Giáo trình Ngữ âm Tiếng Việt tinh giản: Phần 1 - PGS Vương Hữu Lễ

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:37

Thêm vào BST

Báo xấu

630
lượt xem 143
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Ngữ âm Tiếng Việt tinh giản: Phần 1 do PGS Vương Hữu Lễ biên soạn có nội dung trình bày trong 4 chương đầu (từ chương 1 đến chương 4) các kiến thức về ngữ âm và ngữ âm học, các đơn vị ngữ âm, âm tiết Tiếng Việt, hệ thống ngữ âm Tiếng Việt.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Ngữ âm Tiếng Việt tinh giản: Phần 1 - PGS Vương Hữu Lễ

§¹i häc HuÕ Trung t©m ® o t¹o tõ xa P G S . V − ¬ n g h÷ u l Ô Gi¸o tr×nh Ng÷ ¢m TiÕng ViÖt TInh gi¶n (S¸ch dïng cho hÖ ® o t¹o Tõ xa) Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc s− ph¹m
Môc L ôc Trang C h − ¬ ng I : n g ÷ © m v n g ÷ © m h ä c I.¢ m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ 3 I I .C ¬ s ë c ñ a n g ÷ © m 5 III.K h o a h ä c v Ò n g ÷ © m 8 C h − ¬ ng I I : c ¸c ® ¬ n v Þ n g ÷ © m I .C ¸ c ® ¬ n v Þ ® o ¹ n tÝn h 11 I I .C ¸ c ® ¬ n v Þ s iª u ® o ¹ n tÝn h 19 III.¢ m tiÕ t 23 IV .¢ m v Þ 25 V .Q u a n n iÖ m © m v Þ h ä c v Ò c ¸ c ® ¬ n v Þ s iª u ® o ¹ n tÝn h 27 V I.¢ m tiÕ t x Ð t th e o q u a n ® iÓ m © m v Þ h ä c 28 C h − ¬ ng I I I : © m t iÕ t t iÕ n g v iÖ t I.T Ýn h ® ¬ n lË p c ñ a © m tiÕ t tiÕ n g V iÖ t 31 I I .C Ê u t¹ o © m tiÕ t 33 III.S è l− î n g © m tiÕ t 36 C h − ¬ ng I V : h Ö t h è n g n g ÷ © m t iÕ n g v iÖ t I.¢ m ® Ç u 38 I I .¢ m ® Ö m 40 III.¢ m c h Ýn h 40 IV .¢ m c u è i 43 V .T h a n h ® iÖ u 45 V I.T rä n g © m 49 V I I .N g ÷ ® iÖ u 51 C h − ¬ ng V : h i Ö n t − î n g b i Õ n © m I.B iÕ n © m tr o n g n g ÷ l− u 54 I I .B iÕ n © m lÞc h sö 55 III.B iÕ n © m v ¨ n h o ¸ 58 IV .N g u y ª n n h © n b iÕ n © m 58 C h − ¬ ng V I : v Ên ® Ò c h Ý n h © m I .K h ¸ i n iÖ m c h u n g v Ò c h Ýn h © m 61 I I .V Ê n ® Ò c h Ýn h © m c ñ a tiÕ n g V iÖ t h iÖ n ® ¹ i 62 C h − ¬ ng V I I : c h ÷ v i Õ t I .K h ¸ i n iÖ m v Ò c h ÷ v iÕ t 66 I I .C h ÷ v iÕ t c ñ a tiÕ n g V iÖ t 72 III.V Ê n ® Ò c h Ýn h t¶ 75 2
Ch−¬ng I Ng÷ ©m vµ ng÷ ©m häc I . © m tha nh cñ a ng « n ng ÷ 1. ¢ m t h a n h –c h Ê t liÖ u t Ê t y Õ u c ñ a n g « n n g ÷ “ H Ç u h Õ t c ¸ c lo i ® é n g v Ë t ® Ò u s ö d ô n g © m th a n h d o m ×n h t¹ o ra l m p h − ¬ n g tiÖ n g ia o tiÕ p v í i ® å n g l o ¹ i . K h o a © m s i n h h ä c ® c h ø n g m i n h ® i Ò u ® ã .” 1 L o i n g − ê i c ò n g v Ë y .D o n h ÷ n g ® iÒ u k iÖ n tù n h iª n , n g « n n g ÷ c ñ a n h © n lo ¹ i ® p h ¶ i c h ä n lÊ y © m th a n h ® Ó l m c h Ê t liÖ u tru y Ò n ® ¹ t tÝn h iÖ u c ñ a m ×n h . V Ë y , n g « n n g ÷ tr − í c h Õ t l n g « n n g ÷ © m th a n h , n g « n n g ÷ th n h tiÕ n g ; v © m th a n h l c h Ê t liÖ u ® Ç u tiª n , l m Æ t v Ë t c h Ê t k h « n g th Ó t¸ c h r ê i c ñ a m ä i n g « n n g ÷ . N g o i n g « n n g ÷ th n h tiÕ n g , c o n n g − ê i c ß n s ö d ô n g c ¸ c p h − ¬ n g p h ¸ p k h ¸ c ® Ó g ia o tiÕ p , d ù a v o c ¸ c g i¸ c q u a n c ñ a m ×n h .V Ò m Æ t lÝ th u y Õ t, b Ê t c ø g i¸ c q u a n n o c ò n g c ã th Ó d ï n g c h o m ô c ® Ýc h ® ã .N h − n g v Þ g i¸ c v k h ø u g i¸ c k h ã c ã th Ó tiÖ n lî i ® − î c , x ó c g i¸ c c ã k h ¶ n ¨ n g h ¬ n : h Ö th è n g c h ÷ B ra ille c h o n g − ê i m ï l m é t p h − ¬ n g tiÖ n h iÖ n th ù c ® g ió p c h o h ä c ã th Ó “ ® ä c ” b » n g c ¸ c h r ® Ç u n g ã n ta y lª n n h ÷ n g h ×n h th ï v n h ÷ n g d Ê u c h Ê m n æ i trª n tra n g s ¸ c h .H iÖ n n a y , n g − ê i ta ® a n g tiÕ n h n h th Ý n g h iÖ m s ö d ô n g c ¶ m g i¸ c v Ò s ø c Ð p ® Ó l m p h − ¬ n g tiÖ n tru y Ò n ® ¹ t n g « n n g ÷ v ® ¹ t ® − î c m é t s è t h n h c « n g v í i c ¸ i g ä i l “ b a o t a y n g h e ” ( h e a r i n g g l o v e ) 2. T h Þ g i¸ c v th Ýn h g i¸ c ® ã n g v a i trß q u a n trä n g h ¬ n .C ¸ c tÝn h iÖ u th Þ g i¸ c (tra n h ¶ n h , c ê , ® Ì n x a n h , ® Ì n ® á , c ¸ c b ¶ n g c h Ø ® − ê n g , c ö c h Ø , ...) ® v ® a n g ® − î c s ö d ô n g t h a y t h Õ c h o n g « n n g ÷ tro n g m é t s è tr− ê n g h î p .C ¸ c tÝn h iÖ u th Ýn h g i¸ c k h ¸ c n g o i n g « n n g ÷ (tiÕ n g trè n g , tiÕ n g c h u « n g , t i Õ n g k Î n g , t i Õ n g c ß i b ¸ o ® é n g , ...) c ò n g g ã p p h Ç n t r u y Ò n ® ¹ t t h « n g t i n c ñ a c o n n g − ê i . C ã m é t s è tr − ê n g h î p , ® Æ c b iÖ t l tiÕ n g tr è n g , ® ® − î c c ¸ c b é l¹ c ë c h © u P h i d ï n g ® Ó tr u y Ò n ® i n h ÷ n g th « n g tin n h iÒ u k h i rÊ t p h ø c t¹ p v tÕ n h Þ g Ç n n h − n g « n n g ÷ tù n h iª n .T u y n h iª n , tÊ t c ¶ c ¸ c p h − ¬ n g tiÖ n ® ã c h Ø ® − î c s ö d ô n g th a y c h o n g « n n g ÷ k h i c o n n g − ê i k h « n g m u è n h a y k h « n g th Ó s ö d ô n g c h Ýn h n g « n n g ÷ ; v râ r n g l tÊ t c ¶ c ¸ c p h − ¬ n g tiÖ n ® ã ® Ò u k h « n g th Ó n o tiÖ n lî i, ® Ç y ® ñ b » n g © m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ .¢ m th a n h c h ¼ n g n h ÷ n g l c h Ê t liÖ u tÊ t y Õ u m c ß n l c h Ê t liÖ u tè t n h Ê t ® Ó x © y d ù n g n g « n n g ÷ c ñ a lo i n g − ê i. 2. M è i q u a n h Ö g i ÷ a © m th a n h v ý n g h Üa ¢ m th a n h tù n ã v m é t m ×n h n ã k h « n g th Ó t¹ o n ª n n g « n n g ÷ .C ¸ i v á v Ë t c h Ê t Ê y p h ¶ i c h ø a ® ù n g m é t n é i d u n g ý n g h Üa th × m í i trë th n h tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ , tr ë th n h n g ÷ © m .N g h e m é t n g − ê i n ã i m é t n g « n n g ÷ x a l¹ m ta c h − a b iÕ t, ta c ã c ¶ m t− ë n g p h ¸ t n g « n c ñ a h ä l m é t c h u ç i © m th a n h h ç n ® é n v « n g h Ü a ...; t r o n g tr− ê n g h î p n y , ® è i v í i ta , ® ã k h « n g p h ¶ i l tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ . C h Ø k h i n o ta n ¾ m ® − î c c h u ç i © m th a n h ® ã d iÔ n ® ¹ t ý n g h Üa g × th × k h i Ê y , n h ÷ n g tiÕ n g “ x × x å ” ® ã m í i h iÖ n ra v í i t− c ¸ c h l tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ , l n g ÷ © m . N h − v Ë y , © m v n g h Üa l h a i m Æ t k h « n g th Ó th iÕ u ® − î c v c ï n g g ¾ n b ã v í i n h a u c h Æ t c h Ï tro n g tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ : “ N g « n n g ÷ c ã th Ó s o s ¸ n h n h − tê g iÊ y ; ý t− ë n g l tra n g m Æ t, © m th a n h l t r a n g s a u . C ¾ t t ê g i Ê y , t a k h « n g t h Ó c h Ø c ¾ t t r a n g m Æ t m k h « n g ® å n g t h ê i c ¾ t t r a n g s a u .” 3 1 M « r « d « p V . ¢m sinh häc lÝ thó. N X B K H K T , H N é i , 1 9 8 7 , t r . 1 2 , 2 3 4 . 2 A b e r c r o m b i e D . E le me mts o f G e ne r a l L ing u istics. E d i n b u r g h U n i v e r s i t y P r e s s , L o n d o n , 1 9 7 7 , t r . 3 . 3 S a u s s u r e F . d e . C o u s d e L ing u istiq u e g Ð ne v a le . P a y o t , P a r i s , 1 9 4 6 , p . 1 5 7 . 3
