Giáo trình Lí luận văn học (Tập 1: Bản chất và đặc trưng văn học): Phần 2

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:105

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiếp nội dung phần 1, Giáo trình Lí luận văn học (Tập 1: Bản chất và đặc trưng văn học): Phần 2 được biên soạn gồm các nội dung chính sau: nghệ sĩ và quá trình sáng tạo văn học; tiếp nhận, thưởng thức và phê bình văn học; chức năng của văn học;...Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Lí luận văn học (Tập 1: Bản chất và đặc trưng văn học): Phần 2

Chương IV N G H Ệ ô i V À Q U Á TRÌNH (SÁNG T Ạ O VĂN HỌC Mục tiêu: - Hiểu được nội dung tài năng của nghệ sĩ. • Hiểu được quá trình sáng tạo văn học và những yếu tố của nó. - Nắm được thực chất của cá tính sáng tạo và vai trò của nó trong việc đổi mới văn học thường xuyên. ĩ. CHỦ THỂ NGHỆ Sĩ VĂN HỌC V ă n h ọ c l à s ả n p h ẩ m s á n g t ạ o c ủ a con n g ư ờ i . N h ư n g k h ô n g p h ả i a i c ũ n g s á n g t ạ o đ ư ợ c t á c p h ẩ m v ă n h ọ c . P h ả i l à n g ư ờ i n g h ệ sĩ có n h ữ n g p h ẩ m c h ấ t v à t à i n ă n g đ ặ c b i ệ t m ớ i có t h ể l à m được đ i ề u đó. T h e o t â m lí h ọ c h i ệ n đ ạ i , t à i n ă n g l à n h ữ n g t i ề m l ự c t i n h t h ầ n , l à những khả năng và phẩm chất thông thường nhất, n h ư n g tập trung và p h á t t r i ể n m ạ n h m ẽ , t ạ o r a n ă n g lực thực h i ệ n t ố t m ộ t công việc n à o đ ó h ơ n h ẳ n n h ữ n g n g ư ờ i k h á c . C ó t h ể n h ắ c đ ế n n h ữ n g p h ẩ m c h ấ t cơ b ả n c ủ a n g ư ờ i n g h ệ sĩ n h ư n ă n g l ự c q u a n s á t v à t r í n h ớ , n ă n g l ự c t h ẩ m mĩ, t ì n h c ả m v à t r ự c giác, n ă n g lực t ư ở n g tượng, n ă n g lực b i ể u h i ệ n nghệ thuật. 1.1. Năng lực quan sát và trí nhớ Đ ố i v ớ i n g ư ơ i n g h ệ sĩ, n ă n g l ự c h à n g đ ầ u t h ể h i ệ n ở t à i q u a n s á t . Cơ sở đ ể x â y d ự n g h ì n h t ư ợ n g đ ã l à v ố n s ố n g , c h ấ t l i ệ u đ ò i s ố n g , t h ì n ă n g l ự c q u a n s á t có m ộ t ý n g h ĩ a q u a n t r ọ n g đ ố i v ố i n g h ề v ă n . M ỗ i n g ư ờ i h à n g n g à y t r o n g đ ò i s ố n g đ ã n h ì n t h ấ y b i ế t bao h i ệ n t ư ợ n g v à s ự k i ệ n l ớ n n h ỏ t r o n g x ã h ộ i , song p h ầ n n h i ề u h ọ đ ã đ ể c h ú n g t r ô i qua m ộ t c á c h vô ích m à c h ẳ n g có m ộ t c ả m x ú c g ì . T h ế n h ư n g l ạ i m ộ t s ố í t n g ư ờ i t h ì n h ì n t h ấ y 123
v à n ắ m b ắ t n h ữ n g b i ê u h i ệ n đặc t r ư n g của đòi sống. Đ ó là n ă n g lực quan s á t . S á n g t á c có t h à n h c ô n g h a y k h ô n g đ i ề u q u y ế t đ ị n h k h ô n g p h ả i do có đ ề t à i m ớ i l ạ , m à l à do b i ế t p h á t h i ệ n n h ữ n g đ i ề u m ớ i l ạ s â u sắc t r o n g n h ữ n g h i ệ n t ư ợ n g r ấ t t h ô n g t h ư ờ n g . N h ữ n g c h u y ệ n n h ư Lão Hạc, ơ hiền, Tư cách mõ... c ủ a N a m Cao có g ì l à t â n k ì đ â u , t h ậ m c h í ở đ â u c ũ n g t h ấ y . N h ư n g c h ỉ có N a m Cao n h ì n r a v à t h ể h i ệ n t h à n h n h ữ n g c h ủ đ ề s â u sắc. N h à đ i ê u k h ắ c R o d i n n ó i : " N g ư ờ i đ á n g g ọ i b ậ c t h ầ y l à n g ư ờ i b i ế t d ù n g đôi m ắ t của m ì n h đ ể n h ì n n h ữ n g cái m à n g ư ờ i k h á c c ũ n g thấy, n h ư n g ở nơi m à n g ư ờ i k h á c n h ì n đ ã q u á q u e n , k h ô n g t h ấ y gì nữa, l ạ i p h á t h i ệ n ra được cái đ ẹ p " . B i ê l i n s k i nói: " N h i ệ m v ụ của n h à t h ơ là r ú t 1 ra c h ấ t thơ t ừ t r o n g cái v ă n x u ô i của đòi sống" . M u ố n được n h ư t h ế n h à 2 thơ phải biết quan sát. Sáng tác tiểu thuyết cũng vậy. Nhà văn G . F l a u b e r t t ừ n g d ạ y h ọ c t r ò l à n h à v ă n G . M a u p a s s a n t r ằ n g : " K h i a n h đi qua t r ư ớ c m ặ t m ộ t n h à b u ô n đ a n g n g ồ i t r ư ớ c c ử a h à n g t ạ p hoa c ủ a m ì n h , đi qua trước m ặ t m ộ t n h â n v i ê n bảo v ệ đ a n g h ú t t h u ố c lá, đi qua trước m ộ t t r ạ m xe n g ự a , a n h h ã y k h ắ c h o a cho t ô i t ư t h ế c ủ a ô n g n h à b u ô n hay tay bảo v ệ , d ù n g t h ủ p h á p n g h ệ t h u ậ t v ẽ r a d i ệ n m ạ o b ề n g o à i h à m chứa b ả n t í n h đ ạ o đ ứ c c ủ a h ọ , l à m sao cho t ô i k h ô n g l ẫ n đ ư ợ c v ố i a n h nhà b u ô n k h á c v à a n h g á c c ổ n g k h á c . A n h h ã y d ù n g m ộ t c â u m à l à m cho tôi b i ế t đ ư ợ c c á i t r ạ m có m ộ t c o n n g ự a k h á c v ố i c á i t r ạ m có 50 c o n n h ư t h ế n à o " . T ấ t n h i ê n đ â y l à m ộ t b à i t ậ p c ủ a n h à v ă n b ậ c t h ầ y , n h ư n g n ó cho t h ấ y t à i n ă n g c h í n h l à sự k i ê n n h ẫ n . " Đ ố i v ớ i đ i ề u m à a n h m u ố n b i ể u đ ạ t anh p h ả i quan s á t nó t h ậ t lâu, đ ể p h á t h i ệ n ra cái đặc đ i ể m m à người k h á c k h ô n g p h á t h i ệ n ra. M u ố n t ả m ộ t đống l ử a t r ạ i hay m ộ t cái cây t r ê n t h ả o n g u y ê n , t a p h ả i đ ố i d i ệ n v ớ i đ ố n g l ử a v à c á i c â y cho đ ế n k h i n h ì n r a c h ỗ k h á c b i ệ t c ủ a c h ú n g so v ớ i đ ố n g l ử a k h á c v à c á i c â y k h á c " . N h à v ă n 3 p h ả i có t à i q u a n s á t n h ư v ậ y m ớ i c ó t h ể có k h ả n ă n g d i ễ n đ ạ t m ộ t c á c h c h í n h xác, s ú c tích đặc t r ư n g của sự v ậ t . N h à v ă n T ô H o à i c ũ n g k h ẳ n g 1. Rodin bàn về nghệ thuật. Nxb Mĩ thuật. Bắc Kinh. 1987. tiếng Trung. tr.4. 2. Bỉêỉỉnski tuyển tập. T . l . Nxb Văn nghệ Thượng H ả i . 1963. tr.185. 3. G.Maupassant Tiểu thuyết, trong sách Các nhà văn cổ điển Âu Mỹ bàn về chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa lăng mạn. Nxb Khoa học Xã hội. 1980. T.2. tr.237-238. tiếng Trung. 124
định: " Q u a n s á t giỏi p h ả i t h ấ y ra n é t c h í n h , t h ấ y được t í n h r i ê n g , m ó c được n h ữ n g n g ó c n g á c h của sự việc, của v ấ n đ ề . N h i ề u k h i c h ẳ n g c ầ n d à n đ ủ việc, chỉ c h é p l ạ i n h ữ n g đặc đ i ế m m à m ì n h c ả m n h ấ t , n h ư : m ộ t c â u nói l ộ t t ả t í n h nết, n h ữ n g d á n g n g ư ờ i v à h ì n h bóng, tiếng động, á n h đèn, n é t m ặ t , m ộ t t r ạ n g t h á i t ư t ư ở n g do m ì n h đ ã k h ổ c ô n g n g ắ m , n g h e , n g h ĩ mói b ậ t l ê n v à k h i t h ấ y b ậ t l ê n được t h ì t h í c h t h ú , h à o h ứ n g , k h ô n g ghi k h ô n g chịu được" . Sự q u a n s á t của n h à v ă n k h ô n g chỉ d ừ n g l ạ i b ê n g o à i 1 m à còn p h á n đ o á n s â u v à o b ê n trong, đặc b i ệ t là n ộ i t â m , n h ì n t h ấ y sự liên h ệ b ê n n g o à i v à b ê n trong. N g o à i ra n h à v ă n còn t ự quan sát, n h ì n rõ n h ữ n g x ú c đ ộ n g t r o n g t â m h ồ n m ì n h , t ừ đó m à t í c h l ũ y v ố n sống. E.Hemingway nói: " N ế u m ộ t n h à v ă n n g ừ n g quan sát, t h ế là xong đời n h à v ă n . N h ư n g anh k h ô n g cần p h ả i cố ý quan sát, cũng k h ô n g cần p h ả i t ì m c á c h q u a n s á t n h ư t h ế n à o m ớ i c ó í c h . K h i m ớ i b ắ t đ ầ u có l ẽ l à n h ư vậy. N h ư n g v ề sau m ỗ i sự việc m à a n h n h ì n t h ấ y đ ề u đi v à o cái kho t à n g khổng l ồ g ồ m n h ữ n g gì a n h b i ế t hay n h ữ n g việc m à a n h t h ấ y " . N h ư v ậ y 2 q u a n s á t đ ã l à m n ê n v ố n s ố n g c ầ n t h i ế t cho m ộ t n h à v ă n . Vốn kiến thức sâu rộng c ũ n g là m ộ t bộ p h ậ n t r o n g n ă n g lực v ề t r í t u ệ c ủ a n h à v ă n . C ó đ ư ợ c m ộ t v ố n k i ế n t h ứ c bao q u á t t ừ v ă n hoa, n g h ệ thuật đ ế n t r i ế t h ọ c , l ị c h sử, k i n h t ế , x ã h ộ i , c o n n g ư ờ i . . . , n h à v ă n m ớ i đ ủ sức d ự n g l ê n đ ư ợ c n h ữ n g b ứ c t r a n h đ ờ i s ố n g g i à u m à u sắc t h ẩ m m ĩ , m a n g g i á t r ị t ư t ư ở n g cao. K i ế n t h ứ c c ó t h ể đ ế n t ừ n h i ề u n g u ồ n : h ọ c v ấ n n h à t r ư ớ n g , n g u ồ n v ă n hoa d â n g i a n , t ự học qua s á c h vở, t à i l i ệ u . . . Tolstoi đ ã p h ả i b ỏ n h i ề u n ă m đ ể t ì m h i ể u v ề c á c c u ộ c c h i ế n t r a n h 1805, 1812 và p h o n g t r à o T h á n g C h ạ p ở N g a đ ể v i ế t n ê n Chiến tranh và hoa bình. K iến t h ứ c c h u n g s ẽ g ó p p h ầ n n â n g cao c h ấ t l ư ợ n g t á c p h ẩ m . " K i ế n v ă n r ộ n g là l ư ơ n g t h ự c g i ả i c ứ u sự n g h è o n à n " ( L ư u H i ệ p ) , "Độc s á c h p h á vạn quyển, h ạ b ú t n h ư h ữ u t h ầ n " (Đỗ Phủ) là vì vậy. Vốn kiến thức sâu rộng còn là kết quả của cuộc dấn thân tích cực vào đời sống của nhà văn. N g ư ờ i ta gọi T ư M ã T h i ê n là " n h â n v ậ t v ă n hoa 1. Tô Hoài. Sổ tay viết văn. Nxb TPM. H . 