gäi lµ sù “nghÞch ®¶o nhiÖt” vµ nã cã ¶nh h−ëng ®Æc biÖt ®èi víi sù ph¸t t¸n chÊt « nhiÔm trong kh«ng khÝ cña tÇm cao nµy mµ hËu qu¶ lµ lµm c¶n trë sù ph¸t t¸n, g©y nång ®é ®Ëm ®Æc n¬i gÇn mÆt ®Êt. Trong qu¸ khø ®· tõng x¶y ra hiÖn t−îng nghÞch ®¶o nhiÖt cña mét vµi vïng, g©y hËu qu¶ vµ t¸c h¹i rÊt lín nh− sù kiÖn ngé ®éc kh«ng khÝ cña thµnh phè Lu©n §«n (Anh) vµ Lèt An-gi¬-lÐt (Mü). Cïng víi viÖc m«i tr−êng kh«ng khÝ ngµy cµng bÞ « nhiÔm ®· dÉn ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thô bøc x¹ mÆt trêi cña khÝ quyÓn t¨ng th× “hiÖu øng nhµ kÝnh” do khÝ th¶i CO2 cµng trë nªn râ rÖt, g©y hËu qu¶ chung lµ nhiÖt ®é trung b×nh cña tr¸i ®Êt t¨ng lªn. §ã lµ vÊn ®Ò “Êm lªn toµn cÇu” ®−îc c¸c nhµ m«i tr−êng häc ®Ò cËp nhiÒu trong thêi gian gÇn ®©y. ¤ nhiÔm m«i tr−êng kh«ng khÝ cßn g©y ra hËu qu¶ xÊu lµ “sù máng ®i cña tÇng «z«n”. ViÖc sö dông nhiÒu c¸c chÊt CFC (chlorofluoro carbons) dïng trong kü nghÖ ®iÖn l¹nh, trong c«ng nghÖ söa m¹ch in ®iÖn tö... trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· ®Ó l¹i sù tÝch lòy chóng trong tÇng b×nh l−u khÝ quyÓn (®é cao 11 – 65 km). C¸c chÊt CFC hñy ho¹i tÇng «z«n (O3) lµ tÊm l¸ ch¾n tia cùc tÝm cho tr¸i ®Êt, g©y nhiÒu t¸c h¹i xÊu cho sinh vËt vµ con ng−êi. 3. HiÖu øng nhµ kÝnh Nh− ®· biÕt, nhiÖt ®é bÒ mÆt cña tr¸i ®Êt ®−îc t¹o thµnh bëi sù c©n b»ng gi÷a n¨ng l−îng mÆt trêi chiÕu xuèng tr¸i ®Êt vµ n¨ng l−îng bøc x¹ nhiÖt cña mÆt ®Êt ph¶n x¹ vµo khÝ quyÓn. Bøc x¹ mÆt trêi lµ bøc x¹ sãng ng¾n nªn dÔ xuyªn qua c¸c líp khÝ CO2 vµ tÇng «z«n råi xuèng mÆt ®Êt. Ng−îc l¹i, bøc x¹ nhiÖt tõ mÆt ®Êt ph¶n x¹ vµo khÝ quyÓn lµ bøc x¹ sãng dµi, kh«ng cã kh¶ n¨ng xuyªn qua líp CO2 vµ l¹i bÞ khÝ CO2 vµ h¬i n−íc trong kh«ng khÝ hÊp thô. Do ®ã, nhiÖt ®é cña khÝ quyÓn bao quanh tr¸i ®Êt sÏ t¨ng lªn vµ t¨ng nhiÖt ®é bÒ mÆt tr¸i ®Êt. HiÖn t−îng nµy ®−îc gäi lµ “hiÖu øng nhµ kÝnh” (green house effect), v× líp cacbondioxit (CO2) ë ®©y cã t¸c ®éng t−¬ng tù nh− líp kÝnh gi÷ nhiÖt cña nhµ kÝnh trång rau xanh trong mïa ®«ng, ®iÒu kh¸c lµ víi quy m« toµn cÇu. 108
