Bài giảng khoa học môi trường và sức khỏe môi trường part 9

Chia sẻ: Ashfjshd Askfaj | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:20

Thêm vào BST

Báo xấu

224
lượt xem 39
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong nhiệt động lực học, môi trường được hiểu như là bất kỳ một khách thể nào không phải là một bộ phận của hệ thống đang nghiên cứu, và nó có thể nhận nhiệt từ hệ thống hay cung cấp ngược lại cho hệ thống; xem thêm môi trường (nhiệt động lực học). Trong hóa học và hóa sinh học, môi trường là tính chất hóa học của dung dịch trong đó phản ứng hóa học diễn ra, chủ yếu là chỉ số pH của nó (tức là dung dịch mang tính axít hay tính kiềm)....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng khoa học môi trường và sức khỏe môi trường part 9

1 160 Ti p xúc ng u nhiên x y ra các thành viên gia ình c a ngư i s d ng và qua vùng a phương nơi h làm vi c. i tư ng c a ti p xúc do tai n n ho c c ý có th là các n n nhân (t t , u c) ho c do không bi t (tr em u ng ăn t các ch a) Ti p xúc c p tính có th x y ra các qu n th r t xa nơi s n xu t ho c ng ru ng do h u qu nhi m b n th c ăn, nư c u ng cung c p. - Qu n th có nguy cơ: Bên c nh ti p xúc do ngh nghi p tr c ti p (nông nhân, ngư i phun thu c, ngư i s n xu t), ti p xúc do tai n n ho c ng u nhiên x y ra qua không khí (phun), t, nư c, th c ph m. Trong các tác h i này n ng HCBVTV có th th p, nh ng ti p xúc x y ra trong th i gian dài, nh hư ng có th ti n tri n ch m, khó ch n oán. Nhìn chung m c thâm nhi m theo th t sau: + Công nhân nông trư ng: s d ng nhi u HCBVTV cho cây ăn qu , cây cao su, chè cà phê, bông. + Nông dân canh tác mùa v : g o, ngô, u d b nh hư ng b i sâu b , s d ng các bi n pháp ki m soát sâu b ch n l a, c t gi HCBVTV. + Ngư i phun thu c trong các chương trình y t di t các côn trùng trung gian truy n b nh. + Ngư i tiêu th th c ph m, nư c u ng b ô nhi m 2. Các y u t thu n l i cho vi c nhi m thu c M t vài y u t thu n l i cho vi c nhi m thu c như: phơi n ng, m t m i, u ng bia rư u. VI. Nhi m c HCBVTV 1. Nhi m c HCBVTV phospho h u cơ (Lân h u cơ) HCBVTV lân h u cơ , ngoài tác d ng m nh v i các lo i sâu b , còn có c tính cao i v i ngư i, gia súc và d gây nhi m c c p. HCBVTV lân h u cơ phân gi i nhanh trong t, trên cây tr ng, chuy n hóa tương i nhanh trong cơ th ng v t có xương s ng và không có kh năng tích lũy. Do ó ngày càng ư c s d ng r ng rãi t t c các nư c trên th gi i. 1.1. c tính - Lo i r t c: LD50 dư i 50mg/kg ư ng tiêu hóa, g m: Parathion metyl (Wofatox), Demeton, Gusathion, Mevinphos... - Lo i c v a: LD50 t 50-500mg/kg, g m: Diazinon, DDVP, Fenthion... - Lo i ít c: LD50 trên 500mg/kg g m: Chlorthion, Dipterex, Malathion... HCBVTV lân h u cơ ư c h p thu nhanh chóng qua tiêu hóa, hô h p và da. Trong có th lân h u cơ c ch men cholinesteraza làm m t kh năng phá h y acetylcholin, ch t này tích lũy l i và gây nhi m c. 1.2. Tri u ch ng 1.2.1.Nhi m c c p tính Nh ng tri u ch ng nhi m c LHC x y ra r t nhanh ngay sau m t li u quá m c trong vòng 1/2 -1 gi , ôi khi 2- 3 gi n u nhi m qua da. Nh ng tri u ch ng u tiên c a nhi m c c p là nh c u, bu n nôn, c m giác ng t ng t, m t m i. Nhi m c LHC gây nên nh ng r i lo n gi ng như nhi m c muscarin và nicotin. - Tri u ch ng nhi m c muscarin: Bu n nôn, nôn, ti t nhi u nư c b t, ch y nư c m t, co ng t , ti t d ch kèm co th t ph qu n gây khó th , nh p tim ch m, huy t áp gi m. - Tri u ch ng nhi m c nicotin: Run, co gi t ho c co c ng cơ c c b , y u cơ r i li t cơ nhanh chóng lan n cơ hô h p, nh p tim nhanh, tăng huy t áp.
1 161 - D u hi u t n thương th n kinh trung ương: g p trong các nhi m c n ng, bi u hi n nh c u, l n l n, co gi t, hôn mê và suy hô h p ưa t i ch t 1.1.2.. Nhi m c mãn tính Nhi m c mãn tính HCBVTV -LHC có th x y ra nh ng ngư i s n xu t, pha ch và nh ng ngư i tao tác thư ng xuyên v i HCBVTV. Tri u ch ng nhi m c bao g m: nh c u 59,2%, m t ng 34,3%, gi m trí nh 16,4% , chóng m t 20,9%, r i lo n TKTV 37,5%, s n ng a 11,7%. 1.2. Ch n oán Ch n oán nhi m c HCBVTV lân h u cơ d a vào: - Y u t ti p xúc: i v i nhi m c ngh nghi p HCBVTV, ph i chú ý khai thác ngh nghi p, th i gian ti p xúc, tình hình ô nhi m môi trư ng lao ng. - Tri u ch ng lâm sàng + i v i nhi m c c p tính, vi c ch n oán không khó l m v i các tri u ch ng nhi m c muscarin và nicotin. + i v i nhi m c m n tính, vi c ch n oán khó khăn, các d u hi u lâm sàng ph n l n là ch quan. - Xét nghi m: nh lư ng ho t tính men Cholinesteraza (chE) trong máu. H ng s c a ho t tính men chE th t, chE gi và men chE chung tính ra s lư ng micromol acetylcholin b th y phân trong 0,04 mlmáu trong 15 phút là: Ho t tính men chung Ho t tính men th t Ho t tính men g a Nam 2,722 ± 0,244 2,260 ± 0,244 0,462 ± 0,110 N 2,488 ± 0,218 2,010 ± 0,231 0,478 ± 0,124 Trong th c t có th coi như d u hi u báo ng khi ChE gi gi m trên 25%, và ChE th t gi m 10-20%. 2. Nhi m c HCBVTV chlor h u cơ HCBVTV chlor h u cơ là lo i ư c s d ng u tiên trên th gi i và ư c s d ng r ng rãi di t mu i và côn trùng. Các h p ch t chlor h u cơ r t b n v ng trong môi trư ng, chúng t n t i dai d ng trong t, trong nư c, c bi t trong lương th c th c ph m nhi u tháng, nhi u năm. Chlor h u cơ tích lũy trong cơ th , trong t ch c m và do ó d gây nhi m c m n tính v i các tri u ch ng nhi m c th n kinh là ch y u. Nhi m c c p tính có các bi u hi n là bu n nôn, nôn, tiêu ch y, au d dày. H i ch ng th n kinh như: nh c u, chóng m t, sau dó là run. Trư ng h p n ng gây co gi t, có th tăng thân nhi t, m t tri giác và t vong. Ngoài ra có th bi li t hành t y, li t trung tâm hô h p và v n m ch, gây suy hô h p và tr y m ch. Có th xu t hi n viêm gan, th n nhi m c, viêm nhi u dây th n kinh. Nhi m c m n tính x y ra khi ti p xúc thư ng xuyên v i HCBVTV chlor h u cơ trong nông nghi p, s n xu t. Nhi m c gây t n thương h th n kinh, tiêu hóa, tim m ch và quá trình t o huy t. Ch n oán nhi m c HCBVTV chlor h u cơ là khó khăn vì không có phương pháp nào xác nh ch c ch n nên tri u ch ng lâm sàng là quan tr ng. Y u t ti p xúc và n ng ch t c trong môi trư ng là r t c n thi t. nh lư ng chlor h u cơ trong máu ư c th gi i ánh giá cao. V i n ng trên 16µg/100ml ư c xem là n ng có th xu t hi n các tri u ch ng nhi m c. K t qu các ch t chuy n hóa trong nư c ti u có giá tr tham kh o v m t ti p xúc v i chlor h u cơ. 3. Cacbamat