1977. tr.75. 2. Nhiều tác giả. Nghiên cứu Hêmingway. Nxb Khoa học Xã hội Trung Quốc. B.1980. tr.72-73. 125
k h ổ n g l ồ c ủ a T r u n g Q u ố c cổ đ ạ i " , Đ ỗ P h ủ l à " t h i t h á n h " , L . T o l s t o i l à " t ấ m g ư ơ n g c ủ a c u ộ c c á c h m ạ n g N g a " , M . G o r k i l à "con c h i m b á o b ã o c ủ a c á c h m ạ n g v ô sản"... c h í n h vì h ọ đ ã t r ả i n g h i ệ m qua m ộ t cuộc đòi p h o n g p h ú , m ạ n h m ẽ v ớ i v i ệ c t h a m gia n h i ề u n g h ề n g h i ệ p , đi qua n h i ề u v ù n g đất, t i ế p x ú c đ ủ l o ạ i n g ư ờ i , c h ứ n g k i ê n n h ữ n g b i ế n c ố l ớ n c ủ a l ị c h sử. V à đặc b i ệ t , h ọ t h ư ờ n g là n h ữ n g n g ư ờ i t h a m gia v à o t r u n g t â m của n h ữ n g thay đ ổ i l ớ n t r o n g lịch sử d â n tộc v à t h ờ i đ ạ i v ớ i t ư c á c h n g ư ờ i t i ê n phong. N h ữ n g k i n h n g h i ệ m sống đó đ ề u đ ể l ạ i t r ê n t ừ n g t r a n g v ă n m à k h ô n g m ộ t t r í t ư ở n g t ư ợ n g n à o có t h ể t h a y t h ế n ổ i . v ề đ i ề u n à y , L ụ c D u ( n h à t h ơ đòi T ố n g có nói: " C ô n g p h u của t h ơ c h í n h l à ở n g o à i t h ơ " , c ò n các n h à v ă n V i ệ t N a m c ũ n g p h á t b i ể u t ư ơ n g tự: "Tôi l ạ i m u ố n n h ấ n mạnh m ộ t đ i ề u m à t ô i đ ã n ó i n h i ề u l à m u ố n v i ế t v ă n , t r ư ố c h ế t p h ả i sống. Đ ừ n g c ó c ậ y ỏ t h i ê n t à i . T h i ê n t à i c h ỉ cho t a n g h ệ t h u ậ t , s ố n g m ớ i cho ta n ộ i d u n g " . 1 Trí nhớ tốt l à m ộ t n ă n g l ự c k h ô n g t h ể t h i ế u ở n h à v ă n . T r í n h ớ là n ă n g lực g h i n h ớ c á c ấ n t ư ợ n g đ ờ i sống l â u b ề n , g i ú p n h à v ă n t í c h l ũ y các k i n h n g h i ệ m đòi sống, k i n h n g h i ệ m s á c h vở. Đ ó là k h o t à n g t à i l i ệ u để s á n g t á c . K h ô n g có t à i l i ệ u đ ể suy n g h ĩ , l i ê n t ư ở n g t h ì k h ô n g t h ể v i ế t lách gì được. T r í n h ó t ố t k h i ế n n h à v ă n n h ớ h ế t c á c sự k i ệ n , l a i l ị c h của h à n g n g h ì n , h à n g t r ă m n h â n v ậ t đ ể d ự n g n ê n n h ữ n g t á c p h ẩ m đ ồ sộ n h ư sử ký c ủ a T ư M ã T h i ê n , Tam quốc diễn nghĩa c ủ a L a Q u á n T r u n g , Tấn trò đời c ủ a B a l z a c . N ế u t r í n h ớ k h ô n g t ố t t h ì m ọ i c ả m g i á c , ấ n t ư ợ n g s ẽ t r ô i m ấ t , n h à v ă n k h ô n g còn t ư l i ệ u đ ể tái h i ệ n t r o n g b ấ t kì công việc hồi t ư ở n g n à o . N h à v ă n là n g ư ờ i t h ư ờ n g l ư u g i ữ được các ấ n t ư ợ n g , c ả m xúc, t ừ r ấ t lâu, t h ậ m chí t ừ t u ổ i ấ u thơ. Trong n h ữ n g t r a n g s á c h của các n h à v ă n : T u ố c g h ê n h i e p , K ô r ô l e n c ô , G o r k i , s. B r ô n t i , L ỗ T ấ n , T ố H ữ u , T ô H o à i , . . . đ ề u có n h ữ n g s ự k i ệ n đ ầ u đ ò i v à n h ữ n g y ế u t ố t h u ộ c v ề k i n h n g h i ệ m c á n h â n . Đ i ề u đ ó l à m cho t r a n g v ă n l u ô n đ ầ y ắ p c á c ấ n t ư ợ n g , h ồ i ức, k i n h n g h i ệ m , k i ế n t h ứ c v ă n hoa, l ị c h sử... t ạ o n ê n c h i ề u s â u c ủ a n h ữ n g n h ậ n t h ứ c v à t ì n h c ả m v ă n học. 1. Nguyễn Công Hoan. Đời viết văn của tôi. Nxb Văn học. H à Nội. 1971. tr.394. 126
1.2. Năng lực thẩm mĩ, tình cảm và trực giác Q u a n sát, tích l ũ y v ố n sống của n h à v ă n p h ả i g ắ n vói n ă n g lực c ả m t h ụ t h ẩ m mĩ. Đ ó là n ă n g lực c h ủ t h ể s á n g tạo chỗ n à o c ũ n g p h á t h i ệ n đ ố i t ư ợ n g t h ẩ m m ĩ . C ó n h ữ n g n g ư ờ i c ả m g i á c t r ơ lì, d ù cho đ ứ n g t r ư ố c c ả n h đ ẹ p c ũ n g k h ô n g h ề x ú c đ ộ n g , h ọ k h ô n g t h ể t r ở t h à n h n g h ệ sĩ. C ó n g ư ờ i l ạ i lí t r í q u á , h ọ p h â n t í c h v ề m ặ t lí t í n h c á c h i ệ n t ư ợ n g x ã h ộ i r ấ t t à i n h ư n g l ạ i t h i ế u n ă n g lực x ú c động. N g ư ờ i ấ y c ũ n g k h ô n g l à m n h à v ă n được. N h à v ă n p h ả i có m ộ t h ệ t h ầ n k i n h t h ậ t n h ạ y b é n , h ễ c h ạ m v à o m ộ t hiện tượng t h ẩ m mĩ là t o à n t h â n xúc động m ã n h liệt, chủ quan và k h á c h q u a n hoa hợp, n h ư t h ê m ó i có t h ể s á n g t á c được. D i c h m u n P h ơ r ớ t n ó i n h à n g h ệ sĩ l à m ộ t c o n b ệ n h t h ầ n k i n h , d ĩ n h i ê n l à c á c h n ó i cực đ o a n . S o n g H à n M ặ c T ử t r o n g b à i Tựa tập thơ Điên - "Đau thương' đ ã nói rõ n ă n g lực t h ẩ m m ĩ của n h à thơ: "Tôi l à m t h ơ ? - N g h ĩ a là tôi n h ấ n m ộ t cung đ à n , b ấ m m ộ t đ ư ờ n g tớ, r u n g r i n h m ộ t l à n á n h s á n g . A n h sẽ t h ấ y h ơ i đ à n l ả l ư ớ t theo h ơ i t h ở của h ồ n t ô i v à chịu theo những sóng điện nóng ran t r ú t xuống bởi n ă m đ ầ u n g ó n tay uyển chuyển. A n h r u n t h e o k h ú c n g â n n g a c ủ a tơ đ ồ n g , sẽ đ ể m ặ c cho g i a i â m r ề n rĩ suốt k h ô n g n g ừ n g " . 1 T r o n g l ờ i t ự a c h o t ậ p t h ơ Điêu tàn C h ê L a n Viên cũng nói: " L à m thơ l à l à m s ự p h i t h ư ờ n g . T h i sĩ k h ô n g p h ả i l à N g ư ò i , N ó l à N g ư ờ i M ơ , N g ư ờ i Say, N g ư ò i Đ i ê n . . . " . T r o n g c á c h n ó i cực đ o a n n à y n h à t h ơ n h ấ n 2 mạnh t ớ i n ă n g l ự c t h ẩ m m ĩ c ủ a n h à t h ơ . N h ữ n g M ơ , Say, Đ i ê n t h ự c c h ấ t l à t r ạ n g t h á i t i n h t h ầ n r u n g đ ộ n g đ ế n t ộ t c ù n g , chỉ b i ế t đi theo sự d ẫ n d ắ t của cái đ ẹ p n g h ệ t h u ậ t . N ă n g lực t h ẩ m m ĩ c h ẳ n g n h ữ n g c ầ n có sự n h ạ y cảm đặc biệt, m à còn đòi h ỏ i t í n h c h ủ quan m ã n h liệt. T í n h c h ủ quan t h ể h i ệ n n ổ i b ậ t ở t ì n h cảm. T ì n h c ả m là m ộ t phản ứ n g c ủ a n ã o đ ố i v ớ i t h ế g i ớ i k h á c h q u a n , n ó bao h à m t r i t h ứ c , n h ư n g k h ô n g p h ả i t r i thức. D ấ u h i ệ u của nó là m ộ t t h á i độ, k h u y n h hướng, đ á n h g i á . K . M a r x n ó i : " T ì n h c ả m , n h i ệ t t ì n h l à sức m ạ n h b ả n c h ấ t c ủ a 1. H à n Mặc Tử. Tác phẩm, phê bình và tưởng niệm. Nxb Giáo dục. 1998. tr. 119. 2. Chế Lan Viên. Điêu tàn, Tác phẩm và dư luận. Nxb Văn học. H . 2001. 127