H×nh 10 : Tû lÖ % c¸c khÝ g©y hiÖu øng nhµ kÝnh H×nh 11 : Tû lÖ % c¸c ho¹t ®éng cña loµi ng−êi ®èi víi sù t¨ng nhiÖt ®é cña Tr¸i ®Êt NhiÖt ®é tr¸i ®Êt t¨ng lªn sÏ lµ nguyªn nh©n lµm tan líp b¨ng bao phñ ë B¾c Cùc, Nam Cùc vµ lµm cho n−íc biÓn d©ng cao. NÕu nh− b¨ng gi¸ ë 2 cùc ®Òu tan hÕt th× tÊt c¶ thµnh phè, lµng m¹c ë c¸c vïng ®ång b»ng thÊp, ven bê biÓn sÏ bÞ ch×m d−íi mÆt n−íc biÓn. Theo dù ®o¸n cña c¸c nhµ khoa häc, nÕu nång ®é CO2 trong khÝ quyÓn t¨ng gÊp ®«i th× nhiÖt ®é trung b×nh cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt sÏ t¨ng kho¶ng 3,6oC trong vßng 30 n¨m tíi, nÕu kh«ng ng¨n chÆn ®−îc “hiÖu øng nhµ kÝnh” th× mùc n−íc biÓn sÏ d©ng lªn 1,5 − 3,5m. Sè liÖu quan tr¾c cho thÊy tõ n¨m 1885 − 1940, nhiÖt ®é o trung b×nh cña bÒ mÆt tr¸i ®Êt t¨ng lªn kho¶ng 0,5 C. Sau n¨m 1940, sù nãng lªn nµy cã xu h−íng gi¶m, nh−ng B¾c ¢u vµ B¾c Mü nhiÖt ®é vÉn tiÕp tôc t¨ng kho¶ng o o 0,11 C. Theo tµi liÖu khÝ hËu quèc tÕ, nhiÖt ®é tr¸i ®Êt ®· t¨ng lªn gÇn 0,4 C trong vßng 134 n¨m trë l¹i ®©y, ®¸ng l−u ý lµ 3 n¨m nãng nhÊt trong kho¶ng thêi gian trªn l¹i lµ c¸c n¨m 1980, 1981, 1982. Dù b¸o gÇn ®©y nhÊt ë cuéc Héi th¶o ch©u ¢u cña c¸c nhµ nghiªn cøu khÝ hËu cho r»ng : nhiÖt ®é cña tr¸i ®Êt sÏ t¨ng lªn 1,4 − o 4,5 C vµo n¨m 2050 nÕu kh«ng cã biÖn ph¸p kh¾c phôc “hiÖu øng nhµ kÝnh”. Trong sè c¸c khÝ g©y “hiÖu øng nhµ kÝnh”, tr−íc hÕt lµ khÝ CO2, sau ®ã ®Õn khÝ CFC vµ mªtan. NÕu xÐt theo møc ®é t¸c ®éng c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi ®èi víi sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt th× viÖc sö dông n¨ng l−îng cã t¸c ®éng lín nhÊt, tiÕp ®ã lµ ho¹t ®éng c«ng nghiÖp. 109
H×nh 12 : HiÖu øng nhµ kÝnh thÓ hiÖn nh− thÕ nµo H×nh 13 : BiÓu ®å nång ®é CO2 trong khÝ quyÓn, 1860 − 1990 110
Hoffman vµ Well (1987) cho biÕt, mét sè lo¹i khÝ hiÕm cã kh¶ n¨ng lµm t¨ng nhiÖt ®é cña tr¸i ®Êt. Trong sè 16 lo¹i khÝ hiÕm th× NH4 cã kh¶ n¨ng lín nhÊt, sau ®ã lµ N2O, CF3Cl (hoÆc F13), CF3Br (hoÆc F1381), CF2Cl2 (hoÆc F12) vµ cuèi cïng lµ SO2. KhÝ hËu cã t¸c ®éng s©u s¾c tíi c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn vµ x· héi loµi ng−êi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ho¹t ®éng trong c«ng nghiÖp, sö dông nguån n−íc. Trong 20.000 n¨m qua, o nhiÖt ®é tr¸i ®Êt ®· t¨ng lªn 4 − 