1 162 Nhi m c cacbamat v cơ b n gi ng nhi m c lân h u cơ vì cơ ch nhi m c c a nó cũng là c ch men Cholinesteraza. So v i lân h u cơ, nhi m c cacbamat di n bi n trong th i gian ng n, các tri u ch ng nhi m c nh hơn và men AchE có th ph c h i trong th i gian ng n. 4. Pyrethroid Các pyrethroid ư c s r ng r ng rãi trong nông nghi p, c bi t ư c dùng trong ngành y t di t côn trùng truy n b nh. Khi nhi m c Pyrethroid bi u hi n th n kinh trung ương b kích thích. Nhi m c c p tính th nh bi u hi n nh c u, chóng m t, m t m i, bu n nôn, nôn...Trư ng h p nhi m c trung bình th y các tri u ch ng n ng hơn, thêm r i lo n tri giác, co gi t chi. Trư ng h p nhi m c n ng xu t hi n các cơn co gi t, hôn mê. VII. i u tr nhi m c 1. Nguyên t c - Làm gi m b t nguy cơ e d a s s ng - Gi i h n lư ng ch t c h p thu - Gi i c, i u tr h tr 2. i u tr c p c u hi n trư ng - Trư c tiên ph i l m gi m b t các tác ng e do s s ng: Ph i mb o cho b nh nhân th bình thư ng v l m s ch ư ng th . N u b nh nhân nôn, có th ch t vì ng t th . Mi ng v h ng ph i ư c l m s ch b ng khăn, ngón tay ho c hút luôn gi thông ư ng th . - Gi i h n lư ng ch t c h p thu + C i b qu n áo b dính thu c + Các vùng da ti p xúc ư c r a s ch b ng xà phòng v i nư c + N u vào m t ph i r a ngay v i nư c s ch - Trong các ca nhi m c n ng v i lân h u cơ c n ph i tiêm ngay Atropin v ph i ư c bác sĩ xem xét c ng s m c ng t t. - Các ca nhi m c Clor h u cơ, c n chuy n ngay t i b nh vi n vì hi n trư ng r t khó x lý co gi t n u x y ra 3. Chuy n t i m t trung tâm y t B t kỳ khi ngư i nào b nhi m c cũng ph i ư c chuy n t i m t trung tâm y t xác nh ch n oán và i u tr ti p. 4. X trí m t trung tâm y t - i u tr h tr và ch a tri u ch ng - Dùng thu c gi i c 4.1. Lân h u cơ - Atropin: N u b nh nhân ư c tiêm Atropin ngoài hi n trư ng i u tr mà các tri u ch ng không gi m i nhanh chóng ho c tình tr ng b nh nhân x u i thì ph i tiêm thêm atropin sunfat 10-20 phút m t l n cho n khi có d u hi u no atropin. - Pralidoxim: Trong nhi m c n ng hay ang ti n tri n, ph i dùng thu c tái ho t hoá Cholinesterase như Pralidoxim, n u có thì dùng trong vòng 8 gi sau khi b nhi m c v i li u cho ngư i l n là 1g (t i a 50mg/kg i v i tr em) b ng tiêm b p ho c t nh m ch 1/2 và 1/2 còn l i truy n t nh m ch v i d ch gluco hay nư c mu i ng trương. Các ca n ng, vi c i u tri này có th nh c l i sau 1-2 gi , r i kho ng 10-12 gi n u c n thi t, nhưng không quá 24 hay 48 gi .
1 163 4.2. Clor h u cơ Không có thu c gi i c c hi u i v i nhi m c chlor h u cơ, vi c i u tr h tr và i u tr tri u ch ng như ch ng co gi t có th c u s ng b nh nhân. 4.3. Pyrethroid i u tr nhi m c Pyrethroid ch y u i u tr tri u ch ng. VIII. Bi n pháp phòng nhi m c HCBVTV Phòng ng a nhi m c HCBVTV bao g m nh ng v n có liên quan n i u ki n lao ng trong quá trình s n xu t v s d ng chúng. 1. Giáo d c tuyên truy n a s các trư ng h p ng c x y ra l do vi c t ch c l m vi c khi ti p xúc v i HCBVTV không ư c t t, không tuân theo theo nh ng qui t c b o h lao ng. Vi c giáo d c ý th c d phòng cho nh ng ngư i s n xu t v s d ng HCBVTV l vô cùng quan tr ng. C n nói rõ cho công nhân, nông dân bi t v c tính các ch t h s d ng, hi u bi t v các d u hi u nhi m c s m khi ti p xúc quá m c như au u, nôn, y u m t, run, hi u bi t v t m quan tr ng c a vi c trang b b o h lao ng. 2. Giám sát n ng cho phép c a HCBVTV trong không khí B o v không khí kh i b ô nhi m b i HCBVTV có ý nghĩa quan tr ng trong phòng nhi m c. Giám sát n ng HCBVT nh ng nơi l m vi c, s n xu t m b o n ng HCBVTV trong không khí không ư c vư t quá n ng cho phép v i t ng ch t nơi l m vi c.Ví d : n ng t i a cho phép c a Parathion t i môi trư ng lao ng không ư c vư t quá 0,05mg/m3. 3. Qui nh i u ki n khi l m vi c ti p xúc v i HCBVTV - Ngư i phun HCBVTV ph i tuân theo các qui nh sau: + Không ư c dùng tay tr c ti p khu y tr n HCBVTV khi pha dung d ch phun. + Khi pha, phun thu c ph i m c qu n áo b o h lao ng, eo kh u trang, mang găng tay cao su, i ng tránh h p thu qua da và hô h p. + Nơi pha ch thu c c n thoáng r ng, không làm nơi nhi u ngư i qua lai. + Không phun r c thu c ngư c chi u gió. + V sinh cá nhân: Ph i r a tay trư c khi ăn u ng và hút thu c, thay qu n áo và t m sau khi phun + V sinh: lau r a, t y u bình phun ngay sau khi phun . - Công nhân s n xu t HCBVTV: + C n ph i t ng hóa quá trình s n xu t v i các thi t b kín phòng h cho công nhân + S d ng các phương ti n phòng h trong quá trình s n xu t. 4. Yêu c u v sinh khâu b o qu n v v n chuy n HCBVTV 4.1. B o qu n - Kho ch a HCBVTV ph i xa i m dân cư và ngu n nư c t 100 - 200m, cao ráo, không l t l i, kho ph i có khóa. - Thu c ph i có nhãn ghi rõ lo i và c tính, và nh n m nh khi s d ng ph i theo úng qui ch b o h lao ng. - Trong kho không ư c th c ph m, th c ăn gia súc và h t gi ng. - H y HCBVTV còn th a: chôn sâu ít nh t 0,5m nơi xa nhà dân, xa ngu n nư c, xa bãi chăn th gia súc. 4.2. V n chuy n
1 164 V n chuy n HCBVTV trên nh ng xe riêng, ph i qui nh nh ng HCBVTV dù lo i c tính nào cũng ph i ư c v n chuy n trong các thùng ch a có dán nhãn rõ ràng, không rò r và ph i v ng ch c. Không ư c v n chuy n v i b t c lo i lương th c th c ph m nào. Nghiêm c m dùng xe chuyên ch HCBVTV ch khách, th c ph m, th c ăn gia súc...Sau khi chuyên ch xong ph i r a b ng nư c vôi, nư c javel, r i r a s ch b ng nư c. 5. Bi n pháp y t 5.1. Khám tuy n Không tuy n tr dư i 18 tu i, ngư i trên 45 tu i, ph n có thai ho c cho con bú, nh ng ngư i m c nh ng ch ng b nh có nguy cơ n ng thêm khi ti p xúc v i HCBVTV như xơ gan, t n thương th n kinh, hen, b nh gan, th n.... 5.2. Khám nh kỳ Khám s c kh e nh kỳ cho nh ng ngư i ti p xúc v i HCBVTV 1 năm 1 l n, nh ng nơi b ô nhi m nhi u thì 6 tháng 1 l n phát hi n s m ngư i b nhi m c, anh gía cư ng ti p xúc b ng các xét nghi m. o ho t tính men cholinesteraza trong máu ngư i ti p xúc v i HCBVTV phospho h u cơ vì s gi m ho t tính men là d u hi u nhi m c s m nh t. i v i nh ng ngư i có ho t tính men gi m ≥ 25 % thì cho ng ng ti p xúc cho n khi men tr v bình thư ng. 6. M t s văn b n pháp quy liên quan Ngh nh s 92/CP ngày 27/11/93 qui nh danh m c HCBVTV ư c phép s d ng, h n ch và c m s d ng. Qui nh các t ch c kinh doanh HCBVTV ph i có gi y phép kinh doanh do cơ quan ch c năng có th m quy n c p. S nông nghi p t nh c p gi y phép hành ngh cho các c a hàng bán HCBVTV thu c a phương qu n lý. Câu h i lư ng giá cu i bài 1. Phân lo i HCBVTV 2. Trình bày ư ng xâm nh p và các qu n th có nguy cơ nhi m HCBVTV. 3. Mô t phương pháp phát hi n và sơ c u ngư i b nhi m c HCBVTV 4. Phân tích c i m các bi n pháp phòng ch ng nhi m c HCBVTV TÀI LI U THAM KH O 1. B Nông nghi p và Phát tri n nông thôn (20020, “Danh m c thu c b o v th c v t ư c phép s d ng, không ư c phép s d ng và h n ch s d ng VN s 17 / 2001/ Q / BNN/ BVTV/ B trư ng BNN – PTNT”, B B Nông nghi p và Phát tri n nông thôn. 2. B Y t – V y t d phòng (1998), “Bi n pháp i u tr và phòng ng a ng c hoá ch t b o v th c v t (gramoxone), Hư ng d n th c hành 1998. 3. Lê Văn Khoa, Nguy n c Lương, Nguy n Th Truy n (1999), HCBVTV trong nông nghi p & môi trư ng, Nxb Giáo d c. 4. Lê Trung (1999), B nh ngh nghi p, Nhà Xu t b n Y h c. 5. Heemstra, E A H & Tordoir, W F (2002), Education and safe handling in pesticide application, Elsevier, Am sterdam. 6. WHO 1990), The Public Health Impact of Pesticides Use in Agriculture, Geneva. 7. WHO (2001), Recommended Classification of Pesticides by Hazard and Guidelines to Classification 2000-2002, International Programme on Chemical Safety, WHO/PCS/01.5.