con n g ư ờ i k h i m ã n h l i ệ t k h á t k h a o đ ố i t ư ợ n g c ủ a m ì n h " . V ì t h ế t ì n h c ả m 1 có ý n g h ĩ a cực k ì to l ớ n t r o n g đ ò i s ố n g . T h i ế u t ì n h c ả m t h ì c o n n g ư ờ i k h ô n g l à m g ì đ ư ợ c . T ì n h c ả m đ ư ợ c bộc l ộ q u a c á c t r ạ n g t h á i y ê u t h ư ơ n g , c ă m g i ậ n , b u ồ n , v u i . . . T ì n h c ả m t h ô i t h ú c con n g ư ờ i l à m v i ệ c c ó k ế t q u ả , b ở i n ó c ó k h ả n ă n g l à m s i n h r a m ộ t n ă n g l ư ợ n g m ạ n h m ẽ v à t h ú c đ ẩ y con n g ư ờ i h o ạ t đ ộ n g t í c h cực. T h e o V . I . L ê n i n , k h ô n g c ó c ả m x ú c c ủ a con n g ư ờ i t h ì k h ô n g có s ự t ì m t ò i n à o v ề c h â n lí. N h ư n g t ì n h c ả m c ủ a nghệ sĩ đ ặ c b i ệ t c ầ n t h i ế t cho s á n g t á c . M . A . S h o l o k h o v n ó i : " T ô i t á n t h à n h q u a n đ i ể m cho r ằ n g n h à v ă n p h ả i c ó n h i ệ t h u y ế t sục s ô i m ỗ i k h i v i ế t , v à t ô i c ũ n g t á n t h à n h l à h ọ p h ả i có t h á i đ ộ l ạ n h l ù n g v à l ò n g c ă m g i ậ n đ a n g n u n g n ấ u v ớ i q u â n t h ù , m ỗ i k h i h ọ v i ế t v ề c h ú n g . N h à v ă n p h ả i b i ế t cười v à k h ó c c ù n g vói n h â n v ậ t m à h ọ y ê u m ế n v à g ầ n g ũ i . C h ỉ có n h ư t h ế họ m ớ i có t h ể t ạ o r a đ ư ợ c m ộ t t á c p h ẩ m c h â n c h í n h c ó t í n h c h ấ t n g h ệ thuật t h ự c sự, k h ô n g m ộ t c h ú t g i ả t ạ o " . T ì n h c ả m m ã n h l i ệ t l à đ i ề u k i ệ n đ ể 2 n h à v ă n tự thực h i ệ n m ì n h trong s á n g tác. P h ẩ m c h ấ t g i à u t ì n h c ả m k h i ế n n h à v ă n d ễ r u n g đ ộ n g t r ư ớ c m ọ i sự k i ệ n , b i ế n c ố t ừ q u á k h ứ đ ế n h i ệ n t ạ i . N h à v ă n có t h ể x ú c c ả m trước n h ữ n g sự k i ệ n l ớ n lao của đ ấ t nước, d â n tộc, n h ư n g c ũ n g có t h ể đ ộ n g lòng t r ắ c ẩ n , c h i a sẻ n h ữ n g n i ề m v u i , n ỗ i b u ồ n q u a m ọ i h i ệ n t ư ợ n g đ ờ i s ố n g v à n h ữ n g số p h ậ n n h ỏ bé, b ì n h dị. T ấ m l ò n g d ễ r u n g đ ộ n g trưốc h i ệ n thực ấ y s ẽ l à động cơ, cội nguồn của sáng tạo. M à t ì n h c ả m c ủ a n h à v ă n n h i ề u k h i t r à o d â n g t ớ i m ứ c đ ộ m ã n h l i ệ t . Y ê u t h ư ơ n g c ũ n g đ ế n cực n ồ n g n à n , đ ằ m t h ắ m m à k h á t v ọ n g c ũ n g l ớ n lao bay b ổ n g , đ ể l ạ i n h ữ n g v ầ n thơ n h ữ n g t r a n g v ă n đ ầ y x ú c c ả m . M ộ n g L i ê n Đ ư ờ n g c h ủ n h â n đ ã đ á n h giá m ứ c đ ộ g i à u t ì n h c ả m n à y t r o n g Truyện Kiều của N g u y ễ n D u : " L ờ i v ă n t ả ra n h ư m á u c h ả y ở đ ầ u n g ọ n b ú t , nước m ắ t t h ấ m ở t r ê n tờ giấy, k h i ế n a i đọc đ ế n c ũ n g p h ả i t h ấ m t h ì a n g ậ m n g ù i , đ a u đ ó n n h ư đ ứ t r u ộ t . . . N ế u k h ô n g p h ả i có con m ắ t t r ô n g t h ấ u c ả s á u cõi, t ấ m l ò n g n g h ĩ s u ố t c ả n g h ì n đ ờ i , t h ì t à i n à o có c á i b ú t l ự c ấ y " . P h ẩ m c h ấ t g i à u t ì n h c ả m c ò n g ó p p h ầ n 3 l à m n ê n n ộ i d u n g c ủ a v ă n học, b ở i n h à v ă n , k h i v i ế t v ề b ấ t k ì n ộ i d u n g 1. Karl Marx. Bản thảo triết học - Kinh tế học 1844. Toàn tập. tập 42. 2. Báo Sự thật. Matxcơva. số 25/10/1961. 3. Nhiều tác giả. Nguyễn Du, về tác giả, tác phẩm. Nxb Giáo dục. Hà Nội. 1999. tr. 168. 128
n à o c ủ a đ ờ i s ố n g c ũ n g bộc l ộ c ả m x ú c , t h á i đ ộ v à s ự đ á n h g i á c ủ a mình t h e o m ộ t t h i ê n h ư ớ n g t ì n h c ả m x ã h ộ i v à lí t ư ở n g t h ẩ m m ĩ n h ấ t định. T h i ế u n ộ i d u n g t ì n h c ả m n à y , k h ô n g t h ể có n g h ệ t h u ậ t v à v ă n c h ư ơ n g đích thực. C ó n g ư ờ i cho r ằ n g đ ố i v ớ i v ă n n g h ệ , đ ố i v ớ i n h à v ă n c h ỉ c ầ n có t ì n h c ả m v à n ă n g lực b i ể u h i ệ n là đ ủ , n h ư n g h ọ q u ê n r ằ n g đó k h ô n g p h ả i là t ì n h c ả m t h ô n g t h ư ờ n g , t ì n h c ả m m a u nước m ắ t , m à l à t ì n h c ả m đ ã được ý thức, t ì n h c ả m n ả y sinh t ừ n h ữ n g t ư tưởng lớn. K h i n h à v ă n xúc cảm h ọ k h ô n g c h ỉ x ú c c ả m cho m ì n h , m à cho c ả n h â n l o ạ i , n h â n q u ầ n . G o e t h e có l ầ n n ó i n ă n g l ự c n g h ệ sĩ l à n ă n g l ự c n ế m t h ử n h ữ n g đ ắ n g cay mặn n h ạ t của đòi. Victor H u g o bảo: T h ậ t k h ò k h ạ o n ế u anh tưởng tôi k h ô n g p h ả i l à a n h . X u â n D i ệ u h i ể u n h à t h ơ n h ư c h ú l á i k h ò , r ấ t g i à u có n h ư n g đ e m cho h ế t . N g ư ờ i n g h ệ sĩ l à n g ư ờ i say đ ắ m v ớ i n h ữ n g t ư t ư ở n g l ớ n . B i ê l i n x k i n ó i n g h ệ sĩ l à n g ư ờ i y ê u t ư t ư ở n g . T h i ế u t ư t ư ở n g l ớ n soi s á n g t ì n h c ả m n h à v ă n k h ô n g t h ể s á n g t ạ o được. Cho n ê n n ă n g lực t h ẩ m m ĩ , t ì n h c ả m của n h à v ă n g ắ n l i ề n v ớ i n ă n g lực t r ự c g i á c . T r ự c g i á c l à m ộ t n ă n g l ự c n h ậ n t h ứ c lí t í n h b ằ n g t r ự c c ả m , m ộ t sự n h ậ n t h ứ c tức k h ắ c k h ô n g t r ả i qua p h â n t í c h , suy lí. N h ư n g đó k h ô n g p h ả i là n ă n g lực t h ầ n bí, m à chỉ là sự t í c h l ũ y d ồ n n é n đ ế n lúc t h ă n g hoa. T r ự c g i á c k h ô n g p h ả i l à n ă n g l ự c r i ê n g c ủ a n h à v ă n . Nhà k h o a học, n h à c h í n h t r ị , n h à t h ư ơ n g n h â n . . . đ ề u có, n h ư n g n g h ề n g h i ệ p n h à v ă n k h ô n g t h ể t h i ế u . N h à v ă n Nga P a u s t o p s k i có k ể m ộ t câu chuyện, có l ầ n t r o n g m ộ t q u á n r ư ợ u ở B é c l i n , M . G o r k i , L . A n d r e e v , ì. B u n i n c ù n g ngồi v ố i n h a u . G o r k i ra c â u đố, y ê u cầu m ọ i n g ư ờ i quan s á t người ngồi một m ì n h ỏ b à n bên cạnh trong nửa p h ú t r ồ i p h á n đoán xem ai nói đ ú n g . M . G o r k i n h ì n v à nói m ộ t c â u : " A n h ta mặc đ ồ x á m v à x a n h xao". Ô n g k h ô n g n ó i n h i ề u v ì ô n g l à n g ư ờ i r a c â u đ ố . A n d r e e v n ó i : " N ó l à m ộ t t h ằ n g t r ò i đ á n h ! " . M ọ i n g ư ờ i h ỏ i B u n i n , ô n g t r ả lòi: " T h e o t ô i đ â y l à m ộ t t ê n bợm quốc tế". M ọ i n g ư ờ i gọi c h ủ q u á n l ạ i h ỏ i . C h ủ q u á n nói: " X i n c á c n g à i n ó i k h ẽ cho. Đ ó l à m ộ t t ê n c ư ớ p q u ố c t ế đ ế n đ â y n g h ỉ n g ơ i " . C ả m ấ y n h à v ă n đ ề u c h ứ n g tỏ m ộ t n ă n g lực t r ự c giác p h i t h ư ờ n g ! . N h à v ă n 1 1. Trích từ Núi băng, đôi thoại và tiềm dối thoại. Nxb Công nhân. 1987. tiếng Trung. 129
T u r g e n e v k h i c h ư a s á n g t ạ o h ì n h t ư ợ n g " n h ữ n g c o n n g ư ò i t h ừ a " đ ã gặp t r ê n xe l ử a m ộ t b á c sĩ t r ẻ có n h ữ n g n é t r ấ t đ ặ c b i ệ t , v à p h á t h i ệ n r a l o ạ i n g ư ờ i t h ừ a . Ô n g nói: "Ân t ư ợ n g của tôi v ề n g ư ờ i đó r ấ t s â u , đ ồ n g thòi l ạ i k h ô n g r õ r ệ t , lúc đ ầ u tôi k h ô n g h i ể u được a n h ta, t h ế là tôi t ậ p q u a n sát x u n g q u a n h , k i ể m t r a ấ n t ư ợ n g của m ì n h x e m có t h ậ t hay k h ô n g " . N ă n g lực t h ẩ m m ĩ k ế t hợp v ớ i n ă n g lực t ì n h c ả m v à n ă n g lực trực g i á c l à m t h à n h m ộ t n h â n t ố k h ô n g t h ể t h i ế u t r o n g t ư c h ấ t n g ư ờ i n g h ệ sĩ. C h í n h n h ò n ă n g lực t h ẩ m mĩ, t r ự c g i á c m à n h à v ă n có t h ể v i ế t n h ữ n g t r a n g v ă n đ ẹ p t h ấ m đ ư ợ m t ì n h c ả m v à t ư t ư ở n g s â u sắc, t i n h t ế . Đ â y là đ o ạ n v ă n t r o n g t r u y ệ n Hát tuồng ngày rước thần của L ỗ T ấ n : "Mùi thơm ngát của lúa, đậu hai bên bờ và mùi thơm của cỏ rong dưới đáy sông, lẫn trong hơi nước, nhẹ đưa vào mặt. Trong sương đêm, mặt trăng trở thành mờ ảo. Xa xa, dãy núi màu đen nhạt nhấp nhô, trông giống như lưng một con thú đúc bằng sắt đang chồm lên, cứ thế mà nhảy lùi mãi về phía