5 C, sau ®ã cã nh÷ng thay ®æi s©u s¾c kh¸c nh−ng còng Ýt t¸c ®éng ®Õn con ng−êi v× d©n sè Ýt, ph−¬ng thøc sèng ®¬n gi¶n, nhu cÇu thÊp. HiÖn nay, con ng−êi lµ nh©n tè chñ ®¹o cña sinh quyÓn, nh÷ng ho¹t ®éng cña con ng−êi ph¶i c©n nh¾c ®Õn h¹n chÕ tèi ®a “hiÖu øng nhµ kÝnh”. Nh÷ng t¸c ®éng chñ yÕu cña “hiÖu øng nhµ kÝnh” gåm : − T¸c ®éng ®Õn rõng : Sù nãng lªn cña tr¸i ®Êt dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi lín ë c¸c loµi. Sù thay ®æi ®iÒu kiÖn sinh tr−ëng tù nhiªn cã thÓ ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng thay ®æi trong kÕ ho¹ch qu¶n lý rõng, ®Æc biÖt trong dinh d−ìng vµ c«ng nghÖ l©m sinh kh¸c. − T¸c ®éng ®Õn c©y trång : HiÖu øng nhµ kÝnh g©y t¸c ®éng kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng c©y trång kh¸c nhau. Lóa m×, ng« cã thÓ bÞ c¸c stress ®é Èm do t¨ng qu¸ tr×nh bèc h¬i n−íc vµ tho¸t h¬i n−íc. Do nhiÖt ®é t¨ng, cã thÓ sÏ lµm t¨ng sù ph¸ ho¹i cña s©u bä ¨n h¹i mïa mµng. Ng−êi ta còng thÊy r»ng, l−îng CO2 t¨ng gÊp ®«i sÏ g©y nªn hµng lo¹t thay ®æi : chÕ ®é nhiÖt, ®iÒu kiÖn ®é Èm, sù ph¸ ho¹i cña s©u bä. Nh÷ng thay ®æi nµy g©y t¸c ®éng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn c©y trång. VÝ dô : nhiÖt ®é cao sÏ lµm t¨ng qu¸ tr×nh cè ®Þnh nit¬ bëi vi sinh vËt, thÕ nh−ng do bay h¬i m¹nh, ®é Èm cña ®Êt gi¶m sÏ k×m h·m qu¸ tr×nh ph©n gi¶i chÊt h÷u c¬ vµ do ®ã con ng−êi ph¶i sö dông cµng nhiÒu ph©n bãn v« c¬ h¬n. − T¸c ®éng ®Õn chÕ ®é n−íc : C¸c khÝ nhµ kÝnh lµm thay ®æi chÕ ®é nhiÖt, v× vËy chÕ ®é thñy v¨n còng thay ®æi. Mïa hÌ kh« nãng sÏ kÐo dµi vµ qu¸ tr×nh röa tr«i ë miÒn khÝ hËu «n hßa sÏ t¨ng lªn. Mather vµ Freddema (1986) ®· chØ râ : sÏ cã sù gia t¨ng l−îng gi¸ng thñy vµ ®Æc biÖt lµ kh¶ n¨ng bèc, tho¸t h¬i n−íc lµm cho c©y trång sÏ bÞ thiÕu n−íc. − T¸c ®éng ®Õn søc khoÎ con ng−êi : Khi thêi tiÕt biÕn ®æi, nhiÒu lo¹i bÖnh dÞch ®èi víi con ng−êi sÏ xuÊt hiÖn : dÞch t¶, cóm, nhøc ®Çu, viªm cuèng phæi, bÖnh ngoµi da... C¸c chÊt g©y « nhiÔm trong m«i tr−êng kh«ng khÝ th−êng tån t¹i hai d¹ng phæ biÕn : d¹ng h¬i vµ d¹ng ph©n tö nhá (bôi l¬ löng, bôi nÆng ; aerosol khÝ, láng, r¾n). PhÇn lín c¸c chÊt « nhiÔm ®Òu g©y t¸c h¹i ®èi víi søc kháe