(D Ü n h iª n c ã tr− ê n g h î p , n g − ê i ta c h Ø d ï n g m é t tro n g h a i m Æ t ® ã c ñ a tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ .H o Æ c l d ï n g © m th a n h m k h « n g q u a n t© m tí i ý n g h Üa , n h − tr− ê n g h î p m é t s è n g − ê i c ã th Ó h ¸ t n h ÷ n g c a k h ó c n − í c n g o i m c h ¼ n g h iÓ u g × v Ò ý n g h Üa c ñ a lê i c a .H o Æ c l d ï n g ý n g h Üa m k h « n g ® Ó ý tí i © m th a n h , n h − tr− ê n g h î p c ô P h a n B é i C h © u d ï n g c h ÷ H ¸ n ® Ó “ b ó t ® m ” v í i c ¸ c n h h o ¹ t ® é n g c h Ýn h trÞ N h Ë t B ¶ n ; ló c ® ã c ¸ c h p h ¸ t © m c ñ a tiÕ n g Q u a n th o ¹ i c ò n g n h − c ñ a tiÕ n g H ¸ n V iÖ t h a y tiÕ n g H ¸ n N h Ë t ® b Þ b á q u a .D É u s a o , sö d ô n g m é t m Æ t n h − v Ë y c h − a p h ¶ i l sö d ô n g n g « n n g ÷ ). H a i m Æ t © m v n g h Üa k Õ t h î p v í i n h a u m é t c ¸ c h rÊ t k h ¨ n g k h Ýt, c h o n ª n ® è i v í i n g − ê i b ¶ n n g ÷ th Ë t k h ã t¸ c h rê i © m v n g h Üa c ñ a tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ m Ñ ® Î .N g h e m é t c © u n ã i, c h ¼ n g h ¹ n n h − § © y l µ nh µ ga, c h ó n g ta c h Ø l¾ n g n g h e ® − î c r iª n g c ¸ i p h Ç n © m th a n h c ñ a c © u ® ã m tro n g tr Ý ã c k h « n g n g h Ü m é t c h ó t g × h Õ t ® Õ n ý n g h Üa c ñ a n ã .M è i q u a n h Ö © m n g h Üa c n g n æ i b Ë t k h i ta x Ð t ® Õ n v Ê n ® Ò sa u ® © y . 3. H a i d ¹ n g t å n t ¹ i c ñ a n g ÷ © m K h i h a i n g − ê i g ia o tiÕ p v í i n h a u b » n g n g « n n g ÷ , sù h iÓ u b iÕ t lÉ n n h a u c ã ® − î c l n h ê n g ÷ © m tå n t¹ i d − í i h a i d ¹ n g : –N h ÷ n g l n sã n g © m th a n h th ù c tÕ ® − î c tru y Ò n ® i tro n g k h « n g g ia n tõ m iÖ n g n g − ê i n ã i ® Õ n ta i n g − ê i n g h e ; –ëtro n g ta i n g − ê i n g h e , © m th a n h th ù c tÕ ® ã s Ï g © y r a m é t c ¶ m x ó c th Ýn h g i¸ c h a y l m é t Ê n t− î n g © m th a n h . Ên t − î n g n y t r u y Ò n ® i t h e o n h ÷ n g d © y t h Ç n k i n h ® Õ n v á n o v ë ® © y d i Ô n r a m é t q u ¸ tr×n h t© m s in h lÝ k Õ t h î p Ê n t− î n g © m th a n h ® ã v í i m é t k h ¸ i n iÖ m , l m th n h m é t tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ . § Õ n l− î t n g − ê i n g h e ® ã n g v a i tr ß n g − ê i n ã i th × q u ¸ tr×n h tr ª n ® © y c ò n g d iÔ n r a th e o ® ó n g c o n ® − ê n g n h − th Õ .T a c ã th Ó tã m t¾ t b » n g l− î c ® å s a u ® © y : Ên t− î n g © m th a n h ® lo ¹ i b á ra k h á i n ã n h ÷ n g c h i tiÕ t k h « n g c Ç n th iÕ t c h o g ia o tiÕ p , c h Ø g i÷ l¹ i n h ÷ n g n Ð t c ¬ b ¶ n n h Ê t, ® ñ ® ¶ m b ¶ o c h o v iÖ c tri n h Ë n . ( D Ü n h iª n , ® iÒ u n y k h « n g c ã n g h Üa l n h ÷ n g n Ð t k h ¸ c c ñ a © m th a n h l v « n g h Üa v k h « n g ® − î c s ö d ô n g tro n g lê i n ã i; n h − n g ® © y l m é t v Ê n ® Ò th u é c p h ¹ m v i k h ¸ c ). V × t− d u y v n g « n n g ÷ h Ç u n h − k h « n g th Ó t¸ c h rê i n h a u , c h o n ª n k h i ta s u y n g h Ü, ta c ò n g p h ¶ i d ù a v o © m th a n h v è n c ã c ñ a c ¸ c n g « n n g ÷ , n ã i ® ó n g h ¬ n , ta p h ¶ i d ù a v o Ê n t− î n g © m th a n h c ñ a c h ó n g .K h i t− d u y , k h « n g p h ¶ i ta c h Ø v Ë n d ô n g n h ÷ n g “ t− t− ë n g tr Ç n tr u å n g ” m k h « n g c Ç n tí i n g « n n g ÷ , m ta v É n sö d ô n g n g « n n g ÷ ë d ¹ n g tå n t¹ i ® Æ c b iÖ t c ñ a n ã l c ¸ c Ê n t− î n g © m th a n h . C ã th Ó n ã i, k h i ta t− d u y c h Ýn h l ló c ta tù n ã i v í i m ×n h . C ò n g c Ç n n h Ê n m ¹ n h l k h « n g n h ÷ n g tro n g q u ¸ tr ×n h g ia o tiÕ p b ×n h th − ê n g , ta p h ¶ i s ö d ô n g c ¸ c © m th a n h th ù c tÕ , m c ¶ k h i t− d u y , n Õ u m u è n t− d u y h o ¹ t ® é n g th u Ë n lî i th × ta c ò n g c Ç n p h ¶ i b é c lé c ¸ c ý n g h Ü th n h lê i n ã i c ô th Ó , n g h Üa l c h u y Ó n ® æ i c ¸ c Ê n t− î n g © m th a n h tru y Ò n ® ¹ t t− t− ë n g 4
th n h © m th a n h th ù c tÕ h iÖ n th ù c . II. C ¬ së cñ a ng ÷ © m N g ÷ © m d ù a trª n c ¬ s ë tù n h iª n (v Ë t lÝ v s in h lÝ) v c ¬ së x h é i. 1. C ¬ s ë v Ë t lÝ ( © m h ä c ) ¢ m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ c ò n g l m é t tro n g n h ÷ n g lo ¹ i © m m ta n g h e th Ê y tro n g tù n h iª n . ¢ m l k Õ t q u ¶ c ñ a sù c h Ê n ® é n g c ñ a c ¸ c p h © n tö k h « n g k h Ý, b ¾ t n g u å n tõ s ù ru n g ® é n g c ñ a m é t v Ë t th Ó n o ® ã . ¢ m ® − î c tru y Ò n ® i tro n g k h « n g k h Ý , d − í i h × n h t h ø c n h ÷ n g l n s ã n g , v í i t è c ® é c h õ n g 340 m / s (tro n g n h ÷ n g m « i tr− ê n g k h ¸ c , k h Ý lá n g h a y ® Æ c , th × tè c ® é ® ã p h ô th u é c v o tÝn h c o d n c ñ a n h ÷ n g m « i tr − ê n g ® ã ) . K h i s ù ru n g ® é n g c ã tÝn h c h Ê t ® Ò u ® Æ n , g © y n ª n m é t Ê n t− î n g th Ýn h g i¸ c ª m ta i, th × © m l m é t tiÕ n g th a n h (v Ý d ô : m é t n è t n h ¹ c tr ª n p h Ým ® n d − ¬ n g c Ç m ).K h i s ù r u n g ® é n g k h « n g ® Ò u ® Æ n , th × k Õ t q u ¶ s Ï l m é t tiÕ n g ® é n g (v Ý