lái. Ây thế mà tôi vẫn cứ có cảm tưởng là thuyền đi chậm lắm. Các anh bạn tôi thay tay chèo bốn lần mới trông thấy làng Triệu thấp thoáng ở đằng xa. Lại như có nghe cả tiếng sáo, tiếng hát nữa. Còn có mấy đống lửa lập loe, chúng tôi đoán là đèn đám hát, nhưng có thể là đèn của thuyền đánh cá củng nên...". Cả t â m hồn rộng mở đón lấy những t á c đ ộ n g m u ô n v ẻ của đòi sống. V à đ â y l à đ o ạ n v ă n của V ũ B ằ n g trong Thương nhớ mười hai: " ơ đời, thỉnh thoảng ta lại có cảm giác như thế mỗi khi sung sướng quá, mỗi khi yêu nhiều quá. Yêu hoa sầu đâu không để vào đâu cho hết, nhớ hoa sầu đâu ở quê hương ta không biết mấy mươi!. Người mắc bệnh lưu li đã xa cách phần tử mấy chục năm, rồi mà lạ thay sao cứ đến tháng ba, nhớ đến sầu đâu mình vẫn cảm như còn thây thoang thoảng đâu đây một mùi thơm mát mẻ, dịu dàng, mát mẻ còn hơn cả hương càu, mà dịu dàng có khi còn hơn cả mùi thơm hoa mộc! Mùi thơm huyền diệu đó hoa với mùi của đất ruộng cầy vỡ ra, mùi đậu đã già mà người nông phu đi hát đã đem về phơi nắng, mùi mạ non lên sớm xanh màu hoa lí và đẹp như những bức tranh lập thể, mùi khoai sắn, mùi rau cần ở các ruộng 130
xâm xấp nước đưa lên... bao nhiêu thứ đó, bấy nhiêu thương yêu... có phải đã có một lúc anh cảm thấy như ngây ngất, như nhức đầu, như say một thứ men gì phải không? (Tháng ba, rét nàng Bân). Đ â y c h í n h l à n ă n g lực t h ẩ m mĩ, t ì n h c ả m v à t r ự c g i á c g i ú p n h à v ă n v ẽ r a n h ữ n g b ứ c t r a n h đ ầ y sắc h ư ơ n g , c h i t i ế t v à t ì n h c ả m n ồ n g n à n . 1.3. Năng lưc tưởng tương và lí giải đời sông N g h ệ t h u ậ t k h ô n g t h ể t h i ế u được t ư ở n g t ư ợ n g , n ă n g lực t ư ở n g t ư ợ n g có p h o n g p h ú h a y k h ô n g t r ự c t i ế p ả n h h ư ở n g t ớ i sức s á n g t ạ o c ủ a nhà v ă n . H e g e l n ó i : " N ế u m u ố n n ó i đ ế n b ả n l ĩ n h n h à n g h ệ sĩ t h ì b ả n l ĩ n h t u y ệ t v ờ i n h ấ t c h í n h l à sức t ư ở n g t ư ợ n g " , " t ư ở n g t ư ợ n g t ứ c l à s á n g t ạ o " . 1 B i ê l i n s k i c ũ n g n ó i : " T r o n g n g h ệ t h u ậ t c á i có v a i t r ò c h ủ đ ạ o v à t í c h cực n h ấ t c h í n h là t ư ở n g t ư ợ n g , c ò n đ ố i v ớ i k h o a học, c á i q u a n t r ọ n g n h ấ t là lí t r í v à n ă n g l ự c t ư d u y . " 2 Sở d ĩ t ư ở n g t ư ợ n g c ó v a i t r ò q u a n t r ọ n g n h ư t h ế l à do n g h ệ t h u ậ t l à sự s á n g t ạ o b ằ n g h ư c ấ u , b ằ n g n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g m ớ i m ẻ , l ạ l ù n g , h ấ p d ẫ n . N h à v ă n P h á p G e o r g e S a n d n ó i : " T r o n g v ă n h ọ c , cho d ù m ộ t s ự h ư cấu g i ả n đơn n h ấ t c ũ n g p h ả i n h ò đ ế n tưởng tượng, n h ò đó m à đ e m các sự v ậ t r ờ i r ạ c n ố i l i ề n l ạ i v ớ i n h a u , b ổ s u n g , t h ê m t h ắ t , l à m cho đ ẹ p " . 3 V a i trò của tưởng tượng trong s á n g tạo n g h ệ t h u ậ t chủ y ế u t h ể h i ệ n ở hai m ặ t : m ộ t là liên k ế t , t ổ hợp v à hai là c ả i tạo, b i ế n đ ổ i . Theo Chu Tác N h â n , n g ư ờ i a n h em r u ộ t của L ỗ T ấ n k ể , t h ì h ì n h t ư ợ n g A Q đ ã k ế t hợp h ì n h t ư ợ n g c ủ a r ấ t n h i ề u n g ư ờ i : C h ẳ n g h ạ n b i k ị c h t ì n h y ê u c ủ a A Q v ố n l à s ự v i ệ c c ủ a ô n g c h ú h ọ c ủ a L ỗ T ấ n , g i a c ả n h sa s ú t , có l ầ n q u ỳ x i n t ì n h y ê u c ủ a n g ư ờ i ở. C h u y ệ n A Q l à m c á c h m ạ n g l à s ự v i ệ c c ủ a m ộ t n g ư ờ i l à n g t ê n là A Q u ế . K h i c á c h m ạ n g T â n H ợ i đ ế n anh ta ra đ ư ờ n g v u n g tay h ô : " T h ờ i c ủ a t a đ ế n r ồ i ! " . C h u y ệ n b ắ t c ư ớ p c ũ n g có t h ậ t , a m T ĩ n h T u c ũ n g có t h ậ t . N h ư n g L ỗ T ấ n l ắ p g h é p , n h à o n ặ n l ạ i , đ ú n g n h ư ô n g n ó i : 1. Hegel. Mĩ học. T I . Tlđd. tr 357. 2. Biêlinsky. Nhìn qua văn học Nga 1847. 3. Nhiều tác giả. Nhà văn nổi tiêng nước ngoài bàn về sáng tác . Bắc Kinh. 1980. tr 83. 131
" M ặ t ở T r i ế t G i a n g , á o q u ầ n ở S ơ n T â y , l à m ộ t n h â n v ậ t t ậ p hợp". Chí P h è o của Nam Cao c ũ n g có m ộ t n g u y ê n m ẫ u ở l à n g Đ ạ i H o à n g quê h ư ơ n g n h à v ă n , n h ư n g số p h ậ n m ò nhạt. N h à v ă n đ ã t h ê m vào m ố i tình v ớ i n h â n v ậ t T h ị N ở v à c á i k ế t t h ú c d ữ d ộ i g â y ấ n t ư ợ n g m ạ n h m ẽ . Sự t ổ hợp v à b i ế n đ ổ i g ắ n l i ề n với n h a u . Paven Vlaxốp trong t i ể u thuyết Người Mẹ c ũ n g có n g u y ê n m ẫ u , n h ư n g n h à v ă n đ ã b i ế n đ ổ i . V í d ụ n h à n g u y ê n m ẫ u có n h i ề u con n h ư n g n g ư ờ i m ẹ P ê l a g h ê c h ỉ có m ộ t con đ ế t ì n h y ê u của b à đ ề u dồn v à o đấy. N h à v ă n l ạ i t h ê m n g ư ờ i chồng n á t rượu h à n h h ạ b à v à c h ế t vì rượu.... M . G o r k i nói: " T ư ở n g t ư ợ n g g ắ n l i ề n với suy đ o á n n h ằ m b ổ s u n g n h ữ n g k h â u c ò n t r ố n g t r o n g c h u ỗ i sự k i ệ n của cốt t r u y ệ n " . Vai trò khác của tưởng tượng là bổ sung. So với sự tích truyện Kiều lúc đ ầ u , n h à v ă n T h a n h T â m t à i n h â n đ ã bổ sung r ấ t n h i ề u . N h à v ă n đã t h ê m cho K i ề u m ộ t n g ư ờ i e m g á i l à T h ú y V â n v à n g ư ờ i e m t r a i V ư ơ n g Q u a n , t h ê m n g ư ờ i y ê u K i m T r ọ n g , n g ư ờ i t ì n h T h ú c S i n h v à cuộc đ á n h ghen của vợ a n h ta là H o ạ n T h ư , l ạ i t h ê m đ o ạ n t ự t ử c h ế t được cứu để s a u n à y đ o à n t ụ . S ự b ổ s u n g l à m cho h ì n h t ư ợ n g t o à n v ẹ n , h o à n c h ỉ n h , n ó i đ ư ợ c đ i ề u n h à v ă n m u ố n b i ể u h i ệ n . T ấ t n h i ê n s ự t ổ h ợ p b ổ sung, t h ê m t h ắ t p h ả i p h ù hớp v ớ i lôgích cuộc sống hoặc l ô g í c h t ì n h c ả m , p h ù h ợ p v ớ i t í n h c á c h n h â n v ậ t đ ư ợ c n h à v ă n lí g i ả i q u y đ ị n h , c h ứ k h ô n g p h ả i là t u y t i ệ n . N h à v ă n p h ả i có m ộ t n ă n g l ự c lí g i ả i r ấ t s â u sắc m à B a l z a c g ọ i là n ă n g l ự c t h ấ u t h ị . Ô n g n ó i : "ở n h à t h ớ h a y n h à v ă n có t ầ m cỡ l à n h à t ư tưởng thường thấy một h i ệ n tượng t i n h t h ầ n phi thường, k h ô n g t h ể giải t h í c h , ngay cả k h o a học c ũ n g k h ó b ề l à m r õ . Đ ó c h í n h là n ă n g lực t h ấ u t h ị , n ó g i ú p n h à v ă n t r o n g b ấ t cứ t ì n h h u ố n g n à o có t h ể x ả y r a a n h ta đ ề u có t h ể đ o á n r a c h â n t ư ớ n g . H o ặ c n ó i cho đ ú n g h ơ n l à a n h t a có m ộ t sức m ạ n h k h ó n ó i r õ đ ư a a n h t a đ ế n đ ú n g n ơ i a n h t a c ầ n đ ế n " . B a l z a c 1 c h í n h l à m ộ t n h à v ă n có n ă n g l ự c lí g i ả i r ấ t sắc sảo. M ộ t n g ư ờ i b ạ n c ủ a ô n g l à D a r v i n v i ế t l ờ i Tựa cho b ộ Tấn trò đời đ ã n ó i : " B a l z a c m ỗ i l ầ n đ ế n m ộ t g i a đ ì n h , đ ế n b ê n m ộ t lò s ư ở i , q u a n h ữ n g s ự v i ệ c y h ệ t n h a u , n h ữ n g 1. Balzac bàn về văn học. tr.95. 132