1 165 NHI M C CHÌ I. M u Chì là m t trong nh ng kim lo i ư c con ngư i bi t n s m nh t và nhi m c chì ư c bi t t th i xa xưa. Hypocrate là ngư i u tiên mô t cơn au b ng chì. Ramazzini (1913) ã k r t chính xác nh ng tri u ch ng c a b nh nhi m c chì. Vi t Nam, nhi m c chì là m t trong nh ng b nh ngh nghi p ư c b o hi m. Trong s n xu t chì ư c dùng dư i hai d ng là chì vô cơ và chì h u cơ, chì và các h p ch t vô cơ c a chì ư c s s ng nhi u và ph bi n nh t, chì h u cơ ít ph bi n hơn. Trong bài này ch c p n nhi m c chì vô cơ. M t s ngh nghi p thư ng s d ng và ti p xúc v i chì nư c ta: - Khai thác và ch bi n qu ng chì và các ph li u có chì. - Luy n, l c, úc, giát m ng chì và h p kim chì. - S n xu t và s a ch a c qui: nơi làm vi c thư ng có hơi chì, b i chì và h p ch t c a chì. ây là ngu n ti p xúc gây nhi m c chì nhi u nh t nư c ta. - úc ch in, x p ch in b ng chì - S n xu t men s . - S n xu t sơn pha chì. - S n xu t ng d n nư c, dây i n b ng chì. - Hàn, c t các h p kim có chì. II. Tính ch t, ư ng xâm nh p, tích lũy và ào th i chì trong cơ th 1. Tính ch t lý hóa Chì là kim lo i n ng, m m d o, màu xám nh t, t tr ng 11,3. Chì nóng ch y 3270C và sôi 16200C, nhưng 5000C chì ã bay hơi, nhi t càng cao s bay hơi càng m nh, hơi chì bay lên s k t h p v i oxy trong không khí t o thành oxyt chì. Chì thư ng th y d ng sunfua (PbS), oxyt chì vàng (PbO), sunfat chì (PbSO4) và h p ch t chì v i các oxyt kim lo i khác như cromat chì, silicat chì... 2. ư ng xâm nh p, tích lũy và ào th i chì trong cơ th 2.1. ư ng xâm nh p 2.1.1. ư ng hô h p ư ng hô h p là ư ng ch y u h p thu chì do hít ph i b i chì và hơi chì. Chì lan t a trong không khí công nghi p ch y u dư i d ng oxyt chì v i kích thư c khác nhau. Kích thư c c a các h t chì r t quan tr ng i v i s xâm nh p qua ư ng hô h p c a chúng. 2.1.2. ư ng tiêu hóa Do hút thu c, ăn u ng khi tay b n có dính chì ; ăn u ng ngay t i nơi làm vi c, b i chì ng vào th c ph m. Vào d dày, khi g p HCl, chì và các d n xu t chuy n thành mu i Clorua, có kh năng i qua niêm m c ru t vào cơ th . 2.1.3. ư ng da Các mu i vô cơ c a chì không d dàng qua da lành, chì có th vào cơ th qua v t thương hay qua v t xây xát da. 2.2. S phân b và tích lũy c a chì
1 166 Khi chì vào cơ th , các cơ quan bài ti t gi cân b ng gi a lư ng chì xâm nh p và ào th i. Ơ giai o n th m nhi m có s c nh và tích lu chì gan, lách, th n, h th ng th n kinh, lông tóc....nh t là các u xương, xương là t ch c l ng ng chì nhi u nh t t 91- 95% dư i d ng Triphotphat chì không tan. Barry và Mosson ã ch ng minh ư c r ng n ng chì trong xương l n hơn mô m m và xương dài l n hơn xương d t. trong các mô m m chì có nhi u trong não, th n và t y xương. T kho d tr c a xương, trong nh ng tình tr ng nh t nh c a cơ th chì ư c chuy n l i vào máu dư i d ng d phân ly, có hoà tan g p trăm l n ph t phát chì, d ng này, chì s gây c cho cơ th . M t trong nh ng y u t nh hư ng n s l ng ng c a chì là can xi, cùng v i s tích lu can xi xương là s gia tăng gi chì trong xương và ngư c l i. 2.3. ào th i Chì ư c ào th i ch y u qua ư ng ti t ni u và tiêu hoá, ngoài ra còn th i ra qua nư c b t, qua da và có trong tóc, móng, s a, kinh nguy t. Lư ng chì th i qua nư c ti u c bi t quan tr ng, nhưng ph thu c vào ch c năng th n. 3. c tính Chì và các h p ch t c a chì u c, các h p ch t chì càng d hòa tan càng c. - c tính c a chì kim lo i i v i ngư i l n là: + 1000mg h p thu vào cơ th m t l n s gây t vong. + 10mg h p thu trong m i ngày s gây nhi m c n ng sau vài tu n. + 1mg h ng ngày, sau nhi u ngày có th gây nhi m c mãn tính. - Ngu n chì trong môi trư ng s ng t nư c u ng, th c ăn, khói b i vào cơ th h ng ngày có th t 0,1- 0,5mg. III. Các tác h i c a chì trên cơ th 1. Tác h i n h th ng t o máu Chì tác ng lên s hình thành và thoái hóa hemoglobin và h ng c u. Nh ng r i lo n v huy t h c là ph n quan tr ng trong hình nh lâm sàng c a nhi m c chì. Tác d ng c a chì trên h th ng t o máu có th chia ra: - Trên máu ngo i vi: + Trong nhi m c chì, s lư ng h ng c u thư ng gi m nh . Nguyên nhân gi m h ng c u là do rút ng n i s ng h ng c u. + Trong nhi m c chì, trong máu xu t hi n các h ng c u h t ki m (HCHK). - Trên t ng h p HEM: Chì c ch m t s men trong quá trình t ng h p HEM. Delta aminolevulinic dehydraza (ALAD) và hemsynthetaza là hai men b nh hư ng rõ r t nh t. Do c ch ALAD ưa n h u qu tr c ti p là tăng δALA trong huy t tương và nư c ti u. Xét nghi m δALA ni u có giá tr phát hi n s m nhi m c chì.(Hình 1) Sucxinyl Co-A Glycin ALA synthetaza δ-Aminolevulinic axit (δALA) ALA trong nư c ti u, huy t thanh Pb ALA dehydraza δ
1 167 Porphobilinogen PBG trong nư c ti u Uroporphirin Coproporphirinogen CP trong h ng c u, nư c ti u Pb Coprogenaza Protoporphirin PP trong h ng c u s t trong huy t thanh Pb Hemsynthetaza Hem Globin Hemoglobin Anh hư ng c a chì trên quá trình t ng h p hemoglobin. Theo E. Weil (1970) và G. Duhamel (1971), chì tác ng nhi u ch ng c a quá trình t ng h p Hemoglobin: - Quá trình hình thành porphobilinogen t axit δ- aminolevulinic - Quá trình t o thành protoporphyrin t coproporphyrin - Quá trình liên k t Fe++ v i protoporpyrin t o hem Và có th có s r i lo n trong t ng h p globin. 2. Tác h i trên th n T n thương ng lư n g n, có th h i ph c ư c Suy th n ti n tri n ch m, ch c năng l c c u th n b gi m, kèm t n thương m ch máu th n và tình tr ng xơ hoá. Do t n thương th n trong nhi m c chì th y hi n tư ng ái máu vi th , protein ni u và cao huy t áp. 3. Tác h i trên th n kinh - H th ng th n kinh trung ương: ph thu c vào th i gian và m c ti p xúc. Trong trư ng h p ti p xúc m n v i chì, chì có th gây viêm não chì bi u hi n ch y u là v t vã kích thích, au u, run cơ, hoang tư ng và m t trí nh . N ng hơn có th b co gi t, li t và hôn mê. - H th ng th n kinh ngo i vi: th n kinh ngo i vi b t n thương gây r i lo n d n truy n, viêm dây th n kinh và gây li t. Li t thư ng bi u hi n nhóm cơ du i (hình nh bàn tay r ), ôi khi có th li t c cơ delta, cơ ng a dài. D u hi u thư ng g p chi trên, có th i x ng ho c không.