d ô : tiÕ n g c ß i x e ). T a h y lÊ y v Ý d ô v Ò sù ru n g ® é n g ® Ò u ® Æ n : sù c h u y Ó n ® é n g c ñ a q u ¶ l¾ c ® å n g h å ( h × n h 2) . C h u y Ó n ® é n g n y c ã th Ó h ×n h d u n g b » n g m é t ® å th Þ s¬ l− î c ( h × n h 3) : c h u y Ó n ® é n g tõ a® Õ n cl m é t c h u k ×, k h o ¶ n g c ¸ c h d e l b iª n ® é , ® − ê n g tl trô c th ê i g ia n .T iÕ n g th a n h c ã th Ó h ×n h d u n g b » n g m é t ® − ê n g c o n g h ×n h s in (h ×n h 4) . C ß n h ×n h 5c h o ta h ×n h ¶ n h c ñ a m é t tiÕ n g ® é n g . M ç i © m ® − î c p h © n b iÖ t b » n g b è n y Õ u tè sa u ® © y : –C a o ® é : p h ô th u é c v o tè c ® é ru n g ® é n g , n g h Üa l p h ô th u é c v o s è l− î n g ru n g ® é n g x ¶ y ra tro n g m é t ® ¬ n v Þ th ê i g ia n : sè ru n g ® é n g c n g n h iÒ u (tÇ n s è c n g lí n ) th × © m c n g c a o , c n g n h ä n .H e rtz l ® ¬ n v Þ ru n g ® é n g tro n g m é t g i© y .L ç ta i b ×n h th − ê n g c ñ a c o n n g − ê i c h Ø c ã th Ó n g h e ® − î c tro n g g ií i h ¹ n tõ 16 h e r tz ® Õ n 20 .0 0 0 h e rtz . –C − ê n g ® é : p h ô th u é c c h ñ y Õ u v o b iª n ® é c ñ a ru n g ® é n g : b iª n ® é c n g ré n g th × c − ê n g ® é c n g m ¹ n h .C − ê n g ® é c ò n g c ß n p h ô th u é c v o c a o ® é : tÇ n s è t¨ n g lª n th × c − ê n g ® é c ò n g t¨ n g th e o .N Õ u t¨ n g g Ê p ® « i b iª n ® é h a y t¨ n g g Ê p ® « i tÇ n s è th × c − ê n g ® é s Ï t¨ n g lª n g Ê p b è n . –T r − ê n g ® é : l k h o ¶ n g th ê i g ia n m © m c ã th Ó k Ð o d i, l© u h a y m a u . –¢ m s¾ c : l s¾ c th ¸ i riª n g c ñ a © m .T iÕ n g ® n d − ¬ n g c Ç m v tiÕ n g ® n v Ü c Ç m d ï ® ¸ n h c ï n g m é t n è t lav í i c a o ® é , c − ê n g ® é v tr− ê n g ® é n h − n h a u n h − n g n g h e v É n k h ¸ c n h a u .H a i n g − ê i c ï n g h ¸ t m é t b i c a n h − n h a u n h − n g ta v É n c ã th Ó n h Ë n r a s ù k h ¸ c n h a u tr o n g tiÕ n g h ¸ t c ñ a h a i n g − ê i, ® ã c h Ýn h l sù k h ¸ c n h a u v Ò © m s¾ c . 5
M é t © m ta n g h e th Ê y k h « n g p h ¶ i l ® ¬ n g i¶ n , m l s ù h î p th n h c ñ a n h iÒ u © m tro n g ® ã g å m m é t © m c¬ b ¶ nc ã tÇ n s è th Ê p n h Ê t (trÇ m n h Ê t) q u y Õ t ® Þn h c a o ® é c ñ a © m h î p th n h v m é t sè © m k h ¸ c c ã tÇ n sè c a o h ¬ n ( b æ n g h ¬ n ) g ä i l c¸ c h o ¹ © m . N Õ u g ä i N l tÇ n sè c ñ a © m c ¬ b ¶ n th × tÇ n s è c ñ a c ¸ c h o ¹ © m l 2N , 3N ... ¢ m s ¾ c k h ¸ c n h a u c h Ýn h l d o sè l− î n g v tÝn h c h Ê t c ñ a c ¸ c h o ¹ © m . 1. ¢ m c ¬ b ¶ n 2, 3. H o ¹ © m 4. ¢ m h î p t h n h T Ýn h c h Ê t c ñ a c ¸ c h o ¹ © m b Þ t¸ c ® é n g v × h iÖ n t− î n g c é n g h − ë n g .H iÖ n t− î n g n y x ¶ y ra k h i m é t v Ë t th Ó A c h Ê n ® é n g v í i m é t tÇ n s è t− ¬ n g ® − ¬ n g v í i m é t v Ë t th Ó c h Ê n ® é n g B , © m c ñ a A t¹ o ra s Ï ® − î c © m c ñ a B h Ê p th u , k Õ t q u ¶ l © m c ñ a B ® − î c t¨ n g c − ê n g .V Ý d ô , c ï n g m é t d © y ® n , n Õ u ta g ¶ y ë m ó t c Ç n ® n th × th Ê y p h ¸ t ra m é t © m th a n h n h á ; n h − n g n Õ u ta g ¶ y ë c h ç b Ç u ® n th × th Ê y p h ¸ t ra m é t © m th a n h lí n h ¬ n : ® ã l d o k h « n g k h Ý tro n g b Ç u ® n ru n g ® é n g v í i tÇ n s è t− ¬ n g ® − ¬ n g , t¹ o n ª n m é t © m th a n h v © m th a n h n y ® − î c h Ê p th u , l m t¨ n g th ª m c − ê n g ® é c ñ a c h Ýn h © m th a n h ë d © y ® n .T ro n g tr− ê n g h î p n y , k h o a n g trè n g tro n g b Ç u ® n ® − î c g ä i l k h o a n g c é n g h − ë n g .T ï y th e o s è l− î n g , th Ó tÝc h v h ×n h d ¹ n g c ñ a k h o a n g c é n g h − ë n g m © m s ¾ c s Ï th a y ® æ i. øn g v í i m ç i k h ¶ n ¨ n g c é n g h − ë n g l m é t n h ã m h o ¹ © m ® − î c t¨ n g c − ê n g , k Õ t q u ¶ l m é t © m s ¾ c n h Ê t ® Þn h . N h ÷ n g n g u y ª n lÝ © m h ä c n ã i tr ª n g ió p ta h iÓ u b iÕ t Ýt n h iÒ u v Ò © m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ . C ò n g n h − c ¸ c © m th a n h k h ¸ c tro n g tù n h iª n , n g ÷ © m l s ù ru n g ® é n g c ñ a k h « n g k h Ý b ¾ t n g u å n t õ s ù c h Ê n ® é n g c ñ a m é t v Ë t t h Ó n o ® ã . T r o n g n g ÷ © m c ò n g c ã tiÕ ng th anh , ® − î c t ¹ o r a d o s ù r u n g ® é n g c ñ a m é t b é p h Ë n ë t h a n h h Ç u g ä i l d © y t h a n h ; v c ò n g c ã tiÕ ng ® é ng d o l u å n g k h « n g k h Ý tõ p h æ i ® i ra t¸ c ® é n g v o b é p h Ë n c Ê u © m c ¶ n trë n ã .N g u y ª n © m c h ñ y Õ u th u é c lo ¹ i tiÕ n g th a n h , v p h ô © m c h ñ y Õ u th u é c lo ¹ i tiÕ n g ® é n g . T a c ò n g c ã th Ó p h © n tÝc h n g ÷ © m th e o 4y Õ u tè n ª u tr ª n : c a o ® é , c − ê n g ® é , tr − ê n g ® é , © m s ¾ c . C ¸ c © m t h a n h c ñ a n g « n n g ÷ c ò n g p h © n b i Ö t c a o ® é v í i n h a u : c ¸ c n g u y ª n © m i, u , − c a o h ¬ n c ¸ c n g u y ª n © m ª , «, o . T i Õ n g n ã i c ñ a p h ô n ÷ , t r Î c o n c a o h ¬ n t i Õ n g n ã i c ñ a ® n « n g ( v × d © y t h a n h n g ¾ n h ¬ n ) ; tiÕ n g n ã i c ñ a n g − ê i g i th Ê p h ¬ n v × d © y th a n h c h ï n g h ¬ n . T r o n g n h i Ò u n g « n n g ÷ Ên ¢ u , c a o ® é c ñ a © m t h a n h t u y c ã ® − î c s ö d ô n g , n h − n g c h Ø t ¸ c d ô n g t í i t r ä n g © m , n g ÷ ® i Ö u . T r ¸ i l ¹ i , t r o n g m é t s è n g « n n g ÷ n h − t i Õ n g V i Ö t , t i Õ n g T r u n g Q u è c ..., c a o ® é ® ã n g v a i tr ß q u a n tr ä n g , t¹ o n ª n lo ¹ i ® ¬ n v Þ n g ÷ © m r iª n g : th a n h ® iÖ u . V Ò c − ê n g ® é , t a n h Ë n t h Ê y c ¸ c p h ô © m [b , p , d , t ] p h ¸ t r a m ¹ n h h ¬ n c ¸ c n g u y ª n © m [a , u , i ]. M Æ t k h ¸ c , tro n g m é t s è n g « n n g ÷ n h − tiÕ n g A n h , tiÕ n g N g a , c − ê n g ® é ® ã n g v a i trß c h ñ y Õ u tro n g v iÖ c t¹ o ra trä n g © m c ñ a tõ . V Ò tr − ê n g ® é , c ¸ c y Õ u tè n g ÷ © m c ò n g p h © n b iÖ t th e o ® é d i th ê i g ia n .T ro n g tiÕ n g V iÖ t, © m a t r o n g an d i h ¬ n © m a t r o n g ¨ n; t r o n g t i Õ n g A n h , © m i t r o n g f e e t “ n h ÷ n g b n c h © n ” d i h ¬ n © m i t r o n g f it “ v õ a , h î p ” . 6