con n g ư ờ i b ì n h y ê n v ô sự ô n g đ ề u p h á t h i ệ n đ ư ợ c n h ữ n g t í n h c á c h v ừ a t ự nhiên vừa m ớ i l ạ , đ ế n n ỗ i m ọ i n g ư ờ i n g ạ c n h i ê n , t ạ i sao những câu c h u y ệ n quen thuộc đ ế n t h ế , c h â n thực đ ế n t h ê , m à p h ả i đ ế n Balzac t h ì m ớ i có đ ư ợ c ! . Đ ó l à v ì t r ư ớ c ô n g , c á c n h à t i ể u t h u y ế t c h ư a b i ế t k h a i t h á c chi t i ế t v à c h u y ệ n v ặ t n h ư ông, l ạ i c h ư a b i ế t lựa chọn v à d ù n g t à i n g h ệ của n g ư ờ i t h ợ k i m h o à n đ e m c h ú n g k ế t hợp l ạ i , k h i ế n c h ú n g trở t h à n h m ộ t c h ỉ n h t h ể m ớ i m ẻ , độc đ á o " . 1 Trí tưởng tượng giúp nhà văn nhập thân vào nhân vật, vào các t ì n h h u ố n g , t h a m d ự v à o cuộc đòi n h â n v ậ t m ộ t c á c h sống động, chịu đ ự n g c á c x ú c đ ộ n g t i n h t h ầ n n h ư c h í n h n h â n v ậ t đ ể có t h ể m i ê u t ả đ ư ợ c n h ữ n g s u y nghĩ, t ì n h c ả m v à c á c h ứ n g x ử của n h â n v ậ t t r o n g t ừ n g đ i ề u k i ệ n cụ t h ể . L ê n i n t ừ n g n ó i v ớ i G o r k i : "Tôi k h ô n g có q u y ề n h ì n h d u n g ra m ì n h là m ộ t t h ằ n g ngốc, n h ư n g a n h l ạ i h o à n t o à n có q u y ề n n h ư v ậ y t h ì m ớ i m i ê u t ả được t h ằ n g n g ố c t h ự c s ự " 2 là để nói đ ế n k h ả n ă n g tưởng tượng, thể n g h i ệ m n à y của n h à v ă n . N h à v ă n P h ơ l ô b e nói, k h i m i ê u t ả n h â n v ậ t E m m a u ố n g t h ạ c h t í n t ự tử, ô n g còn c ả m t h ấ y m ù i vị t h ạ c h tín ỏ trong mồm mình. Trí tưởng tượng đưa đến những p h á n đoán bằng hình tượng mang t í n h c h ấ t đ ộ c đ á o , b ấ t n g ờ , k h ô n g l ặ p l ạ i : b a sợi t ó c v à n g c ủ a q u ỷ , c á c h ì n h t ư ợ n g t r o n g L i ê u t r a i , cuộc p h i ê u l ư u c ủ a G u y l i v ơ , cuộc đ ò i c h ì m n ổ i đ ầ y bí h i ể m của b á tước M ô n g t ê Critxtô... T h i ế u trí t ư ở n g tượng, một " p h ẩ m c h ấ t có g i á t r ị v ĩ đ ạ i n h ấ t " ( L ê n i n ) t h ì k h ô n g t h ể có sự k h á i q u á t hoa đ ơ n g i ả n n h ấ t . M à k h á i q u á t h o a l à m ộ t đ ặ c t h ù c ủ a t ư d u y nghệ t h u ậ t , đó là việc n h ì n t ừ các h i ệ n tượng, cụ t h ể , cá b i ệ t đ ể n h ì n ra, p h á n đoán v ề cái chung, cái p h ổ biến. Lê A n h X u â n tự h à o chiêm ngưỡng " d á n g đ ứ n g V i ệ t N a m " q u a d á n g h y s i n h c ủ a n g ư ờ i c h i ế n sĩ t r ê n đ ư ờ n g b ă n g T â n S ơ n N h ấ t , C h ế L a n V i ê n t r ầ m t ư t r ư ớ c v ò n g c ư ờ m t r ê n cổ c h i m c u n h ư b i ể u t ư ợ n g v ề sức s ố n g b ấ t d i ệ t c ủ a con n g ư ờ i V i ệ t N a m thòi chống M ỹ . Ớ đ â y t r í tưởng tượng t h ấ m đ ư ợ m t ì n h cảm c h ủ quan của n g h ệ sĩ b ở i v ì sức t ư ở n g t ư ợ n g c h ị u s ự c h i p h ố i m ã n h l i ệ t c ủ a t ì n h c ả m . Cũng giống n h ư một người đ a n g yêu, đ ắ m đ u ố i với người yêu, n h ì n đ â u cũng t h ấ y b ó n g d á n g ngươi y ê u của mình. 1. Tựa Tấn trò đời. Xem Tủ sách dịch lí luận văn học cổ điển. Tập 10. Bắc Kinh. 1965. 2. V.Lênin và M.Gorki. Thư từ, hồi tưởng, tư liệu. M . 1961. tr.316 (tiếng Nga). 133
1.4. Năng lực biểu hiện N h à v ă n n ế u có đ ủ m ọ i n ă n g l ự c m à t h i ế u n ă n g l ự c b i ể u h i ệ n , v ẫ n k h ô n g t h ể có đ ư ợ c t á c p h ẩ m . N ă n g l ự c b i ể u h i ệ n l à n ă n g l ự c v i ế t r a t á c p h ẩ m v ă n học, bao g ồ m n h i ề u n ộ i d u n g . T r ư ớ c h ế t là n ă n g lực c ấ u t ứ . C á i g ọ i l à c ấ u t ứ l à n ă n g lực t ổ chức b ố cục, x â y d ự n g h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u ậ t t h à n h m ộ t c h ỉ n h t h ể có ý n g h ĩ a k h á i q u á t , t ứ c l à n ă n g l ự c t ổ c h ứ c c h ỉ n h t h ể c ủ a t á c p h ẩ m , bao g ồ m n ộ i d u n g n à o v à h ì n h t h ứ c gì. Đ â y l à m ộ t n ă n g lực phức t ạ p , t u y theo m ỗ i n g à n h n g h ệ t h u ậ t , m ỗ i t h ể l o ạ i v ă n h ọ c m à có n ă n g l ự c c ấ u t ứ k h á c n h a u . C ấ u t ứ t h ơ k h á c hoa, t r u y ệ n n g ắ n k h á c t i ể u t h u y ế t , k ị c h k h á c t ả n v ă n , t h ơ t r à o p h ú n g k h á c t h ơ t r ữ t ì n h . N h à v ă n p h ả i b i ế t v i ế t cái gì, b ắ t đ ầ u t ừ đ â u , k ế t t h ú c ở đ â u . Đ ố i vói thơ, n h à thơ p h ả i chọn h ì n h ả n h n à o làm t r u n g t â m đ ể b i ể u đ ạ t đ ư ợ c c ả m x ú c . L ấ y v í d ụ h ộ i hoa. N g à y x ư a n g ư ờ i t a t h ư ờ n g l ấ y c â u t h ơ l à m đ ầ u đ ề cho h ọ c t r ò t ậ p v ẽ . V í d ụ c â u t h ơ ' T h â m s ơ n t à n g cổ t ự " ( N ú i s â u ẩ n c h ù a x ư a ) . C h ọ n h ì n h ả n h n à o đ ể t h ể h i ệ n ý đó? N g ư ờ i cấu t ứ t h à n h c ô n g là n g ư ờ i k h ô n g vẽ c h ù a , m à chỉ v ẽ m ộ t dòng s u ố i t r o n g n ú i s â u , có c h ú t i ể u x u ố n g k í n n ư ớ c . H o ặ c n h ư c â u t h ơ " D ã độ v ô n h â n c h u t ự h o à n h " . ( B ế n đ ò g i ữ a đ ồ n g v ắ n g k h ô n g có n g ư ờ i , chiếc t h u y ề n t ự n ằ m n g a n g ) , có n g ư ờ i v ẽ b ế n s ô n g v ắ n g v ẻ , m ộ t c h ú l á i đ ò n ằ m trong t h u y ề n t h ổ i sáo. N g h ĩ v à vẽ n h ư v ậ y là cấu tứ. N h à v i ế t k ị c h T à o N g u , m u ố n v i ế t v ở k ị c h Lôi Vũ, chỉ d i ễ n m ộ t t ố i , t r o n g k h o ả n g t h ờ i g i a n b a t i ế n g đ ồ n g h ồ , v ậ y p h ả i c h ọ n c á i g ì , b ỏ c á i gì. Ô n g p h ả i suy n g h ĩ m ấ t n ă m n ă m đ ể b ố t r í sự việc d i ễ n r a t r o n g m ộ t n g à y đ ê m , t ừ m ộ t b u ổ i s á n g đ ầ u m ù a h ạ đ ế n h a i g i ò s á n g h ô m sau, kể lại n h ữ n g m â u t h u ẫ n c h ằ n g chịt p h ứ c t ạ p c h ấ t c h ứ a t r o n g ba m ư ơ i n ă m . Có n g ư ờ i n ó i c ấ u t ứ l à n h á p t r o n g b ụ n g , có n g ư ờ i v i ế t h ẳ n đ ề c ư ơ n g . N h à v ă n N g u y ễ n C ô n g H o a n t r o n g s á c h Đời viết văn c ủ a t ô i đ ã k ể c á i c á c h ô n g x â y d ự n g t r u y ệ n n g ắ n . Đ ó c h í n h l à c ấ u t ứ , k h ô n g có n ă n g l ự c c ấ u t ứ k h ô n g t h ể có v ă n đ ư ợ c . T h ứ h a i l à n ă n g l ự c k h ắ c hoa, m i ê u t ả h ì n h t ư ợ n g n h â n v ậ t . Ở đ â y đ ò i h ỏ i n h à v ă n p h ả i có n ă n g l ự c t ạ o h ì n h . Đ â y l à l ú c n h à v ă n h u y động v ố n s ố n g , k í ức v ề c á c h i ệ n t ư ợ n g đ ờ i s ố n g , c á c b i ể u t ư ợ n g , q u a n n i ệ m đ ể x â y d ự n g h ì n h tượng. T h i ế u n ă n g lực n à y t h ì các ấ n t ư ợ n g đ ờ i sống r ờ i 134
rạc, p h â n t á n k h ô n g t h ể được sử d ụ n g đ ể t ạ o t h à n h m ộ t h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u ậ t h ữ u cơ, k h ô n g l à m cho h ì n h t h ứ c có đ ư ợ c s ự s ô n g . 0 đ â y đ ò i h ỏ i n ă n g lực l ự a chọn chi t i ế t , t ổ chức k ế t cấu, lựa chọn góc độ, giọng đ i ệ u , c h ọ n t ừ n g ữ , m à u sắc đ ể t ạ o r a b ứ c t r a n h v ă n học. Đ ó l à m ộ t n ă n g lực t ổ n g h ợ p . H é g e l n ó i : " N ă n g l ự c c ấ u t ạ o n ê n h ì n h t ư ợ n g c ủ a n h à n g h ệ sĩ k h ô n g chỉ là m ộ t n ă n g lực t ư ở n g t ư ợ n g h ư cấu, c ả m g i á c có t í n h n h ậ n thức, m à còn là m ộ t n ă n g lực c ả m giác t h ự c t i ễ n , tức là n ă n g lực tạo t h à n h t á c p h ẩ m t r o n g thực tê. H a i p h ư ơ n g d i ệ n n à y đ ã k ế t hợp n h u ầ n n h u y ễ n ở n h à n g h ệ sĩ đ í c h t h ự c " . 