1 168 Ngoài ra th y r i lo n c m giác u chi, au d c các dây th n kinh. Li t do chì xu t hi n vài năm sau khi th m nhi m chì, h i ph c ch m và không hoàn toàn. 4. Tác h i n h tiêu hóa - Th hi n b ng cơn au b ng chì c p tính và h i ch ng viêm d dày ru t m n tính. Cơn au b ng chì thư ng ư c báo trư c b ng hi n tư ng táo bón kéo dài, cơn au xu t hi n t ng t, au nhi u vùng r n và thư ng v kèm theo nôn, m ch ch m, huy t áp tăng. Khi i u tr b ng các thu c gi m au thông thư ng không nhưng n m nh vào b ng thì au. Cơn có th kéo dài vài gi n vài ngày. - i v i gan chưa th y tác h i rõ ràng. - ư ng vi n chì Burton 5. nh hư ng n sinh s n - i v i n : có m i liên quan v non, ch t khi m i sinh ph n ti p xúc v i chì. Panova (1972), nêu lên nh ng t l r i lo n r ng tr ng và m i liên quan gi a nh ng chu kỳ không r ng tr ng v i s xu t hi n δALA ni u cao 8 - 10 mg/l. - i v i nam: gây t n thương tinh hoàn, vô sinh, li t dương. 6. Nh ng nh hư ng khác - Tim m ch: là cơ quan b nh hư ng khi nhi m c chì th lâm sàng ã rõ ràng. Nh ng r i lo n b nh lý x y ra m t ph n do r i lo n th n kinh th c v t gây cao huy t áp, ngo i tâm thu. - Chì có th gây cư ng gíáp tr ng, ch c ph n tuy n thư ng th n b suy gi m. - au kh p thư ng g p trong nhi m c chì. IV. Tri u ch ng lâm sàng 1. Nhi m c c p tính Nhi m c x y ra sau khi h p thu m t lư ng l n chì trong th i gian ng n, thư ng g p các tri u ch ng sau: - R i lo n tiêu hóa: bu n nôn, nôn, au thư ng v , có th gây tiêu ch y. - Toàn thân suy s p nhanh: lo l ng, m ch nh , cogi t. - D u hi u viêm th n ho c viêm gan- th n: ti u ít, protein ni u, vàng da, m huy t tăng, d t vong trong vài ngày, n u kh i thì th i gian h i ph c kéo dài. 2. Nhi m c m n tính - Gi ng như nhi m c các hóa ch t, nhi m c chì tr i qua 3 giai o n: + Giai o n ti p xúc + Giai o n th m nhi m, h i ph c dư c + Giai o n nhi m c - Các tri u ch ng s m: cơ th suy s p, m t m i, ăn không ngon, nh c u, m t ng , au xương kh p, r i lo n tiêu hóa - Các tri u ch ng khách quan: + Da xanh tái, có khi x m da. + Cơn au b ng chì: Cơn au b ng chì thư ng ư c báo trư c b ng hi n tư ng táo bón kéo dài, cơn xu t hi n t ng t, b nh nhân au b ng d d i, au nhi u vùng r n và thư ng v kèm theo nôn, m ch ch m và huy t áp tăng. + Li t do chì. + Tai bi n não: au u, co giât, mê s ng, hôn mê và có th ch t. + Viêm th n thư ng xu t hi n ch m. + Huy t áp cao. + Th p kh p do chì.
1 169 V. Ch n oán nhi m c chì Ch n oán nhi m c chì ngh nghi p d a vào 3 y u t sau: ti n s ngh nghi p, tri u ch ng lâm sàng và xét nghi p c n lâm sàng 1. Ti n s ngh nghi p Ngư i công nhân lao ng môi trư ng ph i ti p xúc thư ng xuyên v i chì, chú ý n ng chì trong không khí nơi làm vi c và th i gian ti p xúc. 2. Tri u ch ng lâm sàng Ít g p các trư ng h p có y các tri u ch ng lâm sàng k trên 3. Xét nghi m 3.1. Nghi m pháp ti p xúc 3.1.1. nh lư ng chì máu: Ph n ánh m c h p thu chì, có giá tr ch im không có giá tr tiên lư ng. Ph n l n tác gi ch p nh n ngư ng chì máu là 60 - 80µg/100ml. Trên 80µg/100ml là có s ti p xúc nguy hi m. 3.1.2. nh lư ng chì ni u: Là xét nghi m ánh giá m c thâm nhi m chì. Ph i l y nư c ti u 24 gi , k t qu m i m b o. Gi i h n chì ni u là 80 µg/24 gi . Trên 80 µg/24 gi có th m nhi m b nh lý. Trên150 µg/24 gi có th có bi u hi n lâm sàng. 3.1.3.Nghi m pháp tăng th i chì ni u: Nghi m pháp này c n thi t xác nh ch n oán giai o n ti n nhi m c, khi mà s ti p xúc chì ã khá lâu. Nghi m pháp d a vào vi c huy ng chì b ng ch t th i chì như EDTANa2Ca. b nh nhân i ti u h t, cho u ng 200-300ml nư c, tiêm EDTA vào tĩnh m ch, li u 0,5 g. L y nư c ti u 24 gi nh lư ng. ngư i bình thư ng, lư ng chì ni u trong 24 gi là 500 - 700 µg. Chì ni u/ 24 gi t 700 - 800 µg là nghi ng th m nhi m Trên 1000 µg/ 24 gi có thâm nhi m nguy hi m. 3.1.3. nh lư ng chì tóc: Theo Abdel, Arrrz-El, Dakhakhuy (1972) coi tóc như m t con ư ng ào th i chì kh i cơ th . Chì tóc cao quá 30µg/g có th coi là có s ti p xúc chì quá m c. 3.2. Xét nghi m phát hi n các t n thương sinh hoá - nh lư ng δALA ni u: là m t nghi m phát phát hi n s m nh t, c hi u nh t i v i nhi m c chì. Theo Tr n H u Chi và CTV (1973) tr s δALA ni u bình thư ng ngư i Vi t Nam là: 2,91 ± 1,04 mg/l. - nh lư ng ALA dehydraza h ng c u (ALAD): ây cũng là nghi m pháp nh y nh t , s m nh t nhưng k thu t tinh vi khó có th tr thành k thu t thông d ng hàng ngày. - S lư ng h ng c u h t ki m: là nh ng h ng c u c bi t, có nh ng h t tròn r i rác trong h ng c u, b t màu ki m. Vi t Nam, bình thư ng s lư ng HCHK so v i h ng c u là dư i 100/000 . HCHK có th m t i sau 8 ngày ng ng ti p xúc v i chì, tr nh ng trư ng h p ti p xúc quá lâu. - nh lư ng huy t s c t (Hb): Hb b gi m do r i lo n t ng h p hem. 4. Tiêu chu n ch n oán nhi m c chì