V Ò © m s ¾ c , y Õ u tè n y th Ó h iÖ n râ ë s ù k h ¸ c n h a u c h ñ y Õ u g i÷ a c ¸ c n g u y ª n © m .C ¸ c n g u y ª n © m ® Ò u d o d © y th a n h r u n g ® é n g m t¹ o ra ; n h − n g © m th a n h k h ë i p h ¸ t tõ d © y th a n h ® − î c tru y Ò n ® i q u a c ¸ c k h o a n g c é n g h − ë n g k h ¸ c n h a u (y Õ t h Ç u , m iÖ n g , m « i, m ò i) c ã n h ÷ n g h ×n h d ¹ n g th Ó tÝc h k h ¸ c n h a u , n ª n trë th n h n h ÷ n g © m th a n h k h ¸ c n h a u .G iä n g n ã i c ñ a m ç i n g − ê i k h ¸ c n h a u m é t p h Ç n l d o s ù c Ê u t¹ o k h ¸ c n h a u v Ò c ¸ c k h o a n g c é n g h − ë n g : y Õ t h Ç u , m iÖ n g , m « i , m ò i , ... § iÒ u n y sÏ r â h ¬ n k h i ta n g h iª n c ø u c ¬ s ë s in h lÝ c ñ a n g ÷ © m ë p h Ç n tiÕ p s a u ® © y . 2. C ¬ s ë s i n h l Ý ( c Ê u © m ) ¢ m t h a n h c ñ a n g « n n g ÷ ® − î c t ¹ o r a d o s ù h o ¹ t ® é n g c ñ a b é m ¸ y cÊ u © m c ñ a c o n n g − ê i . B é m ¸ y ® ã g å m p h æ i , t h a n h h Ç u v c ¸ c k h o a n g t r ª n t h a n h h Ç u ( h × n h 7) . – P h æ i: H a i l¸ p h æ i v c u è n g p h æ i, k h Ý q u ¶ n , c u n g c Ê p v d É n tr u y Ò n lu å n g k h « n g k h Ý c Ç n th iÕ t c h o v iÖ c p h ¸ t © m .L u å n g h ¬ i th ë tõ p h æ i ® i ra l m ru n g ® é n g d © y th a n h h o Æ c t¸ c ® é n g , c ä x ¸ t v o c ¸ c b é p h Ë n c Ê u © m m t¹ o ra c ¸ c © m th a n h . –T h a n h h Ç u : § © y l b é p h Ë n trª n c ï n g c ñ a k h Ý q u ¶ n , n h « ra ë c æ n g − ê i ® n « n g , g iè n g n h − m é t c ¸ i h é p d o b è n m iÕ n g x − ¬ n g s ô n h î p th n h , g i÷ a h é p c ã m é t b é p h Ë n q u a n trä n g n h Ê t ® Ó p h ¸ t ra © m th a n h g ä i l d © y th a n h . D © y th a n h th Ë t ra k h « n g p h ¶ i l d © y , m l h a i m n g m á n g g iè n g n h − ® « i m « i, c ã th Ó ru n g ® é n g , m ë r a k h Ð p l¹ i, c ¨ n g lª n c h ï n g x u è n g th e o s ù c h Ø h u y c ñ a th Ç n k in h . D © y th a n h c ñ a ® n « n g d i k h o ¶ n g 20 – 24 l i , c ñ a p h ô n ÷ d i k h o ¶ n g 19 – 20 l i . D © y t h a n h d y l ª n t h e o t u æ i t ¸ c , ® Æ c b i Ö t v o t u æ i 14 – 15, d © y t h a n h d y r Ê t n h a n h , t ¹ o n ª n h i Ö n t − î n g g ä i l “ v ì t i Õ n g ” . N Õ u d © y th a n h m ë , k h « n g ru n g , c h o p h Ð p lu å n g h ¬ i th o ¸ t ra tù d o , th × © m ® − î c t¹ o ra l © m v « t h a n h ( © m k h « n g c ã t i Õ n g t h a n h ) , v Ý d ô : [p , t , k ]. N g − î c l ¹ i , d © y t h a n h k h Ð p h ¼ n l ¹ i r å i b Ë t m ë r a m k h « n g r u n g , t¹ o n ª n m é t © m g ä i l © m t¾ c th a n h h Ç u ( c ß n g ä i l © m t¾ c th a n h m « n h a y © m t ¾ c h ä n g ) , v Ý d ô : ¨ n, u è ng. G i ÷ a h a i t h ¸ i c ù c n y l h i Ö n t − î n g h ÷ u t h a n h : d © y t h a n h k h Ð p v õ a p h ¶ i ® Ó lu å n g h ¬ i th o ¸ t ra , l m ru n g ® é n g d © y th a n h , t¹ o ra c ¸ c © m h ÷ u th a n h (c ã tiÕ n g th a n h ), v Ý d ô : [b , d , z ]. H ×n h 7 –C ¸ c k h o a n g trª n th a n h h Ç u : C ¸ c k h o a n g n y ® ã n g v a i trß k h o a n g c é n g h − ë n g , ® iÒ u c h Õ ra c ¸ c l o ¹ i © m t h a n h k h ¸ c n h a u ( h × n h 7) . N g a y t r ª n t h a n h h Ç u l k h o ang yÕ t h Ç u . D o c ¸ c c ¬ c o d n h o ¹ t ® é n g , k h o a n g y Õ t h Ç u b Þ t h u h Ñ p , l m b i Õ n ® æ i © m s ¾ c c ñ a © m k h ë i p h ¸ t t õ d © y t h a n h ® i l ª n m t ¹ o r a © m y Õ t h Ç u [h ]. K h o ang m iÖ ng q u a n t r ä n g n h Ê t , v × h × n h d ¸ n g n ã t h a y ® æ i n h i Ò u n h Ê t l m ¶ n h h − ë n g q u y Õ t ® Þn h ® Õ n s ù c Ê u © m . C ã rÊ t n h iÒ u © m ® − î c t¹ o ra k h ¸ c n h a u l d o h o ¹ t ® é n g c ñ a c ¸ c b é p h Ë n tro n g k h o a n g m iÖ n g .T ro n g k h o a n g m iÖ n g , b é p h Ë n ® Æ c b iÖ t q u a n trä n g l l− ì i.L − ì i h o ¹ t ® é n g 7
tÝc h c ù c tro n g k h i n ã i: ® Ç u l− ì i c ã th Ó c h ¹ m v o r¨ n g , lî i, n g ¹ c (n g ¹ c c ø n g ), h o Æ c ru n g ® é n g h o Æ c u è n c o n g ; m Æ t l− ì i c ã th Ó n © n g lª n c h ¹ m v o m ¹ c (n g ¹ c m Ò m ).ëc u è i m ¹ c c ã m é t b é p h Ë n n h á l l − ì i c o n ( l − ì i g ) c ã t h Ó r u n g ® é n g t ¹ o r a © m n h − © m [R ] t r o n g t i Õ n g P h ¸ p . K h o ang m «i c ã t h Ó t h a y ® æ i h × n h d ¹ n g v t h Ó t Ý c h : m « i c ã t h Ó c h ó m t r ß n h o Æ c b Ñ t , n g Ë m h a y m ë , m ë n h iÒ u h a y m ë Ýt, l m th a y ® æ i tÝn h c h Ê t c ñ a k h o a n g c é n g h − ë n g h a y c ¶ n trë lu å n g h ¬ i, d o ® ã m t¹ o ra n h ÷ n g © m th a n h k h ¸ c n h a u . K h o ang m ò ic ã th Ó th a m g ia t¹ o ra © m v í i t− c ¸ c h k h o a n g c é n g h − ë n g .K h i l− ì i c o n n © n g lª n b Þt k Ýn ® − ê n g th « n g lª n m ò i, lu å n g h ¬ i c h Ø ® i ra ® » n g m i Ö n g , t ¹ o n ª n c ¸ c © m m i Ö n g n h − a, e , i, b , t, s , . K h i l − ì i c o n h ¹ x u è n g , lu å n g h ¬ i th « n g lª n m ò i t¹ o ra c ¸ c © m m ò i.V Ý d ô c ¸ c © m o m ò i, a m ò i tro n g tiÕ n g P h ¸ p (b o n, b l anc) h a y c ¸ c © m m , n, nh , ng. N h ê s ù p h è i h î p c h Æ t c h Ï c ñ a c ¸ c b é p h Ë n tro n g b é m ¸ y c Ê u © m tr ª n ® © y m © m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ lo i n g − ê i ® − î c t¹ o r a r Ê t ® a d ¹ n g . 