1 T h ứ b a l à n ă n g l ự c b i ể u h i ệ n h ì n h t h ứ c đ ẹ p . Đ ó l à p h ạ m v i sử d ụ n g t h à n h t h ạ o các t h ể l o ạ i v ă n học, n ă n g lực sử d ụ n g n g ô n n g ữ . Đ ó là khả năng thấu hiểu và sử dụng linh hoạt các phương thức, phương tiện nghệ thuật truyền thống, vận dụng ngôn ngữ, hình ảnh, vần nhịp linh hoạt, có tài thê hiện mọi sắc thái tinh vi của đời sông và thế giới tâm hồn... N h ữ n g á n g v ă n c h ư ơ n g k i ệ t x u ấ t t h ư ờ n g được g ọ i là " t ấ m t h ả m ngôn n g ữ k ì d i ệ u " c h í n h l à v ì v ậ y . Đ á n h g i á p h o n g c á c h k ĩ t h u ậ t cao v ò i c ủ a K h u ấ t N g u y ê n , T ố n g Ngọc, L ư u H i ệ p v i ế t : "Bộc l ộ t ì n h c ả m v à n i ề m o á n t h á n thì dồi dào, lưu loát m à dễ l à m người xúc cảm; k h i nói điều l i biệt t h ì đ a u x ó t k h ô n c ầ m , k h i t ả n ú i s ô n g t h ì n g h e t h e o t h a n h â m có t h ê h ì n h d u n g được đ i ề u m i ê u t ả ; k h i n ó i đ ế n m ù a m à n g , t h ò i t i ế t t h ì xem v ă n có t h ể t h ấ y t h ò i t i ế t b i ế n đ ổ i " . C á c t ừ n h ậ p t h ầ n , xảo d i ệ u , 2 hoa công... t h ư ớ n g đ ể chỉ c h ấ t lượng của kĩ xảo n g h ệ t h u ậ t n h à v ă n . Có n g ư ờ i cho r ằ n g , t h ơ T r u n g Q u ố c n h ậ p t h ầ n , x ả o d i ệ u c ù n g cực c h ỉ có ở t h ơ L í B ạ c h , Đ ỗ P h ủ . C ò n Tây sương ký l à t á c p h ẩ m t ự n h i ê n n h ư l à h o a công, n g h ĩ a là h o à n m ĩ n h ư t r ò i đ ấ t s i n h ra, k h ô n g có d ấ u v ế t của c ô n g phu, t r a u dồi, kĩ t h u ậ t . N ă n g lực b i ể u h i ệ n , tức k ĩ t h u ậ t v i ế t v ă n l u ô n l u ô n p h ả i được r è n l u y ệ n . T h e o G o r k i , " C ầ n h ọ c c á c h t h ể h i ệ n có h ì n h k h ố i , có g ó c c ạ n h v ớ i n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g h ầ u n h ư có t h ể c ả m g i á c đ ư ợ c m ộ t c á c h n h ụ c t h ể c ủ a L.Tolstoi. C h ư a ai v ư ợ t được n h à v ă n n à y t r o n g n g h ệ t h u ậ t x â y d ự n g n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g t h ậ t đ ế n n ỗ i n g ư ờ i t a cứ m u ố n l ấ y n g ó n t a y chọc t h ử " . 1. Hegel. Mĩ học. Tập 1. Tlđd. tr.363. 2 Lưu Hiệp. Văn tâm điêu long. Nxb Văn học. H. 1999. tr.147. 135
C ò n m u ố n học n g ô n n g ữ t h ì p h ả i học L.Tolstoi, Gôgôl, L e s k ố p . Bunin, Chekhov, P r i s v i n . X u â n D i ệ u đ ã t ự r ă n m ì n h k h i lựa chọn t ừ ngữ: "Thơ 1 ơi q u ặ n g t h ả i bao l ầ n , B i ế t bao g i ò m ớ i r a v ầ n k i m c ư ơ n g " . T ầ m q u a n t r ọ n g của n ă n g lực b i ể u h i ệ n là n ó tạo ra p h ẩ m c h ấ t nghệ t h u ậ t của h ì n h thức. N ó i n g h ệ t h u ậ t p h ả i nói t ớ i h ì n h t h ứ c đ ẹ p , "hình t h ứ c có ý v ị " n h ư n h à lí l u ậ n C l á p B e l đ ã n ó i . V ì t h ế v i ệ c t r a u d ồ i n ă n g l ự c b i ể u h i ệ n l à m ộ t y ê u c ầ u k h ô n g t h ể t h i ế u đ ố i v ớ i n g h ệ sĩ, m ộ t p h ư ơ n g d i ệ n t r o n g t à i n ă n g c ủ a n g h ệ sĩ. 2. QUÁ TRÌNH SÁNG TẠO VĂN HỌC 2.1. Khái niệm chung vê quá trình sáng tác N g h i ê n c ứ u q u á t r ì n h s á n g t á c g ặ p n h i ề u k h ó k h ă n . N h à t â m lí học N g a B ô g ô s l o v s k y cho r ằ n g : " C o n n g ư ờ i t a k h ô n g t h ể m i ê u t ả q u á t r ì n h s á n g t á c c ủ a m ì n h v à q u á t r ì n h h ì n h t h à n h h ì n h t ư ợ n g c ủ a m ì n h . . . b ở i vì sự c h ú ý c ủ a n g ư ờ i t a h o à n t o à n t ậ p t r u n g v à o k h á c h t h ể s á n g t ạ o " . A . L ê ô n c h i e v v i ế t l ờ i t ự a cho s á c h Tâm lí học nghệ thuật của L.Vưgốtsky cho r ằ n g : Q u á t r ì n h s á n g t ạ o n à y c h ẳ n g n h ữ n g n h à n g h i ê n c ứ u k h ô n g n h ì n t h ấ y đ ư ợ c m à n h à n g h ệ sĩ c ũ n g k h ô n g n h ì n t h ấ y . T r ư ớ c m ắ t nhà n g h i ê n c ứ u k h ô n g c ó q u á t r ì n h ấ y , m à c h ỉ có t h à n h q u ả c ủ a s á n g t ạ o , tức là t á c p h ẩ m n g h ệ t h u ậ t , q u á t r ì n h ấ y k ế t t i n h t r o n g t á c p h ẩ m " . M ặ c d ù 2 v ậ y các n h à n g h i ê n cứu v ẫ n t ì m tòi v ề q u á t r ì n h s á n g tạo. N h à văn A . P h a đ e e v chia q u á t r ì n h s á n g tạo l à m ba giai đ o ạ n : tích l ũ y t à i l i ệ u , thai nghén, cấu tứ và biểu h i ệ n nghệ thuật. G ầ n đ â y một số n h à nghiên cứu l ạ i chia l à m ba g i a i đ o ạ n k h á c : r u n g đ ộ n g n g h ệ t h u ậ t , t h a i n g h é n - c ấ u t ứ v à t h ự c h i ệ n b i ể u đ ạ t , l ạ i có n g ư ờ i c h i a t h à n h : q u a n s á t , c ấ u t ứ , b i ể u h i ệ n , l ạ i có n g ư ờ i c h i a t h à n h : r u n g đ ộ n g , c ấ u t ứ , v ậ t h o a . Nhìn c h u n g c á c c á c h c h i a đ ề u có s ự g ặ p gỡ n h a u , đ ạ i đ ồ n g t i ể u d ị . 1. M.Gorki. Bàn về văn học. T.2. Nxb Văn học. 1970. tr. 36. 2 Xem Lòi nói đầu viết cho Tâm lí học nghệ thuật. Nxb Nghệ thuật. M . 1981. tr. 8 (tiếng Nga). 136
2.2. Sự rung động nghệ thuật và cảm hứng sáng tạo G i a i đ o ạ n t í c h l ũ y g ồ m q u a n s á t , n h ậ n t h ứ c , g h i n h ớ . v . v . . . có t h ể n ó i l à r ấ t l â u d à i . N h i ề u k i n h n g h i ệ m , k í ức t u ổ i t h ớ c h ô n s â u t r o n g l ò n g n h à v ă n đ ã l à t í c h l ũ y cho n ê n k h ó x á c đ ị n h g i a i đ o ạ n t í c h l ũ y c ủ a n h à v ă n b ắ t đ ầ u t ừ đ â u . C ó n g ư ờ i cho r ằ n g g i a i đ o ạ n s á n g t á c b ắ t đ ầ u t ừ n h u c ầ u giải t h o á t n h ữ n g dồn n é n trong lòng đ ã chất chứa đ ế n mức k h ô n g t r ú t xả k h ô n g đ ư ợ c . N h ư n g đ ấ y t h u ầ n t u y l à x e m x é t v ề cơ c h ê t â m lí. S á n g t á c v ă n học l à h o ạ t đ ộ n g p h i v ụ l ợ i , k h ô n g n h ư các h o ạ t đ ộ n g t h ự c d ụ n g k h á c , do đ ó r u n g đ ộ n g n g h ệ t h u ậ t l à m ộ t k h á t v ọ n g m u ố n b i ể u đ ạ t , m u ố n t á c động tới t i n h t h ầ n n g ư ờ i k h á c , m u ố n gửi t h ô n g điệp. Đó là m ộ t r u n g động vô t ư , p h i c á n h â n m à m a n g n ộ i d u n g x ã h ộ i v à n h â n l o ạ i . N h à t h ơ T ố H ữ u nói: "Thơ là m ộ t đ i ệ u h ồ n đi t ì m các h ồ n đồng điệu". Còn n h à v ă n N g a K . P a u s t o v s k i t h ì n ó i : " N g ư ờ i n g h ệ sĩ l u ô n l u ô n m u ố n t r u y ề n đ ạ t m ộ t cách h à o p h ó n g n h ấ t t ấ t cả n h ữ n g cái p h o n g p h ú của t ư t ư ở n g v à t ì n h cảm đ a n g t r à n ngập trong t â m hồn m ì n h " . 1 R u n g động tức c ả m h ứ n g s á n g tạo n g h ệ t h u ậ t b ắ t đ ầ u n h ư t h ế n à o ? N ó i c h u n g n ó c ó h a i đ i ề u k i ệ n . M ộ t l à p h ả i có m ộ t k í c h t h í c h c ủ a t h ế g i ớ i b ê n n g o à i . Đ ó có t h ể l à m ộ t n h â n v ậ t , m ộ t sự tích, m ộ t c â u c h u y ệ n nghe được, n h ư c â u c h u y ệ n v ề m ộ t s u ấ t SƯU n g ư ờ i c h ế t đ ã k h ở i đ ầ u cho t i ể u t h u y ế t Tắt đèn của N g ô T ấ t T ố , hay c â u c h u y ệ n v ề m ộ t c h à n g q u í tộc p h á t h i ệ n n g ư ờ i t ì n h cũ của m ì n h bị xử á n đ ã k h ở i đ ầ u t i ể u t h u y ế t Phục sinh c ủ a L . T o l s t o i . Đất nước đứng lên c ủ a N g u y ê n N g ọ c b ắ t đ ầ u t ừ c â u c h u y ệ n của a n h h ù n g N ú p . . . K í c h t h í c h b ê n n g o à i có t h ể là m ộ t t ư t ư ở n g , m ộ t c ả n h v ậ t , có k h i l à m ộ t â m đ i ệ u , m ộ t b ả n t i n , m ộ t c u ố n phim.v.v... C á c k í c h t h í c h ấ y l à m x ô n xao t â m h ồ n , c ả m t h ấ y có m ộ t c á i gì t r o n g đó đ a n g k ê u g ọ i , đ a n g loe s á n g . S ự r u n g đ ộ n g loe r a n h ư á n h c h ó p , n h ư đ i ệ n g i ậ t , t h ế l à k í c h t h í c h s á n g t ạ o . Đ i ề u k i ệ n t h ứ h a i l à sự n u n g n ấ u t r o n g t â m h ồ n . N h à v ă n bao g i ờ c ũ n g n u ô i t r o n g đ ầ u óc m ì n h n h ữ n g s u y n g h ĩ về đòi v à n g ư ơ i . Suy n g h ĩ v ề p h é p t h ắ n g l ợ i t i n h t h ầ n đ ã n u n g n ấ u t r o n g đ ầ u L ỗ T ấ n n h i ề u n ă m n h ư ma á m . Gặp lúc ô n g b ạ n V i TỐ Viên l à m b á o đ ặ t b à i , giục v i ế t t h ế l à v i ế t ra. C ả m x ú c v ề n h ữ n g con n g ư ờ i b ấ t khuất vì n ư ó c đ ã s ẵ n có t ừ l â u t r o n g t â m h ồ n T ố H ữ u , g ặ p l ú c chị T r ầ n T h ị Lí, 1. K.Paustovski. Bông hồng vàng. Nxb Văn học. 1982. tr. 28. 137