1 170 B Y t ã ban hành tiêu chu n v ch n oán b nh nhi m c chì ngh nghi p, s 52 TCN-343-85 (16/5/1985). 4.1. i tư ng Ngư i lao ng ư c xét ch n oán ph i làm vi c môi trư ng có hơi và b i chì n ng cao quá gi i h n cho phép (trên 0,00001mg/l). 4.2. Tiêu chu n ch n oán - D u hi u c n lâm sàng: + δ ALA ni u ≥ 10 mg/l ≥ 10 0/000 + HCHK + Hb ≤ 11 g% - D u hi u lâm sàng: các ch tiêu xét nghi m c n lâm sàng là nh ng căn c ch n oán s m b nh nhi m c chì ngh nghi p. N u có các d u hi u lâm sàng vi c ch n oán b nh càng v ng ch c. + H i ch ng au b ng cơn, không s t, thư ng kèm theo tăng huy t áp. + Li t cơ du i ngón tay. + B nh c p tính v não + Viêm th n. + Thi u máu ư c xác nh qua nhi u l n xét nghi m máu. VI. i u tr 1. Nhi m c c p tính - R a d dày v i dung d ch k t t a chì dư i d ng sulfat không hoà tan như Na2SO4 , MgSO4 - Tiêm EDTA - Ch ng s c 2. Nhi m c chì m n tính - Ng ng ti p xúc - Dùng thu c th i chì: EDTA, ch t này s t o v i chì thành m t ph c ch t v ng b n, không c và s ư c ào th i ra ngoài qua th n. EDTANa2Ca li u 20mg/kg hoà trong 200-300 ml dung d ch ng t ng trương truy n t nh m ch ch m. i u tr m i t 5 ngày. N u chì ni u còn cao, có th i u tr ti p m t t n a sau it nh t 2 ngày ngh . Ph i theo dõi ch c năng th n trư c khi dùng thu c th i chì. - i u tr tri u ch ng: cơn au b ng chì, cao huy t áp. VII. Bi n pháp phòng ch ng nhi m c chì 1. Bi n pháp k thu t Bi n pháp d phòng có hi u qu nh t là thay th chì b ng các ch t không c ho c ít c hơn như thay chì trong b ng ZnO ít c hơn. Cơ gi i hóa, t ng hóa quá trình nghi n, óng gói chì. Ph i có h th ng thông hút gió, máy hút hơi b i t i ch . Bàn làm vi c có chì ho c các d n xu t c a chì ph i là lo i không th m nư c và ph i ư c c r a luôn. N n nhà cũng không th m nư c, ph i quét d n lau r a hàng ngày. 2. Bi n pháp y t 2.1. Khám tuy n Không tuy n nh ng ngư i thi u máu, r i lo n gan, th n, th n kinh, huy t áp cao, ph n có thai vào làm vi c trong các ngành ngh có ti p xúc v i chì.
1 171 2.2. Khám nh kỳ C n khám hàng năm, nơi nào ô nhi m b i chì nhi u c n khám 6 tháng 1 l n. Khi khám nh kỳ c n làm các xét nghi m công th c máu, Hb, HCHK, nh lư ng delta ALA ni u. Nh ng ngư i có bi u hi n thâm nhi m chì c n cho i u tr , ng ng ti p xúc và c n thi t cho chuy n vi c. 3. Bi n pháp cá nhân - Công nhân ti p xúc v i chì nói chung và lao ng n làm ngh ti p xúc v i chì nói riêng c n ph i ư c trang b và s d ng qu n áo b o h lao ng, i mũ, m t n ch ng b i chì. Không dùng tay tr n c m chì và h p ch t chì, ph i dùng găng tay. - T m, gi t và thay qu n áo sau ca lao ng. - C m ăn u ng hút thu c t i nơi làm vi c. - Gi v sinh răng mi ng. Câu h i lư ng giá cu i bài 1. Trình bày tính ch t, ư ng xâm nh p, chuy n hóa, tích lũy và dào th i c a chì trong cơ th . 2. Phân tích các c i m tác h i c a chì trên cơ th ; ch n oán s m b nh nhi m c chì ngh nghi p. 3. Nêu bi n pháp phòng ch ng nhi m c chì. Tài li u tham kh o 1. Lê Huy Bá (2002), c h c Môi trư ng, Nhà xu t b n i h c Qu c Gia TP. H Chí Minh. 2. ào Ng c Phong, Lê Quang Hoành và cs (2001), V sinh môi trư ng và nguy cơ t i s c kho , NXB Y h c, Hà N i. 3. Lê Trung (1999), B nh ngh nghi p, Nhà Xu t b n Y h c. 7. Ernest Hodgson, Patricia E.Levi (1987), A Textbook of Modern Toxicology, Elsevier, LonDon. 4. Michael I. Greenberg et al. (2003), Occupational, Industrial, and Environmental Health, Mosby, Philadelphia, USA. 5. Joseph LaDou et al (2007), Occupational & Environmental Medicine , McGraw-Hill, USA 6. David Snashall et al (2003), Occupational and Environmental Medicine, BMJ Publishing Group, London 7. WHO (2000), Recommended health-based limits in occupational exposure to heavy metals, Geneva.
1 172 CÁC Y U T SINH H C TRONG MÔI TRƯ NG LAO NG M c tiêu h c t p 1. Nh n th c ư c các y u t sinh h c và t m quan tr ng c a chúng trong các môi trư ng lao ng ngh nghi p khác nhau 2. Li t kê ư c m t s b nh ngh nghi p do các y u t sinh h c trong môi trư ng lao ng 3. Mô t ư c các bi n pháp phòng ch ng các y u t sinh h c, b o v s c kh e cho ngư i công nhân. I. i cương Các y u t sinh h c trong s n xu t bao g m vi trùng, siêu vi trùng, ký sinh trùng và n m m c. Ti p xúc ngh nghi p v i nh ng tác nhân này có th d n n b nh nhi m trùng c p tính hay mãn tính. Ngư i lao ng trong các lĩnh v c nông nghi p, chăn nuôi, gia công ch bi n th c ph m và th y s n thư ng ph i ti p xúc v i các tác nhân sinh h c. c bi t nh ng ngư i làm công tác y t ph i ti p xúc v i b nh nhân và các sinh v t ph m cũng như ch t bài ti t c a b nh nhân. B nh c nh lâm sàng, ch n oán và i u tr trong nhi m trùng ngh nghi p không khác so v i nhi m trùng thông thư ng, ch nh n m nh v m t d ch t h c là t m quan tr ng c a y u t ngh nghi p, ngư i lao ng ph i ti p xúc thư ng xuyên v i các tác nhân này. Nguy cơ m c b nh tăng cao g p nhi u l n. Có th nêu m t s tác nhân gây nhi m trùng ngh nghi p: -Vi trùng: Brucella, xo n khu n leptospira (xo n khu n vàng da), vi khu n gây lao ngư i, vi khu n lao bò, bacillus anthracis (gây b nh than), - Virut: Virut viêm gan, HIV - Ký sinh trùng: Giun móc g p nông dân, th m . - N m m c: n m Sporotricum - Các sinh v t như r n c cũng có th xem là nh ng tác nhân sinh h c II. M t s b nh ngh nghi p do các y u t sinh h c 1. B nh lao ngh nghi p B nh lao là nguyên nhân hàng u c a b nh t t và t vong nhi u nư c nhi t i và các nư c ang phát tri n. B nh này ư c li t kê trong danh m c các b nh ngh nghi p ư c n bù c a nhi u nư c. Nó là nguyên nhân l n gây m t ngày công lao ng, làm ch m s n xu t và kém phát tri n kinh t các nư c ang phát tri n. Lao ng n ng, dinh dư ng kém, ngư i nghi n rư u, ngư i m c b nh silicosis, AIDS làm tăng phát tri n b nh lao. Nh ng ngư i làm ngh chăn nuôi, thú y, c bi t nhân viên y t ti p xúc v i b nh nhân h ng ngày là nhóm ngh nghi p có nguy cơ cao c n ư c theo dõi phát hi n s m. Tác nhân gây b nh lao có tên Mycobacterium, m t tr c chu n gram âm, có th t n t i trong t, nư c, không khí, trên da, niêm m c, s a và các s n ph m làm t bơ s a. Vi chu n lao b tiêu di t dư i tia n ng m t tr i, nhưng có th s ng hàng tháng tr i m và nư c c ng rãnh. Tr c chu n này có nhi u lo i: - Mycobacterium tuberculosis còn có tên M. tuberculosis var. hominis là tác nhân gây b nh lao ngư i ch y u là lao ph i.