3. C ¬ s ë x · h é i ¢ m th a n h , n h − ® n ã i trª n , tù n ã k h « n g c ã ý n g h Üa g ×, k h « n g g i÷ m é t c h ø c n ¨ n g g ia o tiÕ p n o c ¶ ; n ã c h Ø c ã ý n g h Üa , c h Ø c ã c h ø c n ¨ n g g ia o tiÕ p , n g h Üa l trë th n h m é t tÝn h iÖ u n g « n n g ÷ –n g ÷ © m –k h i ® − î c m é t tË p th Ó n g − ê i (m é t x h é i) c ï n g th õ a n h Ë n v s ö d ô n g .N ã i c ¸ c h k h ¸ c , n g o i m Æ t tù n h iª n ra , n g ÷ © m c ß n c ã m Æ t x h é i n ÷ a . T Ýn h x h é i c ñ a n g « n n g ÷ th Ó h iÖ n râ ë m Ê y ® iÓ m sa u ® © y : –M ç i x h é i, m ç i d © n té c c ã m é t n g « n n g ÷ v í i m é t h Ö th è n g n g ÷ © m riª n g .C ã © m ® − î c x h é i n y − a th Ýc h m k h « n g ® − î c x h é i k i a s ö d ô n g : t r o n g t i Õ n g A n h c ã c ¸ c © m [θ, δ] m tiÕ n g V i Ö t h i Ö n ® ¹ i k h « n g c ã ; t r o n g t i Õ n g N g a c ã n h ÷ n g © m [t s , ] x a l ¹ ® è i v í i n g − ê i V i Ö t c h ó n g t a . N g − î c l¹ i, tiÕ n g A n h k h « n g c ã c ¸ c © m − , nh n h − t i Õ n g V i Ö t , v tiÕ n g N g a k h « n g c ã c ¸ c © m h , th n h − tiÕ n g V iÖ t. –M ç i x h é i x ö lÝ m ç i © m th e o c ¸ c h r iª n g .T iÕ n g V iÖ t p h © n b iÖ t h a i © m «v o m é t c ¸ c h t¸ c h b iÖ t tro n g k h i s ù p h © n b iÖ t ® ã k h « n g th Ê y c ã v k h « n g c Ç n th iÕ t tro n g tiÕ n g N g a ; c ò n g n h − tiÕ n g V i Ö t p h © n b i Ö t h a i © m t v th m t i Õ n g A n h c h Ø c o i ® ã l m é t m t h « i . –C ¸ c h k Õ t h î p c ¸ c © m v í i n h a u c ò n g th a y ® æ i tu ú tõ n g x h é i.§ è i v í i t i Õ n g V i Ö t , © m ng c ã th Ó ® i tr− í c h o Æ c ® i s a u n g u y ª n © m , tro n g k h i tiÕ n g A n h , © m Ê y c h Ø c ã th Ó ® i sa u n g u y ª n © m . T − ¬ n g tù n h − v Ë y , tro n g tiÕ n g N g a © m k h c ã th Ó ® i tr− í c h o Æ c sa u n g u y ª n © m ( k h o ro s h o “ t è t ” , ik h “ c h ó n g n ã , c ¸ c h 2” ) , n h − n g t r o n g tiÕ n g V iÖ t th × n ã c h Ø c ã th Ó ® i tr− í c n g u y ª n © m .ëc ¸ c n g « n n g ÷ c h © u ¢ u n h − A n h , N g a , P h ¸ p , c ¸ c p h ô © m c ã th Ó k Õ t h î p liª n tiÕ p v í i n h a u ; ® ã l ® iÒ u k h « n g th Ó x ¶ y r a tro n g tiÕ n g V iÖ t h iÖ n ® ¹ i. I I I . k ho a häc v Ò ng ÷ © m 1. N g ÷ © m h ä c N g ÷ © m h ä c l m é t k h o a h ä c n g h iª n c ø u v Ò © m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ lo i n g − ê i tro n g tÊ t c ¶ c ¸ c h ×n h th ¸ i v c h ø c n ¨ n g c ñ a n ã .N ã c ß n n g h iª n c ø u m è i q u a n h Ö g i÷ a h ×n h th ø c © m th a n h v c h ÷ v iÕ t. B ë i v × n g ÷ © m c ã h a i m Æ t tù n h iª n v x h é i, n ª n n g ÷ © m h ä c ( h iÓ u th e o n g h Üa r é n g ) c ã h a i p h © n m « n k h ¸ c n h a u t− ¬ n g ø n g v í i h a i m Æ t ® ã : N g÷ © m h ä c ngh Ü a h Ñ p : l p h © n m « n n g h iª n c ø u m Æ t tù n h iª n c ñ a n g ÷ © m , tø c l p h © n tÝc h , m iª u t¶ c ¸ c © m th a n h c ñ a n g « n n g ÷ th e o g ã c n h ×n v Ë t lÝ h ä c ( © m h ä c ) v th e o g ã c n h ×n s in h lÝ h ä c 8
( c Ê u © m ). T ro n g v ¨ n liÖ u n g « n n g ÷ h ä c , k h i k h « n g c ã s ù h iÓ u lÇ m , th u Ë t n g ÷ n y ® − î c r ó t g ä n t h n h ng÷ © m h ä c. N g ÷ © m h ä c n g h Üa h Ñ p ¸ p d ô n g c ¸ c p h − ¬ n g p h ¸ p c ñ a k h o a h ä c tù n h iª n n g h iª n c ø u ® Æ c tr − n g © m h ä c c ñ a c ¸ c © m th a n h th ù c tÕ v n h ÷ n g p h − ¬ n g c ¸ c h c Ê u © m c ñ a c h ó n g , k h « n g c Ç n b iÕ t c h ó n g th u é c v o n g « n n g ÷ n h Ê t ® Þn h n o . V iÖ c n g h iª n c ø u v Ê n ® Ò th Ýn h © m v Ò p h Ýa n g − ê i n g h e c ò n g th u é c p h ¹ m v i n g ÷ © m h ä c n g h Üa h Ñ p , n h − n g m Æ t n y c h − a ® − î c tiÕ n x a . ¢m v Þ h ä c: l p h © n m « n n g h i ª n c ø u m Æ t x h é i c ñ a n g ÷ © m . N g h i ª n c ø u m Æ t x h é i t ø c l n g h iª n c ø u v Ò m Æ t s ö d ô n g h a y c h ø c n ¨ n g c ñ a n g ÷ © m tro n g tõ n g n g « n n g ÷ .P h © n m « n n y , v í i n h ÷ n g p h − ¬ n g p h ¸ p v k h ¸ i n i Ö m r i ª n g c ñ a n ã , s Ï c h o t a b i Õ t tro ng m é t ng«n ng÷ nh Ê t ® Þ nh c ã n h ÷ n g ® ¬ n v Þ n g ÷ © m g × v ® Æ c ® iÓ m h o ¹ t ® é n g c ñ a c h ó n g ra s a o tro n g k h i k Õ t h î p th n h c ¸ c p h ¸ t n g « n . N g ÷ © m h ä c n g h Üa h Ñ p v © m v Þ h ä c k h « n g ® è i lË p n h a u h o n to n m b æ su n g c h o n h a u .K h i n g h iª n c ø u n g ÷ © m v Ò m Æ t tù n h iª n , n h n g h iª n c ø u k h « n g tr¸ n h k h á i n h ÷ n g g i¶ i th u y Õ t © m v Þ h ä c (th − ê n g l k h « n g tù g i¸ c h o Æ c È n n g « n ), v n g − î c l¹ i, © m v Þ h ä c b a o g iê c ò n g p h ¶ i s ö d ô n g k Õ t q u ¶ c ñ a n g ÷ © m h ä c n g h Ü a h Ñ p . C ã t h Ó t ¹ m n ã i n h − K .L . P i k e : “ N g ÷ © m h ä c t h u n h Ë p c ¸ c n g u y ª n l i Ö u v Ò n g ÷ © m v © m v Þ h ä c t h × b i Õ n c h Õ c ¸ c n g u y ª n l i Ö u ® ã .” 1 2. Ýc h l î i c ñ a n g ÷ © m h ä c –N g ÷ © m h ä c c u n g c Ê p n h ÷ n g k iÕ n th ø c c Ç n th iÕ t c ã liª n q u a n tí i c ¸ c b é m « n k h ¸ c c ñ a n g « n n g ÷ h ä c . V Ò m Æ t tõ v ù n g , n h ÷ n g h iÓ u b iÕ t n g ÷ © m h ä c g ã p p h Ç n tÝc h c ù c v o v iÖ c n g h iª n c ø u c ¸ c p h − ¬ n g th ø c c Ê u t¹ o tõ , c ¸ c ® Æ c ® iÓ m c ñ a tõ v Ò m Æ t h ×n h th ø c © m th a n h , ® Æ c b iÖ t l ® è i v í i tõ l¸ y tro n g n g « n n g ÷ N a m ¸, h o Æ c v í i c ¸ c q u y t ¾ c b i Õ n h × n h c ñ a c ¸ c n g « n n g ÷ Ên ¢ u … V Ò m Æ t c ó p h ¸ p , n g ÷ ® iÖ u –m é t ® ¬ n v Þ n g ÷ © m h ä c –c ã th Ó g ió p ta c ¬ s ë ® Ó p h © n lo ¹ i c © u h a y p h © n ® Þn h th n h p h Ç n c © u . V Ò m Æ t tu tõ h ä c , c ¸ c ® Æ c tr− n g ® å h o ¹ c ñ a c ¸ c ® ¬ n v Þ n g ÷ © m l n Ò n t¶ n g c ñ a m é t s è b iÖ n p h ¸ p tu tõ t¹ o n ª n g i¸ trÞ b iÓ u c ¶ m , ý n g h Üa h m c h Ø c ñ a c ¸ c ® ¬ n v Þ n g « n n g ÷ . V × th Õ , n g ÷ © m h ä c c ã m é t v Þ tr Ý ® Æ c b iÖ t tr o n g n g « n n g ÷ h ä c .B .M a lm b e r g c ã lÝ k h i n ã i r » n g : “ T h Ë t k h ã t r ë t h n h m é t n h n g « n n g ÷ h ä c n Õ u t h i Õ u n h ÷ n g k i Õ n t h ø c v ÷ n g v n g v Ò n g ÷ © m .” 