con ng−êi, ¶nh h−ëng cÊp tÝnh cã thÓ g©y ra tö vong. VÝ dô nh− vô ngé ®éc khãi s−¬ng ë Lu©n §«n n¨m 1952 lµm chÕt 5.000 ng−êi. ¶nh h−ëng m·n tÝnh ®Ó l¹i t¸c h¹i dÇn dÇn, l©u dµi : viªm phÕ qu¶n m·n tÝnh, ung th− phæi. Nh÷ng n¬i tËp trung giao th«ng cã hµm l−îng CO trong kh«ng khÝ cao vµ t¨ng liªn tôc lµm nhiÒu ng−êi m¾c bÖnh thÇn kinh. 111
B¶ng 25 : T¸c dông bÖnh lý cña mét sè hîp chÊt khÝ ®éc h¹i T¸c nh©n Nguån ph¸t sinh T¸c dông bÖnh lý « nhiÔm ®èi víi ng−êi Andehyt Tõ qu¸ tr×nh ph©n ly dÇu mì, G©y buån phiÒn, c¸u g¾t, glyxerin b»ng ph−¬ng ph¸p ¶nh h−ëng ®Õn bé m¸y h« nhiÖt hÊp Amoniac Tõ qu¸ tr×nh hãa häc trong G©y viªm tÊy ®−êng h« hÊp s¶n xuÊt ph©n ®¹m, s¬n, thuèc næ Asin (AsH3) Tõ qu¸ tr×nh hµn nèi s¾t, thÐp Lµm gi¶m hång cÇu trong hoÆc s¶n xuÊt que hµn cã m¸u, t¸c h¹i thËn, g©y bÖnh chøa asen vµng da Cacbon èng x¶ khÝ « t«, xe m¸y, èng Gi¶m kh¶ n¨ng l−u chuyÓn khãi ®èt than «xy trong m¸u Clo TÈy v¶i sîi vµ c¸c qu¸ tr×nh G©y nguy h¹i ®èi víi toµn bé hãa häc t−¬ng tù ®−êng h« hÊp vµ m¾t Hydroxyanit Khãi phun ra, c¸c lß chÕ biÕn G©y t¸c h¹i ®èi víi tÕ bµo hãa chÊt, m¹ kim lo¹i thÇn kinh, ®au ®Çu, kh« häng, mê m¾t Hydroflorua Tinh luyÖn dÇu khÝ, kh¾c kÝnh G©y mái mÖt toµn th©n b»ng axit (acid), s¶n phÈm nh«m, ph©n bãn Hydrosunfit C«ng nghiÖp hãa chÊt vµ tinh Gièng mïi trøng thèi, g©y luyÖn nhiªn liÖu cã nhùa buån n«n, g©y kÝch thÝch m¾t ®−êng vµ häng Nit¬ oxit èng x¶ khãi « t«, xe m¸y, G©y ¶nh h−ëng h« hÊp, mu«i c«ng nghÖ lµm mÒm hãa x©m nhËp vµo phæi than Sunfuadioxit Qu¸ tr×nh ®èt than vµ dÇu khÝ G©y tøc ngùc, ®au ®Çu, n«n möa Tro, muéi, khãi Tõ lß ®èt cña c¸c ngµnh c«ng §au m¾t vµ cã thÓ g©y bÖnh nghiÖp ung th− B¶ng 26 : T¸c ®éng g©y h¹i cña khÝ «z«n ®èi víi thùc vËt Lo¹i c©y Nång ®é «z«n Thêi gian BiÓu hiÖn g©y h¹i (pp/m) t¸c ®éng 112
Cñ c¶i 0,05 20 ngµy 50% l¸ chuyÓn sang vµng (8h/ngµy) Thuèc l¸ 0,10 5,5 giê Gi¶m 50% ph¸t triÓn phÊn hoa §Ëu t−¬ng 0,01 19 giê Gi¶m sinh tr−ëng tõ 14,4 − 17% YÕn m¹ch 0,075 Lµm gi¶m c−êng ®é quang hîp 4. T¸c h¹i cña « nhiÔm kh«ng khÝ lªn thùc b×, hÖ sinh th¸i vµ c¸c c«ng tr×nh x©y dùng Mét sè chÊt cã chøa trong kh«ng khÝ bÞ « nhiÔm cã thÓ lµ nguyªn nh©n g©y ra sù ngé ®éc cÊp tÝnh hay m·n tÝnh cña thùc b×. KhÝ CO2 vµ Cl2 lµ c¸c chÊt g©y « nhiÔm ®Çu tiªn trong c¸c chÊt g©y « nhiÔm cã h¹i ®· biÕt. KhÝ CO2 ®Æc biÖt nh¹y c¶m víi lóa m¹ch vµ c©y b«ng. NhiÒu lo¹i hoa vµ c©y ¨n qu¶ kÓ c¶ cam, quýt rÊt nh¹y c¶m víi Cl2 ngay c¶ ë nång ®é t−¬ng ®èi thÊp. C¸c c©y hä th«ng còng rÊt nh¹y c¶m víi khÝ CO2. M−a acid lµ hÖ qu¶ cña sù hßa tan SO2 vµo n−íc m−a, khi r¬i xuèng ao, hå, s«ng, ngßi... g©y t¸c h¹i cho sinh vËt sèng trong n−íc. C¸c c«ng tr×nh x©y dùng, c¸c t−îng ®¸, di tÝch lÞch sö v¨n hãa, c¸c vËt liÖu x©y dùng... ®Òu bÞ hñy ho¹i bëi m«i tr−êng kh«ng khÝ ®· « nhiÔm nh− bÞ ¨n mßn, nøt nÎ, mÊt mµu, bong s¬n... 5. ¤ nhiÔm kh«ng khÝ ë ViÖt Nam MÆc dï ®« thÞ hãa, c«ng nghiÖp hãa còng nh− giao th«ng vËn t¶i cña n−íc ta ch−a ph¸t triÓn nh−ng kh«ng khÝ còng ®· bÞ « nhiÔm. Theo tÝnh to¸n cña Trung t©m Qu¶n lý vµ KiÓm so¸t M«i tr−êng, trung b×nh hµng n¨m do ®èt ch¸y nguyªn liÖu hãa th¹ch ®· ®−a vµo m«i tr−êng kh«ng khÝ 5 706.000 tÊn bôi, 77.246 tÊn SO2, 143.190 tÊn NO, 544.682 tÊn CO vµ 126.10 tÊn CO2. HiÖn nay, n¨ng l−îng cña n−íc ta chñ yÕu ®−îc s¶n xuÊt tõ nhiªn liÖu hãa th¹ch nh− dÇu háa, than ®¸. Khèi l−îng cña nh÷ng nhiªn liÖu nµy còng ngµy cµng t¨ng cïng víi t¨ng sö dông n¨ng l−îng. 113
B¶ng 27 : N¨ng l−îng b×nh qu©n ®Çu ng−êi tõ n¨m 1960 − 1995 N¨m §iÖn (KWh/ng) Than (kg/ng) DÇu (kg/ng) 1960 18,6 88,2 − 1970 44,0 65,5 − 1975 51,0 109,2 − 1976 62,8 115,9 − 1977 69,5 123,7 − 1978 74,3 116,8 − 1979 73,8 106,0 − 1980 67,6 96,8 − 1981 70,0 109,0 − 1982 72,9 111,2 − 1983 74,2 109,8 − 1984 84,5 85,3 − 1985 87,2 93,9 − 1986 93,0 104,6 0,0 1987 99,5 108,9 4,8 1988 109,1 108,3 11,0 1989 122,7 58,7 23,2 1990 132,7 69,5 40,8 1991 137,3 73,8 59,0 1992 141,5 72,0 79,2 1993 152,8 83,1 88,7 1994 172,0 78,5 97,9 1995 198,6 103,6 104,1 (Nguån : Tæng côc Thèng kª, 1996) ë Hµ Néi, khu vùc nhµ m¸y dÖt 8/3, nhµ m¸y c¬ khÝ Mai §éng, khu c«ng nghiÖp Th−îng §×nh, khu c«ng nghiÖp V¨n §iÓn, nhµ m¸y r−îu... ®Òu ®· bÞ « nhiÔm nÆng. ë H¶i Phßng, « nhiÔm nÆng ë khu nhµ m¸y xi m¨ng, nhµ m¸y thñy tinh, nhµ m¸y s¾t tr¸ng men... ë ViÖt Tr×, « nhiÔm xung quanh nhµ m¸y hãa chÊt, giÊy, dÖt. ë Ninh B×nh vµ Ph¶ l¹i cã « nhiÔm nÆng do nhµ m¸y nhiÖt ®iÖn. ë thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ côm c«ng nghiÖp Biªn Hßa, kh«ng khÝ còng bÞ « nhiÔm bëi c¸c nhµ m¸y. 114