1 173 - Mycobacterium bovis còn có tên M. tuberculosis var. bovis là tác nhân gây b nh lao trâu bò, và ngư i có th b lây b nh t trâu bò. - Mycobacterium avium còn có tên M. tuberculosis var. avium ch gây b nh cho gà và l n, hi m khi gây b nh cho ngư i. 1.1. B nh lao ngư i B nh lao ngư i g p ngư i và g p c chó, l n và c súc v t vư n bách thú. B nh lây truy n thư ng qua ư ng hô h p thông qua gi t nư c b t, m b n ra trong không khí t ngư i b nh hay ng v t m c b nh th ho t ng, tr c chu n lao có th có trong d ch d dày, d ch não t y, nư c ti u, m và các mô b t n thương lao n ng. Tr c trùng lao thư ng nhi m qua ph i còn có nguyên nhân ngh nghi p khi b nh x y ra ngư i ti p xúc ngh nghi p v i b nh nhân lao và các lo i b nh ph m như bác sĩ, y tá, nhân viên phòng xét nghi m, cán b y t có t l m c b nh cao hơn 2-3 l n so v i c ng ng thông thư ng. Ngư i chăn nuôi gia súc và nhân viên thú y cũng có nguy cơ nhi m lao ngh nghi p cao. B nh lao có th là bi n ch ng c a b nh ph i ngh nghi p như b nh b i ph i silic, ph i ch a b i d b nhi m khu n , d b vi chu n lao t n công, bi n ch ng tư ng g p c a b nh b i ph i silic là lao ph i. B nh b i ph i silic - lao ư c x lý như m t b nh ngh nghi p v i các h u qu c a nó. B nh viêm ph i hóa ch t do th hít khí kích thích cũng tương t như v y và có khi coi như i m kh i phát c a lao. B nh lao ngh nghi p còn do tai n n tiêm truy n: có ngư i có th b lây b nh khi ng ch m t n thương lao c c b qua các v t xây xát. Trư ng h p này x y ra khi ph u thu t t thi b nh nhân lao. T n thương b nh khu trú ngón tay, lúc u là n t s n hay các n t viêm nhi m, màu s m, ăn sâu vào da. B nh ti n tri n ch m, t n thương l n lên gi a là m n mũ, xung quanh có b cao. Thư ng t n thương ch là m t lo i h t cơm, kéo dài dai d ng hàng tháng, hàng năm. T n thương này g p bác sĩ, nhà gi i ph u b nh lý, nhân viên nhà xác, nhân viên b nh vi n nói chung. T n thương như v y cũng còn g p lao bò, phát tri n ngư i hàng th t, nhân viên lò sát sinh, nhân viên phòng thí nghi m. 1.2. B nh lao bò B nh lao bò gây b nh cho m t s súc v t nhi u hơn b nh lao ngư i. B nh g p trân bò, ng a, dê, mèo; các ng v t g m nh m như th , chu t. B nh n ng nh tùy theo li u nhi m vào cơ th và theo ư ng xâm nh p. gia súc, nhi m khu n qua ư ng hô h p gây viêm ph qu n, b nh phát tri n ch m ôi khi có nh ng giai o n c p tính, kèm theo là th i kỳ ti m tàng. bò, b nh lao có nhi u th : viêm vú, viêm th n, viêm t cung, viêm ru t, th ph i. Vi khu n lao có th th y s a, nư c ti u, d ch ti t t cung, phân, nư c b t, m. Mèo u ng s a bò tươi có th nhi m vi khu n lao bò. L n thư ng s ng chung v i gà , ăn th c ăn có l n phân gà có th nhi m Mycobacterium avium. 1.3. Bi n pháp d phòng Nhân viên y t ph i ư c th tuberculin khi tuy n vào ngh và nh kỳ u n ph i ư c th b ng test PPD: Ph n ng n i bì c a 5 ơn v tuberculin (Purified Protein Derivative - PPD) chi t t tr c trùng lao b nh nhân bi u hi n cư ng c m 10mm sau 48-72 gi . Nó ư c dùng trong khám sàng l c nhóm qu n th có nguy cơ lao sơ nhi m. Test PPD có th âm tính trong m t s trư ng h p như b nh s i, b nh Hodgkin, Sarcoidose, tăng c ch mi n d ch. Trong các cơ s y t , b nh nhân nghi ng nhi m lao ho c m c b nh lao ã xác nh thì ph i b trí vào phòng cách ly v ư ng lây truy n qua hô h p cho n khi nào ã ư c lo i tr ho c sau 1 tu n l i u tr li u hóa li u pháp.
1 174 Ch ng ng a BCG cho ngư i chưa m c b nh (ph n ng tuberculin âm tính) có th làm gi m nh y c m i v i tuberculin trong hơn 90 % ngư i ư c tiêm ch ng. Hi u l c b o v thay i theo c i m c a các nhóm dân cư khác nhau, ch t lư ng vaccine, ho c ch ng BCG ư c s d ng. M t s nghiên c u th c nghi m cho th y hi u l c b o v c a vaccine có th kéo dài 20 năm. i u tr d phòng v i isoniazid ư c ch nh khi c n thi t, t ra có hi u qu phòng ng a ti n tri n c a b nh t th nhi m trùng ti m tàng sang th b nh có tri u ch ng lâm sàng. Trong trư ng h p n y c n tham kh o ý ki n c a th y thu c chuyên ngành lao. C nt yu m gi i c a b nh nhân và các b nh ph m khác. Ánh sáng m t tr i và tia t ngo i nhân t o có hi u qu trong vi c ti t trùng không khí và dùng c a b nh nhân. Bi n pháp d phòng i v i lao bò: các nhân viên thú y, ngư i chăn nuôi, ngư i làm vi c vư n thú, công nhân ch bi n th c ph m, c n ph i bi t cơ ch lây lan, khi ti p xúc v i súc v t ho c các s n ph m cũng như ch t th i t ng v t ph i bi t cách phòng ng a b nh lây lan qua các ư ng lây truy n, ph i có d ng c b o h lao ng. Súc v t ph i ư c thú y khám nh kỳ. Súc v t b b nh ph i gi t, s a ph i un sôi. Vi c phòng ch ng b nh lao bò g m: Khám lâm sàng thú y, làm test tuberculin cho gia súc nghi nhi m b nh Gi t b súc v t có test tuberculin dương tính Cách ly ngay bò m i sinh. Ch nuôi nh ng con bê không b lao. C i thi n i u ki n v sinh, không nh t bò ông quá, sáng thoáng khí gi v sinh s ch s . Ph i thư ng kỳ t y u chu ng tr i lò sát sinh, t y u xe chuyên ch súc v t m và nh ng nơi ô nhi m. Công nhân có nguy cơ nhi m b nh ph i ư c khám s c kh e nh kỳ. 1.4. i u tr B nh lao ngh nghi p có th i u tr kh quan v i i u tr lao thông thư ng. Không có ch nh i u t r i v i ng v t nuôi l y th t/ s a b b nh. m t s nư c, và Vi t nam hi n nay, b nh lao ngh nghi p ư c x p vào danh sách b nh ngh nghi p ư c b o hi m. 2. B nh viêm gan virut B nh viêm gan virut (VGVR) là nhi m trùng thư ng g p t i gan, ôi khi nguy hi m, do virut gây ra các t n thương d ng viêm và ho i t t bào. C i n b nh VGVR chi làm 2 lo i d a vào c i m lâm sàng và d ch t h c: lo i viêm gan truy n nhi m do HAV (viêm gan virut A) và huy t thanh do HBV (viêm gan virut B) gây ra. t ây hình thành m t nhóm b nh VGVR khác không ph i do HAV cũng không ph i HBV, y h c g i là b nh VGVR không A - không B. Cho n nay các lo i b nh VGVR sau ây ã ư c xác nh n: HAV, HBV, HCV, HDV, HEV, HGV. Hi n nay nhi u nư c, VGVR gây ra do nguyên nhân ngh nghi p, có th x p vào danh sách b nh ngh nghi p. Vi t nam, b nh VGVR cũng ã ư c x p vào danh sách b nh ngh nghi p ư c hư ng b o hi m xã h i. Nh ng ngư i có th nhi m VGVR ngh nghi p là nh ng ngư i lao ng trong các công vi c sau ây: l y b nh ph m máu, thao tác v i nh ng b nh ph m ó ho c ti p xúc v i d ng c , qu n áo chăn màn s d ng trong các khoa truy n nhi m có b nh nhân VGVR. Nh ng ngư i có th m c b nh là bác sĩ, y tá, n h sinh, nhân viên phòng thí nghi m. Theo th ng kê VGVR x y ra 4-7 l n l n hơn nhóm ngh y t ph i ti p xúc v i b nh nhân và xét nghi m b nh ph m. VGVR tr thành b nh ngh nghi p hay g p nh t trong nhân viên y t . Th i gian b o hi m c a b nh là 180 ngày tương ng v i th i gian b nh dài nh t c a viêm gan do tiêm truy n, t 60 n 180 ngày. 2.1. ư ng lây truy n và th b nh