n g ư ờ i c o n g á i đ ấ t Q u ả n g bị b ọ n n g u y q u y ề n t r a t ấ n d ã m a n đ ư ợ c đ ư a Ì d m i ề n B ắ c , t h ế l à b ậ t r a b à i t h ơ Người con gái Việt Nam. P h ả i có sự gặp gỡ, v a c h ạ m c ủ a h a i y ế u t ố k h á c h q u a n v à c h ủ q u a n t h ì r u n g đ ộ n g n g h ệ thuật - k h á t vọng biểu đạt - mới bắt đầu. C ả m h ứ n g l à t r ạ n g t h á i t â m lí t h e n c h ố t v à bao t r ù m t r o n g q u á t r ì n h s á n g tạo v ă n học. N h u c ầ u bộc l ộ , g i ả i t h o á t t ì n h c ả m c ộ n g v ớ i n ă n g l ự c t ư ở n g t ư ợ n g d ẫ n đ ế n t r ạ n g t h á i s ẵ n s à n g s á n g t ạ o của n h à v ă n , được gọi là c ả m hứng. C ả m h ứ n g s á n g t ạ o là m ộ t t r ạ n g t h á i t â m lí c ă n g t h ẳ n g v ề ý c h í và t r í t u ệ , n h ư n g d ồ i d à o v ề c ả m x ú c v à n i ề m say m ê m ã n h l i ệ t k h i ê n n h à v ă n l à m v i ệ c có h i ệ u q u ả cao. K h i t ấ t c ả t r í t u ệ v à c ả m x ú c đ ã đ ạ t đ ế n sự h à i hoa, k ế t t i n h s ẽ c h á y b ù n g t r o n g t ư d u y n g h ệ t h u ậ t c ủ a n h à v ă n , d ẫ n d ắ t n h à v ă n đ ế n n h ữ n g m ụ c t i ê u n g h ệ t h u ậ t b ằ n g con đ ư ờ n g g ầ n n h ư trực giác, b ả n n ă n g . C ả m h ứ n g s á n g tạo rõ r à n g k h ô n g x u ấ t h i ệ n t ự n h i ê n m à được chuẩn b ị b ở i q u á t r ì n h l à m v i ệ c c ă n g t h ẳ n g c ủ a t ư t ư ở n g do t í n h t í c h cực c ủ a t r í t ư ở n g t ư ợ n g được n u n g n ấ u , d ồ n n é n n h ữ n g ấ n t ư ợ n g q u a n s á t cụ t h ể , n h ữ n g k i n h n g h i ệ m đ ã có t r o n g t i ề m t h ứ c , đ ế n m ộ t l ú c n à o đ ó loe s á n g n h ư m ộ t tia lửa đ i ệ n m à Pautốpski gọi là tia chớp s á n g tạo. C ả m h ứ n g s á n g tạo có lúc c ũ n g c ầ n m ộ t s ố đ i ế u k i ệ n b ê n n g o à i n à o đó: A n d e r s e n t h í c h n g h ĩ r a n h ữ n g c â u c h u y ệ n t h ầ n t i ê n t r o n g k h u rừng. Chỉ ở chốn t h ô n q u ê t h a n h v ắ n g t h ì n g u ồ n t h ơ của P u s k i n m ớ i t u ô n t r à o . C ò n D i c k e n s n ế u p h ả i r ò i p h ố x á L u â n Đ ô n ồ n à o s ầ m u ấ t sẽ k h ô n g v i ế t được m ộ t d ò n g . Đ ó là n h ữ n g t h ó i q u e n gợi c ả m h ứ n g cho n g h ệ sĩ. N g o à i ra, c ò n có n h ữ n g t á c n h â n đ ặ c b i ệ t , b ấ t ngờ c ũ n g k h ơ i n g u ồ n c ả m h ứ n g s á n g t ạ o : b ô n g hoa n h ỏ é p t r o n g s á c h ( P u s k i n ) t i ế n g c h à y đ ậ p v ả i , t i ế n g s á o t r o n g t ù , á n h t r ă n g n g o à i cửa sổ ( H ồ C h í M i n h ) , g i ọ n g n ó i q u ê n h à (Dante)... T u y n h i ê n , đ ấ y chỉ là n h ữ n g t á c n h â n m a n g t í n h bể n g o à i , n g ẫ u n h i ê n , còn thực c h ấ t của c ả m h ứ n g v ẫ n là đ ộ n h ạ y c ả m của con t i m v à k h o t í c h l ũ y cao đ ộ c á c ấ n t ư ợ n g v à k i n h n g h i ệ m đ ò i s ố n g , đ ể m ộ t p h ú t b ấ t ngờ n à o đó, t o à n bộ n ă n g lực t i n h t h ầ n của n g ư ờ i s á n g tạo đ ư ợ c k ế t t i n h , n ẩ y n ở v à cho k ế t q u ả . 138
2.3. Cấu tứ nghê thuảt Giai đ o ạ n quyết định trong q u á t r ì n h s á n g tác là cấu tứ, xác định chủ đề. Đ â y là giai đ o ạ n k h ó k h ă n , l â u d à i m ớ i g i ả i q u y ế t được. K ể v ề t r ư ờ n g h ợ p v i ế t t r u y ệ n n g ắ n Chiếc lược ngà, Nguyễn Quang Sáng cho b i ế t ô n g đ ã g ặ p h a i t r ư ờ n g h ợ p c ó t h ậ t , con r a c ă n c ứ t h ă m c h a nhưng g ặ p cha t h ì k h ô n g n h ậ n . C ó e m c ò n k h ô n g cho c h a n g ủ c h u n g , đ u ổ i đ i . N h ư n g chi t i ế t đó c h ư a t h à n h c h ủ đề. T r ư ờ n g hợp x ú c động t h ứ h a i là ô n g g ặ p cô g i a o l i ê n Đ ồ n g T h á p M ư ờ i , m ớ i 22 t u ổ i m à đ ã g ó a h a i đ ờ i c h ồ n g , đ ề u l à l i ệ t sĩ. Ô n g đ ị n h v i ế t v ề n ỗ i đ a u t h ư ơ n g , n h ư n g l ú c ấ y c h ư a t i ệ n . Sau ô n g p h á t h i ệ n chủ đê v ề ý chí k i ê n cường, d á m n h ì n t h ẳ n g vào n ỗ i m ấ t m á t n ê n cốt t r u y ệ n h ì n h t h à n h r ấ t n h a n h v à v i ế t r ấ t c h ó n g . T r ư ờ n g h ợ p c ấ u t ứ t á c p h ẩ m V ỡ bờ c ủ a N g u y ễ n Đ ì n h T h i t h ì l â u h ơ n . N h à v ă n c h ứ n g k i ê n n ạ n đ ó i k h ủ n g k h i ế p n ă m 1945 v à có ý đ ị n h v i ế t v ề n ó . N ă m 1948 đ ã có ý đ ị n h v i ế t , đ ế n n ă m 1953 đ ã v i ế t t h ử đ ư ợ c 70 t r a n g m ã i đ ế n n h ữ n g n ă m 60 m ớ i d à n d ự n g được m ộ t bộ t i ể u t h u y ế t , l ú c đ ầ u đ ị n h ba t ậ p , n h ư n g k ế t q u ả chỉ có h a i . N h ư v ậ y c ấ u t ứ là m ộ t q u á t r ì n h có n h i ề u b i ế n đ ộ n g , t h a y đ ổ i cho đ ế n k h i n à o có đ ư ợ c c h ủ đ ề s â u sắc v à h ệ t h ố n g nhân vật hoàn bị . 1 Q u á t r ì n h cấu tứ cũng là q u á t r ì n h đào s â u vào t ư tưởng tác phẩm. V í d ụ , v i ế t Chiên tranh và hòa bình, l ú c đ ầ u L . Tolstoi có ý đ ị n h v i ế t theo t i n h t h ầ n p h ê p h á n x ã h ộ i gay g ắ t . Ô n g đ ã k ể v ề b á tước B ô n c ô n s k i t à n n h ẫ n v ớ i cô h ầ u g á i n h ư t h ê n à o , m i ê u t ả c h à n g sĩ q u a n R o s t o p h à n h h ạ b i n h l í n h n h ư t h ế n à o , ô n g c ũ n g k ể v ề m ộ t s ố cuộc b i n h l í n h N g a n ổ i l o ạ n c h ố n g l ạ i c á c sĩ q u a n . N h ư n g s a u đ ó ô n g t h a y đ ổ i c h ủ đ ề , ô n g m u ố n ca n g ợ i t i n h t h ầ n n h â n d â n , sức m ạ n h đ o à n k ế t đ ã đ ư a đ ế n t h ắ n g l ợ i t r o n g cuộc c h i ế n t r a n h 1812 c h ố n g q u â n x â m lược N a p ô l ê ô n g , ô n g đ ã x ó a b ỏ h ế t c á c y ế u t ố p h ê p h á n n ó i t r ê n , b i ế n t i ể u t h u y ế t Chiến tranh và hòa bình t h à n h m ộ t t i ể u t h u y ế t t â m l í - sử t h i đ ồ sộ. T r o n g q u á t r ì n h c ấ u t ứ , c á c m ẫ u gốc ( a r c h e t y p e ) , c á c m ô t i p t r u y ề n t h ố n g , t h ầ n t h o ạ i , c á c k í ức t u ổ i t h ơ có t á c đ ộ n g r ấ t m ạ n h . M ẩ u gốc l à n h ữ n g k í ức t ậ p t h ể c ủ a n h â n l o ạ i h a y c ủ a d â n t ộ c t ồ n t ạ i t r o n g v ô t h ứ c 1. Theo Nguyễn Công Hoan. Hỏi chuyện các nhà văn. Nxb. TPM. H . 1977. 139
cá n h â n . N ó c ư n g cấp n h ữ n g chủ đế, n h ữ n g m ẫ u h ì n h t ư duy m à ngưoi s a u s ử d ụ n g m ộ t c á c h v ô t h ứ c . C h ẳ n g h ạ n c á c c u ộ c l ê n t r ò i , v à o đ ị a ngục, cô b é l ọ l e m b ị h à n h h ạ , c ù n g m ộ t bọc t r ứ n g n ở r a . v . v . . . M ộ t n h à p h ê b ì n h M ĩ n g h i ê n c ứ u cho t h ấ y m ẫ u gốc N a r k i s o s , m ộ t c h à n g t r a i t r ẻ đ ẹ p t r o n g thần t h o ạ i H y L ạ p , đ ư ợ c m ọ i n g ư ờ i y ê u , n h ư n g h ắ n c h ẳ n g y ê u a i cả, m à c h ỉ y ê u c h í n h m ì n h , đ ã đ i v à o r ấ t n h i ề u s á n g t á c c ủ a C h e k h o v n h ư Bà công tước, Quyết đấu, Hải âu, t r o n g k ị c h Ba chị em c ó m ẫ u gốc n h â n v ậ t M á c b é t p h u n h â n . M ộ t t r u y ệ n Từ Thức gặp tiên của N g u y ễ n D ữ trong t ậ p Truyền ki mạn lục đ ã s ử d ụ n g k h ô n g b i ế t bao n h i ê u m ẫ u gốc t r o n g kho tiên thoại T r u n g Q u ố c . T r u y ệ n Lục Vân Tiên của N g u y ễ n Đình C h i ể u đ ã sử d ụ n g r ấ t n h i ề u m ẫ u gốc c ủ a c h u y ệ n d â n g i a n v à t r u y ệ n k ì , t r u y ệ n d ã sử T r u n g Q u ố c . Trong quá trình cấu tứ, tuy là ý thức đóng vai trò chủ đạo song tiềm t h ứ c c ũ n g có v a i t r ò k h ô n g n h ỏ . M ố i x u n g đ ộ t g i ữ a ý t h ứ c v à t i ề m t h ứ c (vô t h ứ c ) ở con n g ư ờ i l à h ế t sức