2 –N g ÷ © m h ä c c ß n c ã ý n g h Üa th ù c tiÔ n r Ê t c a o . N g − ê i c ã n h ÷ n g h iÓ u b iÕ t v Ò n g ÷ © m h ä c s Ï l m d Ô d n g c ¸ c c « n g v iÖ c c ñ a m é t n h g i¸ o k h i d ¹ y ® ä c , d ¹ y v iÕ t c h o tr Î e m h a y c h o n g − ê i lí n m ï c h ÷ . V iÖ c d ¹ y v h ä c n g o ¹ i n g ÷ s Ï c ã k Õ t q u ¶ n h a n h c h ã n g h ¬ n k h i c ¸ c k iÕ n th ø c n g ÷ © m h ä c ® − î c ¸ p d ô n g .N g − ê i d ¹ y c ò n g n h − k Î h ä c n h ê ® ã c ã th Ó d Ô d n g ® è i c h iÕ u tiÕ n g m Ñ ® Î v í i n g o ¹ i n g ÷ , n h Ë n th ø c râ n h ÷ n g ® iÓ m d Þ ® å n g … C ¸ c v Ê n ® Ò n h − c h u È n h o ¸ n g ÷ © m , t h è n g n h Ê t c h Ý n h t ¶ , x © y d ù n g c h ÷ v i Õ t , c ¶ i t i Õ n c h ÷ v i Õ t , ... k h « n g th Ó n o g i¶ i q u y Õ t ® ó n g ® ¾ n n Õ u k h « n g c ã ý k iÕ n c h ñ ® ¹ o c ñ a c ¸ c n h n g ÷ © m h ä c . V Ò m Æ t y h ä c , v iÖ c ® iÒ u trÞ n h ÷ n g n g − ê i b Þ b Ö n h “ m Ê t n g « n ” h a y v iÖ c d ¹ y n ã i c h o n h ÷ n g n g − ê i b Þ tË t n g « n n g ÷ c h Ø c ã th Ó ® ¹ t k Õ t q u ¶ tè t k h i s ö d ô n g n h ÷ n g th n h tù u c ñ a n g ÷ © m h ä c . N g y n a y , v í i s ù p h ¸ t tr iÓ n n h a n h c h ã n g c ñ a k h o a h ä c v k Ü th u Ë t, n g ÷ © m h ä c ® ® ã n g g ã p r Ê t n h iÒ u c h o n h ÷ n g v Ê n ® Ò n h − : n h Ë n d iÖ n v tæ n g h î p lê i n ã i, m ¸ y b iÕ t n ã i, m ¸ y p h iª n d Þc h ,… 1 P i k e K . L . P ho ne tics, a T e chniq u e f o r R e d u cing to W r iting . T h e U n i v e r s i t y o f M i c h i g a n P r e s s , A n n a A r b o r t , 1 9 4 7 , p . 5 7 a . 2 M a l m b e r g B . L a p ho nÐ tiq u e . P . U . F , P a r i s , 1 9 6 0 , p . 1 2 6 . 9
3. K Ý h i Ö u n g ÷ © m K Ý h iÖ u n g ÷ © m k h « n g p h ¶ i l m é t lo ¹ i b ï a c h ó b Ý h iÓ m d o c ¸ c n h n g « n n g ÷ h ä c b y ® Æ t ra ® Ó g © y k h ã k h ¨ n c h o n g − ê i b ×n h th − ê n g .N ã c ã n h ÷ n g lÝ d o c h Ýn h ® ¸ n g . T a b iÕ t r» n g m ç i n g « n n g ÷ th − ê n g d ï n g m é t th ø c h ÷ v iÕ t ® Ó g h i c h Ð p © m th a n h c ñ a m ×n h , m th − ê n g th − ê n g c h ÷ v iÕ t ® ã k h « n g ® ¹ t ® − î c y ª u c Ç u c h Ýn h x ¸ c , h î p lÝ c ñ a k h o a h ä c : m ç i c o n c h ÷ c h Ø g h i m é t © m v n g − î c l¹ i, m ç i © m c h Ø g h i b » n g m é t c o n c h ÷ (® ã l c h − a n ã i th ø c h ÷ v iÕ t t− î n g h ×n h ). C h ¼ n g h ¹ n , c h ÷ V i Ö t d ï n g h a i c o n c h ÷ i v y ® Ó g h i © m [i ], c h ÷ P h ¸ p d ï n g c o n c h ÷ x® Ó g h i m é t n h ã m © m [k s ]… C ã k h i c ¸ c c o n c h ÷ k h « n g p h ¶ n ¸ n h © m t h a n h t h ù c t Õ n o m c h Ø b iÓ u th Þ m é t p h ¹ m trï n g ÷ p h ¸ p : ë c h ÷ P h ¸ p , -nt t r o n g il s ch ante nt “ c h ó n g n ã h ¸ t ” c h Ø n g « i th ø b a s è n h i Ò u ; ë c h ÷ ¶r Ë p , -t t r o n g l ab u at “ s − t ö c ¸ i ” c h Ø g i è n g c ¸ i . M Æ t k h ¸ c , g i¸ tr Þ n g ÷ © m c ñ a c ¸ c c o n c h ÷ th a y ® æ i tu ú th e o n g « n n g ÷ s ö d ô n g c h ó n g : V iÖ t A nh P h ¸ p N ga c [k ] [k ], [s ] [k ], [s ] [s ] ch [c ] [ ] [k ], [s ] th [t ’ ] [θ], [δ] [t ] § Ó tr ¸ n h t×n h tr ¹ n g h iÓ u lÇ m v Ò g i¸ trÞ n g ÷ © m c ñ a c ¸ c k Ý h iÖ u , n ¨ m 1888, H é i N g ÷ © m h ä c q u è c tÕ v í i s ù th a m g ia c ñ a n h iÒ u n h n g « n n g ÷ th u é c c ¸ c n − í c k h ¸ c n h a u (A n h , P h ¸ p , N g a , § ø c , § a n M ¹ c h ,… ) ® Æ t r a m é t h Ö th è n g k Ý h iÖ u n g ÷ © m q u è c tÕ (In te rn a tio n a l P h o n e tic A l p h a b e t ) , v i Õ t t ¾ t l I .P .A . H Ö th è n g n y tu © n th ñ n g u y ª n t¾ c m é t ® è i m é t g i÷ a n g ÷ © m v k Ý h iÖ u . N ã c h ñ y Õ u s ö d ô n g c ¸ c c o n c h ÷ L a tin h , c é n g th ª m m é t sè c o n c h ÷ H i L ¹ p , m é t sè c o n c h ÷ m í i v í i n h ÷ n g d Ê u p h ô c Ç n th iÕ t ( ® iÒ u n y s Ï ® − î c m in h h o ¹ ë c h − ¬ n g s a u ). C © u h á i 1. C ¸ c l o i v Ë t c ã s ö d ô n g © m t h a n h d o c h ó n g t ¹ o r a ® Ó g i a o t i Õ p v í i n h a u k h « n g ? C ¸ c © m th a n h ® − î c c h ó n g s ö d ô n g k h ¸ c v í i n g ÷ © m c ñ a lo i n g − ê i ra s a o ? 2. T ¹ i s a o t r o n g v i Ö c x © y d ù n g p h − ¬ n g t i Ö n g i a o t i Õ p , l o i n g − ê i ® lù a c h ä n th Ýn h g i¸ c l m c ¬ s ë th a y v × c ¸ c g i¸ c q u a n k h ¸ c ? 3. ¢ m th a n h th ù c tÕ v Ê n t− î n g © m th a n h k h ¸ c n h a u ra s a o ? 4. T h e o a n h ( c h Þ ) , b é p h Ë n n o t r o n g b é m ¸ y c Ê u © m q u a n trä n g n h Ê t? V × s a o ? 5. T ¹ i s a o m ç i n g − ê i c ã g i ä n g n ã i c ¸ n h © n r i ª n g ? 6. § è i v í i s i n h v i ª n , n g ÷ © m h ä c c ã Ýc h lî i g ×? 7. K Ý h i Ö u n g ÷ © m v c h ÷ v iÕ t g iè n g v k h ¸ c n h a u ë n h ÷ n g ® iÓ m n o ? 10
Ch−¬ng II c¸ c ® ¬ n vÞ ng÷ ©m C ¸ c ® ¬ n v Þ n g ÷ © m n h á n h Ê t m lç ta i b ×n h th − ê n g c ã th Ó p h © n b iÖ t ® − î c c h ia ra l m h a i lo ¹ i: c ¸ c ® ¬ n v Þ ® o ¹ n tÝn h (n g u y ª n © m , p h ô © m ) v c ¸ c ® ¬ n v Þ s iª u ® o ¹ n tÝn h (th a n h ® iÖ u , trä n g © m , n g ÷ ® iÖ u , © m v ù c ). I . c¸ c ® ¬ n v Þ ® o ¹n tÝnh 1. K h ¸ i n i Ö m © m tè X Ð t v Ò m Æ t c ¬ s ë tù n h iª n , ® ¬ n v Þ n g ÷ © m ® o ¹ n tÝn h n h á n h Ê t k h « n g th Ó p h © n c h ia ra ® − î c n ÷ a c ñ a n g « n n g ÷ l © m tè ( c ß n ® − î c g ä i l © m ) . T a h y ® ä c th Ë t c h Ë m b a tiÕ n g a, xa, x¸ t, v k Ð o d i ra ® Ó d Ô q u a n s¸ t ® é n g t¸ c c ñ a l− ì i.T a sÏ th Ê y k h i ® ä c a, l − ì i g i ÷ n g u y ª n m é t v Þ th Õ tõ ® Ç u tí i c u è i; k h i ® ä c xa, l − ì i c ã h a i v Þ th Õ : th o ¹ t tiª n ® Ç u l− ì i n © n g lª n g Ç n lî i, s a u ® ã l− ì i h ¹ x u è n g th Ê p ; k h i ® ä c x¸ t, l − ì i c ã b a v Þ th Õ : h a i v Þ th Õ ® Ç u g iè n g n h − k h i ® ä c xa, v Þ t h Õ th ø b a tiÕ p th e o l l− ì i l¹ i n © n g lª n c h ¹ m v o lî i.M ç i v Þ th Õ l m é t ® é n g t¸ c c Ê u © m ® Ó t¹ o ra m é t n g u y ª n tè © m th a n h , tø c l m é t © m tè . K h i ta n ã i, c ¸ c © m tè d iÔ n r a liª n tiÕ p th e o d ß n g th ê i g ia n , m ç i © m c h iÕ m m é t ® o ¹ n rÊ t n g ¾ n tro n g d ß n g ® ã , n ª n c ¸ c © m tè ® − î c g ä i l n h ÷ n g ® ¬ n v Þ ® o ¹ n tÝn h . § Ó g h i © m tè , n g − ê i ta q u y − í c c h u n g l ® Æ t m é t k Ý h iÖ u n g ÷ © m t r o n g d Ê u n g o Æ c v u « n g : [a ], [t ], … 2. P h © n l o ¹ i © m tè D ù a v o c ¸ c tiª u c h Ý © m h ä c v c Ê u © m , n g − ê i t a p h © n r a h a i l o ¹ i c h Ý n h l ngu yª n © m v p h ô © m . N g u y ª n © m v p h ô © m k h ¸ c n h a u ë m Ê y ® iÓ m sa u ® © y : –N g u y ª n © m c h ñ y Õ u ® − î c c Ê u t¹ o b » n g tiÕ n g th a n h , c ß n p h ô © m c h ñ y Õ u l tiÕ n g ® é n g .