1 175 B nh lây truy n trong cán b nhân viên y t , do ti p xúc v i máu ho c ch t bài ti t c a b nh nhân VGVR ho c c a nh ng ngư i ang trong th i kỳ b nh, nghĩa là nh ng ngư i ã nhi m b nh nhưng chưa có tri u ch ng, chưa có bi u hi n lâm sàng. C n c bi t chú ý t i khá nhi u trư ng h p b nh VGVR không vàng da, do ó vi c ch n oán ch m tr ho c sai l m, và vi c ti p xúc khó tránh kh i. Virut xâm nh p cơ th qua ư ng tiêu hóa hay qua các v t c t nh ngoài da, các v t xây xát. Viêm gan truy n nhi m có th i gian b nh 10 n 50 ngày và lây truy n qua ư ng tiêu hóa. Viêm gan huy t thanh có th i gian b nh dài 60-180 ngày, lây qua ư ng tiêm truy n. 2.2. Lâm sàng th i kỳ kh i phát, các tri u ch ng không c trưng như suy như c, ăn không ngon, ngư i khó ch u, au kh p, m t s trư ng h p có s t. Trong th i kỳ toàn phát, nư c ti u s m màu, phân b c màu, vàng da và niêm m c, gan to. Th không vàng da g p nhi u, VGVR B t l viêm gan không vàng da chi m kho ng 50%, và cao hơn tr em, t i 70%. Bi n ch ng nghiêm tr ng nh t là t n thương gan c p tính, d n n tiêu h y t ch c gan, có th gây t vong. Có kho ng 5-10% b nh nhân VGVR B tr thành ngư i viêm gan virut mãn tính, kho ng n a s này b xơ gan. 2.3. Ch n oán Ch n oán trư c h t d a vào y u t ngh nghi p, s ti p xúc, y u t d ch t h c, b nh s và lâm sàng. Gia tăng các lo i men trong trong huy t thanh: AST và ALT u tăng, t l AST/ALT < 1. C n phân bi t v i viêm gan nhi m c. Ti n hành xét nghi m huy t thanh h c tìm tác nhân chuyên bi t. 2.4. D phòng Ti p xúc v i b nh nhân, các d ch c a cơ th như máu, nư c b t, tinh d ch, d ng c b nh vi n u có th làm lây nhi m virut, do ó c n th c hi n nghiêm ng t vi c phòng nhi m trùng ngh nghi p cho các i tư ng nhân viên y t ang làm các công vi c như tiêm truy n, ngo i khoa, nha khoa, s n khoa, ch y th n nhân t o. S d ng găng tay, kính khi c n thi t. Ngư i có nguy cơ cao nhi m trùng v i viêm gan B c n ư c tiêm văcxin i v i ngư i không ư c tiêm vacxin, c n ti n hành tiêm globulin mi n d ch viêm gan B ngay l p t c sau khi nghi ng có ti p xúc v i d ch b nhi m virut. Giám sát ti p xúc như m t bi n pháp có ích có th nh n ra ngư i nhi m trùng không tri u c h ng 3. B nh s t do leptospira B nh s t do xo n chu n leptospira hay g p nư c ta, các vùng r ng núi, các khu v c khai hoang phát tri n, hay khu xây d ng công nghi p. ây là b nh truy n t ng v t sang ngư i, nh ng ng v t này có th là gia súc như l n, trâu, bò, ng a, chó, nhưng quan tr ng hơn là nh ng ng v t g m nh m hoang d i. Ngư i m c b nh do ti p xúc v i các ng v t hoang d i ho c gia súc truy n b nh cho ngư i nhưng leptospira có th t n t i trong t và nư c. Leptospira xâm nh p qua da và niêm m c b xây xát do ti p xúc v i t ho c nư c b ô nhi m nư c ti u súc v t b b nh. Ngoài ra b nh có th lây qua th c ph m, nư c u ng b ô nhi m. Hi m g p trư ng h p b nh lây truy n t ngư i sang ngư i. Ngh nghi p có ti p xúc: công vi c lao ng nông nghi p nói chung, tr ng lúa, tr ng rau, chăn nuôi gia súc, lò sát sinh, ch bi n th c ph m, thú y; công nhân xây d ng, các công trư ng xây d ng c u c ng, nhà c a, làm ư ng dây t i i n, ào kênh mương th y l i, nhân viên phòng thí nghi m do nai n n tiêm truy n, ngư i ánh b y ng v t hoang d i, quân i.
1 176 Ch n oán d a vào: Y u t d ch t h c, ti p xúc ngh nghi p Lâm sàng: s t, au cơ, nh c u, gan lách to, vàng da... Xét nghi m: ph n ng mi n d ch; phân l p leptospira. D phòng: Trong quá trình lây b nh có 3 y u t quan tr ng là ngư i ti p xúc, môi trư ng ô nhi m và b nh súc v t. Y u t sau này quan tr ng nh t. Ngu n truy n nhi m quan tr ng nh t là loài g m nh m, nên òi h i ph i tiêu di t loài này, nhưng ây là m t vi c r t khó khăn. i v i gia súc mang m m b nh: dùng kháng sinh, nhưng cho k t qu kém. C n thi t ph i gi i quy t môi trư ng t và nư c b ô nhi m b i ch t th i c a ng v t, n u c n thi t ph i s d ng hóa ch t / thu c ti t khu n. Ngư i lao ng ph i ư c trang b phòng h cá nhân (găng, ng cao su) khi làm vi c môi trư ng t nư c b ô nhi m. m t s nư c, ngư i ta tiêm vaccine cho gia súc. ngư i, tiêm vaccine ư c coi là m t bi n pháp d phòng có hi u qu . Câu h i ánh giá cu i bài 1. Nh n th c ư c t m quan tr ng c a các y u t sinh h c trong các môi trư ng lao ng ngh nghi p. S thư ng g p c a y u t môi trư ng này m t s môi trư ng ngh nghi p ? 2. Li t kê ư c m t s b nh ngh nghi p do các y u t sinh h c trong môi trư ng lao ng 3. Mô t ư c các bi n pháp phòng ch ng các y u t sinh h c, b o v s c kh e cho ngư i công nhân. Tài li u tham kh o chính 1. B môn V sinh - D ch t , (1997), V sinh Môi trư ng - D ch t , T p 1, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i. 2. B Y t , (2003), Tài li u hư ng d n qui trình ch ng nhi m khu n b nh vi n, T p I, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i. 3. Khoa V sinh sinh h c chung và V sinh h c Quân s , H c vi n Quân Y, (1984), Giáo trình V sinh h c chung và V sinh h c quân s , H c vi n Quân Y, Hà n i. 4. Nguy n Th H ng Tú,(2003), Chăm sóc và nâng cao s c kho cho ngư i lao ng trong nông nghi p, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i. 5. ào Ng c Phong, Lê Quang Hoành (1998), Y h c lao ng (Giáo trình sau i h c) T p II, Nxb Y h c, Hà N i. 6. Qu c h i nư c C ng hoà xã h i ch nghĩa Vi t nam, (2006), Lu t b o v Môi trư ng, Nhà xu t b n Lao ng – Xã h i, Hà n i. 7. Lê Trung,(1997), B nh ngh nghi p, T p 2, Nhà xu t b n Y h c, Hà n i
1 177 8. http://www.moh.gov.vn/ 9. http://www.ytecongcong.com 10. Robert H. Friis, (2007), Essentials of Environmental Health, Jones and Barlett publishers, USA. ISBN 10: 0-7637-4762-9 ISBN-13: 978-0-7637-4762-6 http://www.cdc.gov/niosh/ 11.