n g u y ê n t h ú y . B ị ý t h ứ c ức c h ế , k ì m h ã m , v ô t h ứ c c h ỉ bộc l ộ r a d ư ớ i d ạ n g t ư ợ n g t r ư n g h o ặ c n g ụ y t r a n g . Ý đ ồ s á n g t á c b a n đ ầ u t h ư ờ n g đ ề u do ý t h ứ c c h i p h ố i . S o n g t r o n g q u á t r ì n h t h ự c h i ệ n ý đ ồ n h à v ă n có t h ể x a r ò i ý đ ị n h l ú c n à o k h ô n g b i ế t , ở đ ó có v a i t r ò c ủ a v ô t h ứ c . Đ ó l à t r ư ờ n g h ợ p B a l z a c m i ê u t ả n h ữ n g n g ư ờ i q u í tộc t h â n y ê u của ô n g m ộ t c á c h c h ế nhạo, vì nơi s â u t h ẳ m ô n g t ự t h ấ y h ọ k h ô n g x ứ n g đ á n g c ó m ộ t s ố p h ậ n k h á c h ơ n . H o ặ c k h i n h à v ă n đ ị n h cho n h â n v ậ t c h ế t m à r ú t cuộc n ó k h ô n g t h ể c h ế t h o ặ c n g ư ợ c l ạ i . T r o n g n g h ệ t h u ậ t p h ư ơ n g T â y h i ệ n đ ạ i n ổ i l ê n t r à o l ư u p h i lí t í n h , t r o n g đ ó y ế u t ố v ô t h ứ c đ ư ợ c q u y cho m ộ t v a i t r ò r ấ t l ớ n . Đ i ề u đ ó m ộ t p h ầ n do h ọ c t h u y ế t P h r ớ t đ ã l à m cho l ĩ n h v ự c v ô t h ứ c đ ư ợ c t h ừ a n h ậ n v à k é o t h e o đ ó n g ư ờ i t a c ó t h ể k h á m p h á l ĩ n h v ự c n à y m ộ t c á c h có ý t h ứ c h ớ n . N ế u t h u ầ n t u y lí t r í , k h ô n g t h ể s á n g t á c c á c t á c p h ẩ m n h ư Vụ án, Lâu đài, Uylixơ, Trăm năm cô đơn. 2.4. Sư hình thành văn bản S a u g i a i đ o ạ n c ấ u t ứ l à g i a i đ o ạ n lập sơ đồ ( đ ề c ư ơ n g ) n h ằ m h ệ t h ố n g hoa, l i ê n k ế t n h ữ n g đ i ề u q u a n s á t v à t h u t h ậ p đ ư ợ c , n h ữ n g ấ n t ư ợ n g , h ì n h ảnh, cảm xúc vào một chỉnh thể. Thường k h i viết các tác p h ẩ m tự s ự l ớ n , c á c n h à v ă n đ ề u p h ả i l ậ p sơ đ ồ t r ư ớ c . N h à v ă n N g u y ễ n Đ ì n h T h i 140
k h i v i ế t Vỡ bờ đ ã p h ả i v ẽ sơ đ ồ p h ả h ệ c ủ a m ộ t s ố g i a đ ì n h , v ẽ sơ đ ồ k h ô n g gian xê dịch v à h o ạ t đ ộ n g của các n h â n v ậ t . T u y n h i ê n , đ ố i với việc l à m thơ, đặc b i ệ t là t h ớ t r ữ t ì n h với c ả m x ú c v à t â m t r ạ n g d ạ t d à o , m ã n h liệt là đ ộ n g l ự c c h í n h t h ì k h ó k h u ô n t h e o m ộ t d à n b à i đ ị n h t r ư ớ c . T ô H ữ u n ó i : " T ô i l à m t h ơ k h ô n g có d à n b à i , t ô i k h ô n g b i ế t t r ư ớ c đ ư ợ c b à i t h ơ đ ế n bao giờ t h ì h ế t , k h ô n g b i ế t bao g i ò n ó d ừ n g l ạ i " . Sang giai đ o ạ n viết, n h à v ă n p h ả i v ậ t l ộ n t ừ n g chữ, từng cách d i ễ n đ ạ t m ộ t c á c h k h ó k h ă n n h ư n g ư ờ i x ư a n ó i "ba n ă m m ớ i n g h ĩ đ ư ợ c m ộ t chữ, m ư ờ i n ă m m ó i n g h ĩ được m ộ t b à i " . G i a i t h o ạ i đ ã t ừ n g k ể c h u y ệ n G i ả Đ ả o m ả i t ậ p t r u n g s u y n g h ĩ n ê n d ù n g thôi h a y xao trong thơ của m ì n h đ ế n n ỗ i đ â m đ ầ u v à o xe c ủ a q u a n l ớ n H à n D ù . N h à v ă n p h ả i t h ậ t sự s ố n g v ớ i t h ế g i ớ i h ì n h t ư ợ n g , t h ậ t sự " n h ậ p v a i " v ớ i h ì n h t ư ợ n g của m ì n h đ ể suy nghĩ, c ả m x ú c , n ó i n ă n g , ứ n g x ử h ệ t n h ư n h â n v ậ t đ a n g sống. Đ ó l à l ú c k ế t t i n h cao đ ộ c ủ a óc t ư ở n g t ư ợ n g p h o n g p h ú v ớ i m ộ t tấm lòng đồng cảm m ã n h liệt. N g u y ê n Hồng đã từng khóc k h i n h â n vật c ủ a m ì n h c h ế t . F l a u b e r t k ể l ạ i : " T ừ h a i g i ờ c h i ê u t ô i n g ồ i v i ế t Bà Bôvari. Tôi m i ê u t ả cuộc đi c h ơ i b ằ n g ngựa... tôi đ ã s ố n g qua m ộ t t r o n g n h ữ n g n g à y h i ế m có n h ấ t t r o n g đ ò i t ô i , đ ấ y l à n h ữ n g n g à y s u ố t t ừ đ ầ u đ ế n c u ố i được sống b ằ n g ả o ả n h . . . H ô m nay c ù n g m ộ t l ú c tôi v ừ a là đ à n ô n g , v ừ a l à đ à n b à , v ừ a l à t ì n h q u â n , v ừ a l à t ì n h n ư ơ n g . . . T ô i v ừ a l à n h ữ n g con ngựa, n h ữ n g chiếc lá, là l à n gió, v ừ a là n h ữ n g l ờ i t h ổ l ộ giữa những n g ư ờ i y ê u n h a u , l ạ i v ừ a là m ặ t t r ờ i đỏ rực l à m n h í u l ạ i n h ữ n g cặp mắt chan chứa t ì n h y ê u " . 1 C u ố i c ù n g , đ ế n g i a i đ o ạ n sửa chữa. L ú c n à y , n h à v ă n c ó cơ h ộ i n h ì n bao q u á t t h à n h q u ả c ủ a m ì n h , h o à n t h i ệ n n ó đ ể đ ạ t đ ế n t í n h t ư t ư ở n g v à t í n h n g h ệ t h u ậ t theo ý đ ồ b a n đ ầ u . N h i ề u n h à v ă n đ ã sửa c h ữ a n h i ề u l ầ n b ả n thảo của mình. Nguyễn Đ ì n h T h i t r ò c h u y ệ n v ề l ú c v i ế t Vỡ bờ: " N h i ê u l ầ n p h ả i sửa đi sửa l ạ i , hoặc v i ế t đi v i ế t l ạ i m ộ t c h ư ơ n g , m ộ t t r a n g h o ặ c m ộ t đ o ạ n , t ô i c ũ n g k h ô n g t i ế c c ô n g ' ' , v ề c u ố n Miếng 2 da lừa được 1. Theo Xâytlin. Lao dộng nhà văn. T2. Nxb Văn học. H. 1967. tr. 12. 2. Theo Nguyễn Công Hoan. Chăn dung văn học. Trường viết văn Nguyễn Du. H. 1992. tr. 113. 141
sửa c h ữ a đ ế n b ả n i n t h ử l ầ n t h ứ m ư ờ i h a i . B a l z a c n ó i : " T ô i sửa c h ữ a c u ố n t i ể u t h u y ế t n à y đ ể l à m cho n ó t r ỏ n ê n k h ô n g t h ể c h ê t r á c h đ ư ợ c " . 1 H o à n t h à n h tác phẩm, một niềm h ạ n h phúc dạt dào trào dâng đến n h à v ă n n h ư n g với m ộ t t â m t r ạ n g k h ó tả, buồn v u i l ẫ n lộn. V u i vì đã đưa l ạ i cho đ ờ i m ộ t t á c p h ẩ m n h ư m ì n h m o n g m u ố n . B u ồ n v ì c h i a t a y v ớ i n h ữ n g con n g ư ờ i m ì n h g ắ n b ó da d i ế t n h ư m á u t h ị t s u ố t t h ò i g i a n d à i . N g u y ễ n Đ ì n h T h i t â m sự: " K h i v i ế t x o n g c u ố n t h ứ h a i (Vỡ bờ), t ô i t h ấ y n h ơ n h ớ n h ữ n g v a i t r o n g t r u y ệ n , n h ư v ừ a c ó c u ộ c c h i a l i k h ô n g bao giò gặp l ạ i n h a u n ữ a . T ô i cứ b â n g k h u â n g , b u ồ n b u ồ n , r a n g ẩ n v à o ngơ". V à một q u á t r ì n h s á n g tạo mới l ạ i bắt đ ầ u . Cứ n h ư thế..., bất kì n h à văn n g h i ê m t ú c n à o c ũ n g sẽ n g h ĩ n h ư H u g o r ằ n g t á c p h ẩ m h a y n h ấ t của đời m ì n h còn ở p h í a trước. 3. CÁ TÍNH SÁNG TẠO VÀ sự Đổi MÓI KHÔNG NGỪNG CỦA VĂN HỌC 3.1. Khái niệm cá tính sáng tao M ộ t n h à v ă n t h ự c t h ụ c h ủ y ế u k h ô n g p h ả i do a n h t a s á n g t á c í t h a y n h i ề u m à l à do a n h t a có h ì n h t h à n h đ ư ợ c m ộ t c á t í n h s á n g t ạ o n ổ i b ậ t của m ì n h , k h á c h ẳ n vói các n h à v ă n k h á c . C á t í n h s á n g tạo là d ấ u h i ệ u chứng tỏ n h à v ă n đ ã t r ư ở n g t h à n h v à được t h ừ a n h ậ n . C á t í n h v ố n l à m ộ t p h ạ m t r ù c ủ a t â m l í học, c ò n "gọi l à đ ặ c t r ư n g t â m lí, đ ặ c t r ư n g t â m lí c á t í n h . N ó t ổ n g h o a c á c đ ặ c t r ư n g ổ n đ ị n h , có k h u y n h h ư ớ n g r õ r ệ t của m ộ t con n g ư ờ i v ề c á c m ặ t h ứ n g t h ú , t h ị h i ế u , k h í chất, t h i ê n p h ú , n ă n g l ự c , t í n h c á c h . C á t í n h m ỗ i n g ư ờ i có cơ sở c ủ a t â m s i n h lí c á n h â n s o n g c h ị u ả n h h ư ở n g s â u sắc c ủ a đ ờ i s ố n g x ã h ộ i v à t r u y ề n t h ố n g v ă n hoa. C á t í n h h ì n h t h à n h t r o n g s ự t ư ơ n g t á c v ớ i c á c đ ò i h ỏ i x ã h ộ i . C h o n ê n có t h ể n ó i c á t í n h l à s ả n p h ẩ m x ã h ộ i h o a c á n h â n . T r o n g q u á t r ì n h h ì n h t h à n h cá t í n h , cá n h â n vừa là k h á c h t h ể của x ã h ộ i vừa l à c h ủ t h ể x ã h ộ i hoa. T u y đ i ề u k i ệ n v ă n h o a x ã h ộ i , c á t í n h c o n n g ư ơ i cũng thay đổi. 1. Theo Arnauđốp. Tâm lí học sáng tạo văn học. Nxb Văn hoa. H . 1978. tr. 639. 142