HÇu hÕt c¸c nhµ m¸y hãa chÊt ®Òu g©y « nhiÔm kh«ng khÝ. D©n c− sèng ë c¸c vïng nãi trªn ®Òu m¾c bÖnh ®−êng h« hÊp, bÖnh da, m¾t víi tû lÖ lín. B¶ng 28 : Khèi l−îng khÝ th¶i vµo m«i tr−êng ë mét sè ®Þa ph−¬ng (§¬n vÞ : tÊn) Tªn ®Þa ph−¬ng Bôi SO2 NO CO Hµ Néi 77.927 11.583 24.724 48.738 H¶i Phßng 84.437 11.569 24.735 47.858 Thanh Ho¸ 159.167 6.790 12.670 14.238 VÜnh Phó 80.118 4.424 11.415 11.415 MiÒn B¾c 708.083 6.621 115.484 356.015 MiÒn Trung 43.079 10.925 22.745 121.042 MiÒn Nam 42.850 17.296 37.330 213.380 Nguån : Héi th¶o Quèc gia vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ PTBV, Hµ Néi, 1993 6. C¸c biÖn ph¸p phßng ngõa « nhiÔm kh«ng khÝ − Qu¶n lý vµ kiÓm so¸t chÊt l−îng m«i tr−êng kh«ng khÝ b»ng luËt ph¸p, chØ tiªu, tiªu chuÈn chÊt l−îng m«i tr−êng kh«ng khÝ. − Quy ho¹ch, x©y dùng ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp trªn tinh thÇn h¹n chÕ tèi ®a sù « nhiÔm kh«ng khÝ khu d©n c−. − X©y dùng c«ng viªn, hµng rµo c©y xanh, trång c©y hai bªn ®−êng ®Ó h¹n chÕ bôi, tiÕng ån, c¶i thiÖn chÊt l−îng kh«ng khÝ nhê quang hîp. − ¸p dông c¸c biÖn ph¸p c«ng nghÖ, l¾p ®Æt c¸c thiÕt bÞ thu läc bôi vµ xö lý khÝ ®éc h¹i tr−íc khi th¶i ra kh«ng khÝ. Ph¸t triÓn c¸c c«ng nghÖ kh«ng “khãi”. iii. « nhiÔm m«i tr−êng ®Êt 1. Kh¸i niÖm chung vµ nguån gèc « nhiÔm §Êt th−êng lµ chç tiÕp nhËn chñ yÕu c¸c chÊt th¶i ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp. Sù th¶i c¸c chÊt r¾n ë c¸c thµnh phè ®· n¶y sinh c¸c vÊn ®Ò vÒ b¶o vÖ søc kháe, « nhiÔm ®Êt vµ n−íc, ph¸ hñy c¶nh quan, chiÕm dông ®Êt lµm b·i th¶i... ¤ nhiÔm ®Êt ®−îc xem lµ tÊt c¶ c¸c hiÖn t−îng lµm nhiÔm bÈn m«i tr−êng ®Êt bëi c¸c t¸c nh©n « nhiÔm. Cã rÊt nhiÒu nguån mµ qua ®ã ®Êt nhËn ®−îc nh÷ng ®¬n chÊt hoÆc hîp chÊt l¹ lµm gi¶m ®é ph× nhiªu cña ®Êt. ¤ nhiÔm g©y nªn bëi tËp qu¸n sinh ho¹t kh«ng vÖ sinh, bëi ph−¬ng ph¸p canh t¸c n«ng nghiÖp kh«ng hîp lý, bëi c¸c chÊt th¶i láng, r¾n x¶ vµo ®Êt, chÊt bÈn tõ 115