1 178 B I TRONG MÔI TRƯ NG LAO NG M c tiêu h c t p 1. Xác nh t m quan tr ng c a các lo i b i khác nhau trong môi trư ng lao ng, nh hư ng c a b i n s c kh e c a con ngư i; 2. Li t kê ư c m t s b nh ngh nghi p do b i gây ra; 3. Th o lu n ư c các y u t ch n oán s m i v i m t s b nh ph i nhi m b i; 4. Xác nh ư c các bi n pháp phòng ch ng b i b o v s c kh e cho ngư i công nhân trong các ngành s n xu t có liên quan I. ai cương v tác hái c a b i 1. nh nghĩa B i là m t t p h p nhi u h t, có kích thư c nh bé, t n t i lâu trong không khí dư i d ng b i bay, b i l ng và các h khí dung nhi u pha g m hơi khói mù. B i bay có kích thư c t 0,001µ - 10µ (micron) bao g m tro, mu i, khói và nh ng h t ch t r n ư c nghi n nh , chuy n ng theo ki u Brown, ho c rơi xu ng t v i t c không i theo nh lu t Stock. V m t sinh h c lo i b i này thư ng gây t n thương n ng cho cơ quan hô h p, nh t là b nh ph i nhi m b i th ch anh (silicosis) do th hít không khí có b i bioxyt silic lâu ngày. B i l ng có kích thư c l n hơn 10µ, thư ng rơi nhanh xu ng t theo nh lu t Newton v i t c tăng d n. V m t sinh h c, lo i b i này thư ng gây tác h i cho da, m t, gây nhi m trùng, gây d ng. Phòng ch ng b i là m t trong nh ng nhi m v chính c a v sinh lao ng trong các ngành khai thác m , cơ khí, s n xu t v t li u xây d ng, giao thông v n t i, làm g m, s ; ngành d t v i, s i; tr ng và ch bi n bông, ay, gai. 2. Phân lo i 2.1. Theo ngu n g c B i có th có ngu n g c h u cơ ho c vô cơ. B i h u cơ như b i th c v t (g , bông), b i ng v t (len, lông, tóc), b i nhân t o (nh a hóa h c, cao su). B i vô cơ như b i khoáng ch t (th ch anh, amiăng), b i kim lo i (s t, ng, chì). 2.2. Theo kích thư c h t b i − Theo Gibbes: B i l n hơn 10µ là b i th c s , b i t 0,1 - 10µ như sương mù, b i dư i 0,1µ như khói. − Theo Burstein: Phân lo i theo tính ch t thâm nh p ư ng hô h p c a b i và theo kích thư c: -B i nh hơn 0,1µ lơ l ng trong không khí, không l i ph nang. -B i t 0,1µ - 5µ l i ph i, chi m t i 80 - 90% -B i t 5µ - 10µ vào ph i nhưng l i ư c ào th i ra. -B i l n hơn 10µ thư ng ng l i mũi. 2.3. Phân lo i theo tác h i c a b i Theo Israelson có th phân lo i b i theo tác h i: − B i gây nhi m c chung (chì, th y ngân) − B i gây d ng viêm mũi, hen, n i ban (b i bông, gai, phân hóa h c, m t s tinh d u g ). − B i sinh ung thư (b i qu ng và các ch t phóng x , h p ch t Crôm, Asen).
1 179 − B i gây nhi m trùng (lông xương, tóc) − B i gây xơ hóa ph i (b i th ch anh, b i amiăng) 3. Tính ch t lý hóa c a b i 3.1. phân tán Là tr ng thái c a b i trong không khí, ph thu c vào t tr ng c a b i (s c năng) và s c c n c a không khí. B i h t to rơi nhanh, b i có kích thư c nh lơ l ng lâu trong không khí. Tính ch t n y s nh hư ng n vi c xâm nh p c a b i vào h hô h p và vi c phòng ch ng b i. B i có kích thư c < 5µ xâm nh p n t n ph nang. 3.2. i n tích c a b i Ph thu c kích thư c và b n ch t c a b i, i n tích c a b i khác nhau s nh hư ng n s di chuy n c a b i trong i n trư ng, nên khi thi t k h th ng thông gió hút b i b ng i n, c n chú ý n kích thư c h t b i 3.3. Tính cháy n c a b i Ph thu c tính ch t hóa h c và kích thư c c a b i, b i càng nh , di n ti p xúc v i oxy càng l n, d b c cháy khi có m i l a. 3.4. Tính l ng b i do nhi t S l ng ng c a b i khi di chuy n trong m t ng d n t nóng sang l nh, tính ch t n y cũng ư c áp d ng thi t k h th ng thông gió hút b i. 3.5. Thành ph n hóa h c c a b i B i có thành ph n silic dioxyt t do cao có tác d ng gây xơ hóa ph i m nh. B i hóa ch t gây nhi m c chung khi h p th qua da và h hô h p. 4. Tác h i c a b i Nh có h th ng hô h p mà ta có th c n và lo i tr ư c 90% b i có kích thư c kho ng trên 5µ. Các h t b i nh dư i 5µ có th theo không khí th vào n t n ph nang, ây cũng ư c các l p niêm d ch và i th c bào ăn và lo i ra ư c kho ng 90% h t b i ph i. S b i còn l i ng ư ng hô h p trên có th gây ra nhi u b nh. 4.1. B nh ph i nhi m b i Là m t v n l n trong b nh lý ngh nghi p trong kho ng vài ch c năm tr l i ây, chi m kho ng 40-70% b nh ngh nghi p n i thương. Vài s li u th ng kê cho ta th y rõ tính ch t tr m tr ng và yêu c u phòng ch ng c p bách b nh này. M , t 1950-1955 ã phát hi n ư c 12.763 công nhân b m c b nh ph i nhi m b i á (silicose), có 75% b nh nhân tu i hơn 50. Nam Phi u th k 20 có kho ng 30-40% th m ch t hàng năm vì b nh ph i nhi m b i á. Riêng năm 1963-1964 theo tài li u i u tra c a t ch c lao ng qu c t m vàng Gana v i 4300 th ã phát hi n ư c 7% ngư i m c b nh silicose, th xúc, th lò, th làm băng chuy n m c t i 30%. Vi t Nam qua i u tra cho th y th m t l m c b nh ph i nhi m b i than và á là 0,7-3,5%, th lò g ch ch u l a Thanh Trì và C u u ng m c silicose t 10,2-12,9%, th làm fibrocement nhi m b i amiant là 5,5%. M t s i u tra g n ây cho th y t l b nh b i ph i Silic mi n Trung là 14,08% (N. N. C nh và ctv, 1992). Trong ngành úc cơ khí, t l này Vi t nam lên n 40% (N.V. Hoài và ctv, 1992). B nh ph i nhi m b i là nhóm b nh do nguyên nhân ngh nghi p, gây ra do hít ph i các lo i ch y u là b i khoáng và kim lo i, d n t i hi n tư ng xơ hóa ph i, làm suy gi m ch c năng hô h p (b nh b i ph i bông là m t d ng b nh lý khác, b nh lý ph qu n). Tùy theo lo i b i hít ph i mà có các b nh ph i nhi m b i mang tên khác nhau.