(D Ü n h iª n , ë m é t s è n g « n n g ÷ c ã s ö d ô n g n g u y ª n © m v « th a n h v tro n g lo ¹ i p h ô © m c ã n h ÷ n g © m n h − [l , r ] c ã t Ø l Ö t i Õ n g t h a n h c a o h ¬ n t i Õ n g ® é n g ) . –K h i p h ¸ t r a n g u y ª n © m , lu å n g h ¬ i ® i r a tù d o , c ß n k h i p h ¸ t r a p h ô © m , lu å n g h ¬ i b Þ c ¶ n tr ë .§ © y l ® Æ c tr− n g q u a n trä n g n h Ê t, t¹ o ra c ¸ c h Ö q u ¶ n ã i s a u . –K h i p h ¸ t ra n g u y ª n © m , lu å n g h ¬ i ® i ra y Õ u , c ß n k h i p h ¸ t ra p h ô © m , lu å n g h ¬ i ® i ra m ¹ n h h ¬ n . –K h i p h ¸ t ra n g u y ª n © m , ® é c ¨ n g c ñ a c ¸ c b é p h Ë n c Ê u © m d n tr¶ i ® Ò u ® Æ n ; c ß n k h i p h ¸ t ra p h ô © m , ® é c ¨ n g th − ê n g tË p tru n g ë m é t b é p h Ë n , t¹ o n ª n c ¸ i ® − î c g ä i l ® iÓ m c Ê u © m m é t c ¸ c h k h ¸ r â r Ö t. S o s¸ n h n g u y ª n © m [a ] v p h ô © m [p ], t a s Ï t h Ê y n æ i b Ë t n h ÷ n g ® i Ó m d Þ b iÖ t tr ª n ® © y . 3. N g u y ª n © m 3.1. Ph©n lo¹i trªn c¬ së cÊu ©m –C h iÒ u h − í n g c ñ a l− ì i: K h i l− ì i ® − a ra p h Ýa tr− í c , m Æ t l− ì i n © n g v Ò p h Ýa n g ¹ c , ta c ã c ¸ c nguyªn ©m tr−íc [i , e , ε]; k h i l − ì i l ï i v Ò p h Ý a s a u , m Æ t l − ì i ® − a l ª n v Ò p h Ý a m ¹ c, ta cã c¸ c nguyªn 11
©m sa u [u , o , ]; k h i l − ì i ë g i ÷ a , ta cã c¸ c nguyªn ©m gi÷ a [i , ]. P h © n l o ¹ i th e o ti ª u ch Ý n y cß n ® − î c g ä i l p h © n l o ¹ i th e o d ß n g (d ß n g tr − í c, d ß n g g i ÷ a , d ß n g s a u ) . – § é m ë cñ a m i Ö n g : T ï y th e o m i Ö n g m ë r a Ý t h a y n h i Ò u m ta cã c¸ c n g u yª n © m k h ¸ c n h a u . C ã b è n ® é m ë ch Ý n h : h Ñ p , n ö a h Ñ p , n ö a r é n g , r é n g ; d o ® ã , c¸ c n g u yª n © m ® − î c p h © n r a b è n l o ¹ i : nguyªn ©m h Ñ p [i , u , ], nguyªn ©m nö a h Ñ p [e , o ], nguyªn ©m nö a ré ng [ε, ] v nguyªn ©m ré ng [a, ]. C ¸ c ® é m ë tr ª n ® © y cß n ® − î c g ä i l Ç n l − î t l ® é m ë 1 , ® é m ë 2 , ® é m ë 3 , ® é m ë 4 . T h Ë t r a ® é m ë p h ô th u é c v o v Þ tr Ý cñ a l − ì i n © n g ca o h a y h ¹ th Ê p ; d o ® ã cã k h i n g − ê i ta g ä i n g u yª n © m h Ñ p l nguyªn ©m ca o v n g u yª n © m r é n g l nguyªn ©m th Ê p . – H × n h d ¸ n g cñ a m « i : K h i m « i ch ó m tr ß n , ta cã c¸ c n g u yª n © m tr ß n m « i [u , o , ]v k h i m « i k h « n g ch ó m tr ß n , ta cã n g u yª n © m k h « n g tr ß n m « i [i , e , ε]. 1 2 H×nh 8 H×nh 9 V Þ tr Ý cñ a l − ì i p h ¸ t r a c¸ c n g u yª n 1 . M « i k h « n g tr ß n © m i (l ) ; a (2 ) ; u (3 ) ; (4 ) 2 . M « i tr ß n C ¸ ch p h © n l o ¹ i tr ª n ® © y ® − î c tã m t¾ t b » n g m é t ® a g i ¸ c m n g − ê i ta g ä i l h × n h th a n g n g u yª n © m (h × n h 1 0 v í i n h ÷ n g q u y − í c g h i ë h × n h 1 1 ) H×nh 1 0 1 2
G h i ch ó : –N g u yª n © m d ß n g tr − í c: i : ti Õ n g V iÖ t l i ti y : ti Õ n g P h ¸ p tu “ m y” e : ti Õ n g V iÖ t l ª th ª Ø : ti Õ n g P h ¸ p deux “ h a i ” ε : ti Õ n g V i Ö t me; ti Õ n g A n h men “ n h ÷ n g n g − ê i ® n « n g ” œ : ti Õ n g P h ¸ p p eur .s î ” a : ti Õ n g V i Ö t ta , ti Õ n g P h ¸ p p a tte “ ch © n ” G i÷ a bè n ® é m ë ch Ý n h cß n cã n h ÷ n g ® é m ë tr u n g g i a n : I: ti Õ n g A n h sit “ n g å i ” , il l “ ® a u è m ” æ : ti Õ n g A n h ca t “ m Ì o ” , a f ter “ s a u ” – N g u yª n © m d ß n g g i÷ a : i : ti Õ n g V i Ö t p h − ¬ n g n g ÷ N a m B é bÝ ch , Q u ¶ n g N a m ® i th i : ti Õ n g N g a gov orit “ n ã i ” ; ti Õ n g T r u n g Q u è c [t ] ( ) “ cñ a ” ; æ: ti Õ n g A n h a bout “ v Ò ” … Ξ : k h « n g tr ß n m « i v k h « n g – k h « n g tr ß n m « i . – N g u yª n © m d ß n g sa u : : ti Õ n g V i Ö t th − tõ u : ti Õ n g V i Ö t th u; ti Õ n g P h ¸ p f ou “ ® i ª n ” ti Õ n g V i Ö t cê o : ti Õ n g V i Ö t c« ; ti Õ n g A n h h ome “ n h ” ∧ : ti Õ n g A n h but “ n h − n g ” ; ti Õ n g N g a v oda “ n − í c” : ti Õ n g V i Ö t l o; ti Õ n g A n h h ot “ n ã n g ” ; ti Õ n g P h ¸ p f ort “ m ¹ n h ” α : ti Õ n g V i Ö t a ng; ti Õ n g P h ¸ p p ©te “ b é t” : ti Õ n g A n h not “ k h « n g ” ; ti Õ n g B r u [ k ] “ v ß n g ® e o ta y” –N g u yª n © m m ò i: T Ê t c¶ n h ÷ n g © m n ã i tr ª n ® Ò u l n g u yª n © m m i Ö n g ; k h i p h ¸ t © m , l − ì i co n n © n g l ª n b Ý t ® − ê n g th « n g tõ m iÖ n g lª n k h o a n g m ò i. K h i l− ì i co n h ¹ x u è n g , m ë ® − ê n g th « n g tõ m i Ö n g l ª n k h o a n g m ò i , ta s Ï cã c¸ c n g u yª n © m m ò i t− ¬ n g ø n g .V Ý d ô : 1 3
T i Õ n g P h ¸ p : [ ] un “ m é t” [ ]% ] bon “ tè t” [ ε ] v in “ r − î u v a n g ” % [Á] bl a nc “ tr ¾ n g ” T i Õ n g B å § o N h a : [Ü ]: [v Ü ] “ t« i ® ® Õ n ” ® è i l Ë p v í i [v i ] “ t« i ® th Ê y” .(1) T r o n g cø l i Ö u 7 0 0 n g « n n g ÷ cñ a M . R u h l e n , cã ® Õ n k h o ¶ n g 1 5 0 n g « n n g ÷ cã s ö d ô n g c¸ c n g u yª n © m m ò i . 3.2. Ph©n lo¹i trªn c¬ së ©m häc V i Ö c n g h i ª n cø u n g ÷ © m v Ò m Æ t © m h ä c (n g ÷ © m h ä c th ù c n g h i Ö m ) ® ß i h á i n h ÷ n g k i Õ n th ø c ch u yª n s © u v Ò m Æ t v Ë t l Ý h ä c. ë ® © y ta ch Ø s ¬ l − î c v Ò m é t v i ® i Ó m c¬ b ¶ n . – H a i f o r m a n t (® Ø n h cé n g h − ë n g ) cñ a n g u yª n © m M ¸ y p h © n © m g i ó p ta v Ï ® − î c ® å th Þ ch Ê n ® é n g cñ a s ã n g © m (© m p h æ ) . T r ª n © m p h æ , ta th Ê y cã n h ÷ n g n ¬ i tÇ n s è ® − î c t¨ n g c− ê n g t¹ o n ª n ® Æ c tr − n g cñ a c¸ c n g u yª n © m , n h ÷ n g n ¬ i n h − th Õ g ä i l f o r m a n t (h × n h 1 2 ) . T h − ê n g n g − ê i ta d ï n g h a i f o r m a n t ch Ý n h ® Ó n h Ë n d i Ö n n g u yª n © m : f o r m a n t 1 (d o cé n g h − ë n g cñ a yÕ t h Ç u v p h Ç n s a u cñ a k h o a n g m i Ö n g k Ó tõ ® i Ó m ca o n h Ê t cñ a l − ì i ) v f o r m a n t 2 (d o cé n g h − ë n g cñ a p h Ç n tr − í c cñ a k h o a n g m i Ö n g k Ó tõ ® i Ó m ca o n h Ê t cñ a l − ì i ) . H×nh 1 2 H×nh 1 3 (T h e o G l e a s o n , s® d, tr . 