kh«ng khÝ r¬i vµ l¾ng xuèng mÆt ®Êt. Cô thÓ « nhiÔm ®Êt ®−îc x¸c ®Þnh mét c¸ch tæng qu¸t nh− sau : − Do sö dông c¸c s¶n phÈm hãa häc trong n«ng nghiÖp : ph©n bãn, chÊt ®iÒu hßa sinh tr−ëng, hãa chÊt b¶o vÖ thùc vËt, thuèc diÖt cá... ®· ph¸ hñy cÊu tróc cña hÖ sinh th¸i ®Êt. − Do th¶i vµo ®Êt mét khèi l−îng lín c¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp : xØ than, cÆn kho¸ng... C¸c chÊt « nhiÔm kh«ng khÝ l¾ng ®äng trªn bÒ mÆt tr¸i ®Êt sÏ g©y « nhiÔm ®Êt, t¸c ®éng ®Õn hÖ sinh th¸i ®Êt. − Do dïng ph©n h÷u c¬ trong n«ng nghiÖp ch−a qua xö lý c¸c mÇm bÖnh ký sinh trïng, vi khuÈn ®−êng ruét... ®· g©y c¸c bÖnh truyÒn trõ ®Êt → c©y → ®éng vËt → ng−êi. − Do th¶i ra mÆt ®Êt r¸c sinh ho¹t, c¸c chÊt th¶i c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp... mµ ch−a ®−îc xö lý triÖt ®Ó. NÕu c¨n cø vµo nguån gèc ph¸t sinh cã thÓ ph©n ra : − ¤ nhiÔm ®Êt do chÊt th¶i c«ng nghiÖp. − ¤ nhiÔm ®Êt do chÊt th¶i sinh ho¹t. − ¤ nhiÔm ®Êt do ho¹t ®éng n«ng nghiÖp. − ¤ nhiÔm ®Êt do t¸c ®éng cña kh«ng khÝ tõ c¸c khu c«ng nghiÖp, ®« thÞ vµ khu vùc ®«ng d©n c−. Tuy nhiªn, nhiÒu t¸c nh©n g©y « nhiÔm cã thÓ cã nguån gèc kh¸c nhau nh−ng t¸c h¹i g©y ra l¹i nh− nhau. Do vËy, ®Ó tiÖn lîi cho viÖc ®¸nh gi¸, ng−êi ta ph©n lo¹i theo c¸c t¸c nh©n g©y « nhiÔm : − ¤ nhiÔm do t¸c nh©n sinh häc − ¤ nhiÔm do t¸c nh©n hãa häc − ¤ nhiÔm do t¸c nh©n vËt lý. 2. ¤ nhiÔm ®Êt bëi c¸c t¸c nh©n sinh häc ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, « nhiÔm ®Êt bëi c¸c nh©n tè sinh häc rÊt nÆng v× kh«ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn diÖt mÇm bÖnh tr−íc khi ®−a chóng trë l¹i víi ®Êt. C¸c bÖnh dÞch l©y lan réng nh− bÖnh ®−êng ruét, bÖnh ký sinh trïng... lan truyÒn theo c¸c nhãm ®−êng truyÒn sau : − Nhãm c¸c t¸c nh©n truyÒn bÖnh “ng−êi − ®Êt − ng−êi” : Trùc khuÈn lþ, c¸c trùc khuÈn th−¬ng hµn vµ phã th−¬ng hµn, phÈy khuÈn t¶, lþ, giun s¸n... Chóng cã trong ®Êt do sö dông ph©n t−¬i, ph©n bïn cèng r·nh hoÆc t−íi b»ng n−íc th¶i sinh ho¹t. − Nhãm c¸c t¸c nh©n truyÒn bÖnh “vËt nu«i − ®Êt − ng−êi” : xo¾n trïng bÖnh vµng da, bÖnh viªm gan do giun, viªm mµng n·o tñy... Nguån vi khuÈn tõ ph©n cña ®éng vËt, c¸c ký sinh trïng sèng ë c¬ thÓ ®éng vËt... vµo ®Êt vµ tõ ®Êt vµo ng−êi. 116