3 6 2 v 3 6 9 ) N Õ u l Ê y f o r m a n t 1 (F 1 ) l m tu n g ® é v f o r m a n t 2 (F 2 ) l m h o n h ® é , ® Ó x ¸ c ® Þ n h c¸ c n g u yª n © m , ta th Ê y cã m é t ® i Ò u th ó v Þ l c¸ c n g u yª n © m ® − î c s ¾ p x Õ p g i è n g n h − tr ª n h × n h th a n g n g u yª n © m (h × n h 1 3 ) . D ù a v o v Þ tr Ý t− ¬ n g ® è i g i ÷ a F 1 v F 2 tr ª n © m p h æ m n g − ê i ta p h © n b i Ö t n g u yª n © m ® Æ c (co m p a cte ) n h − [a ], k h i F 1 v F 2 g Ç n n h a u , v n g u yª n © m l o· ng (d i f f u s e ) n h − [i ], k h i F 1 v F 2 x a n h a u . – T r − ê n g ® é : C ¸ c n g u yª n © m cã th Ó k h ¸ c n h a u v Ò ® é d i th ê i g i a n cñ a ch ó n g . N g − ê i ta cã th Ó p h © n b i Ö t c¸ c tr − ê n g ® é n h − s a u : n g ¾ n [¨ ] b × n h th − ê n g [a ] h ¬ i d i [a .] (1) T h e o M e rritt R u h le n , “ N a s a l V o w e ls ” , J .H . G re e n b e rg , U n iv e r s a ls o f H u m a n L a n g u a g e , S ta n fo rt U n iv e rs ity P re s s , C a lifo rn ia , 1 9 7 8 , p .2 0 7 . 1 4
d i [ a : ] h o Æ c [ a a ], [ ] – C a o ® é : D ù a v o ti ª u ch Ý n y, c¸ c n g u yª n © m ® − î c p h © n r a c¸ c l o ¹ i : b æ n g : n g u yª n © m d ß n g tr − í c [ i , e , ε ] tr Ç m : n g u yª n © m d ß n g s a u [u , o , ] tr u n g h o : n g u yª n © m d ß n g g i÷ a [ ] N ã i ch u n g , tÝ n h ch Ê t tr ß n m « i l m ch o n g u yª n © m k Ð m b æ n g v tÝ n h ch Ê t k h « n g tr ß n m « i l m ch o n g u yª n © m k Ð m tr Ç m . – C − ê n g ® é : C − ê n g ® é th Ó h i Ö n th n h ® é v a n g (h a y © m l − î n g ) . § é m ë cñ a m i Ö n g c n g r é n g , n g u yª n © m c n g cã ® é v a n g l í n (h a y © m l − î n g l í n ) ; n g − î c l ¹ i , ® é m ë c n g h Ñ p , n g u yª n © m c n g cã ® é v a n g n h á (h a y © m l − î n g n h á ) . N h − v Ë y, c¸ c © m [i, , u ] cã ® é v a n g n h á , [ε a , ] cã ® é v a n g lí n , [e , , o ] cã ® é v a n g tr u n g b × n h . M é t® iÒ u d Ô n h Ë n th Ê y l s ù p h © n l o ¹ i th e o © m h ä c cã l i ª n q u a n v í i s ù p h © n l o ¹ i th e o cÊ u © m ; ® ã l ® iÒ u d Ô h iÓ u b ë i v × h i Ö u q u ¶ © m h ä c cñ a m é t © m l d o c¸ ch th ø c cÊ u © m cñ a n ã : s ù s ¾ p x Õ p k h ¸ c n h a u cñ a c¸ c b é p h Ë n cÊ u © m t¹ o r a n h ÷ n g k h o a n g cé n g h − ë n g k h ¸ c n h a u ® − a tí i c¸ c p h È m ch Ê t © m s ¾ c k h ¸ cn h a u . –M é t sè d Ê u p h ô :ëp h Ç n n g u yª n © m m ò i v tr − ê n g ® é cñ a n g u yª n © m , ta ® d ï n g m é t s è d Ê u p h ô ® Ó m i ª u t¶ c¸ c ® Æ c ® i Ó m m ò i , d i , n g ¾ n , … C ß n cã n h ÷ n g ® Æ c ® i Ó m k h ¸ c n ÷ a cñ a n g u yª n © m cÇ n ® − î c g h i n h Ë n b » n g c¸ c d Ê u p h ô k h ¸ c s a u ® © y: +H ¸ m i Ö n g h ¬ i to : , +H ¬ i k h Ð p m iÖ n g : [ ¹ ], [ ε ] , +L − ì i h ¬ i n © n g lª n : [ ⊥ ] +L − ì i h ¬ i h ¹ x u è n g : [ R7 ] + L − ì i n h Ý ch r a tr − í c : [ ] +L − ì i lï i r a s a u : [ ] + M « i h ¬ i tr ß n : [i ] + M « i k h « n g tr ß n : [ o c] 4 . P hô © m 4 .1 . Ph©n lo¹i the o cÊ u ©m K h ¸ c v í i n g u yª n © m , p h ô © m ® − î c p h ¸ t r a k h i l u å n g h ¬ i b Þ c¶ n tr ë . S ù c¶ n tr ë n y l d o h a i b é p h Ë n cÊ u © m (c¶ h a i ® Ò u l ch ñ ® é n g , h o Æ c m é t l ch ñ ® é n g v m é t l th ô ® é n g ) k h Ð p ® − ê n g th « n g tõ p h æ i r a n g o i m i Ö n g . C ¸ ch c¶ n tr ë v n ¬ i c¶ n tr ë l u å n g h ¬ i l m th n h h a i ti ª u ch Ý p h © n l o ¹ i n h − sa u : a ) P h −¬ ng th ø c cÊ u ©m: L c¸ ch c¶ n tr ë l u å n g h ¬ i k h i ta p h ¸ t © m . C ã b è n p h − ¬ n g th ø c ch Ý n h : – P h − ¬ n g th ø c t¾ c: L u å n g h ¬ i b Þ c¶ n tr ë (b Õ t¾ c) h o n to n ë m i Ö n g , r å i s a u ® ã m í i th o ¸ t r a . L u å n g h ¬ i th o ¸ t r a ® » n g m i Ö n g , t¹ o n ª n p h ô ©m t¾ c: [ b , d , p , k , … ] L u å n g h ¬ i th o ¸ t r a ® » n g m ò i , t¹ o n ª n p h ô ©m mò i: [ m , n , … ] 1 5
L u å n g h ¬ i b Ë t m ¹ n h r a ® » n g m i Ö n g , t¹ o n ª n p h ô ©m bË t h ¬ i: [ t’ , p ’ , k ’ ]. H i Ö n t− î n g b Ë t h ¬ i ® − î c g i ¶ i th Ý ch n h − s a u : T r o n g k h i l u å n g h ¬ i b Þ c¶ n ® Ó p h ¸ t r a m é t © m k h « n g b Ë t h ¬ i th × th a n h m « n ® ã n g , d o ® ã d © y th a n h ch Ø cã th Ó r u n g ® é n g v o l ó c l u å n g h ¬ i th o ¸ t ® i , n g h Ü a l cã l i Ò n m é t n g u yª n © m ® i th e o s a u . N g − î c l ¹ i , tr o n g k h i l u å n g h ¬ i b Þ c¶ n ® Ó p h ¸ t r a m é t © m b Ë t h ¬ i th × th a n h m « n m ë . N h − v Ë y, tr − í c k h i th a n h m « n ® ã n g l ¹ i ® Ó n g u yª n © m s a u p h ¸ t r a , th × cã m é t k h o ¶ n g th ê i g i a n n g ¾ n , l ó c ® ã m é t Ý t k h « n g k h Ý th o ¸ t r a , t¹ o n ª n h i Ö n t− î n g b Ë t h ¬ i . – P h − ¬ n g th ø c x ¸ t: L u å n g h ¬ i k h « n g b Þ c¶ n tr ë h ¼ n m l ¸ ch q u a m é t k h e h Ñ p d o h a i b é p h Ë n cÊ u © m t¹ o r a v cä x ¸ t v í i b ê th n h cñ a k h e h Ñ p ® ã m t¹ o r a ©m x ¸ t. L u å n g h ¬ i b Þ ch Æ n n g a y ë g i ÷ a m i Ö n g d o ® Ç u l − ì i ch ¹ m v í i l î i ; n h − n g h a i b ê l − ì i h ¹ x u è n g , l u å n g h ¬ i l ¸ ch q u a m é t h a y h a i b ª n m Æ t l − ì i , t¹ o n ª n p h ô ©m bªn: [ l ]. – P h − ¬ n g th ø c t¾ c – x ¸ t: L u å n g h ¬ i b Þ c¶ n tr ë h o n to n n h − ë p h − ¬ n g th ø c t¾ c, r å i th o ¸ t r a th e o m é t k h e h Ñ p n h − ë p h − ¬ n g th ø c x ¸ t. T r o n g tr − ê n g h î p n y, ta cã p h ô ©m t¾ c x ¸ t, n h − [ ] (ti Õ n g A n h : ch il d “ tr Î co n ” ) , [ ts ] (ti Õ n g N g a : tsena “ g i ¸ ti Ò n ” ) . S ù k h ¸ c n h a u g i ÷ a b a p h − ¬ n g th ø c t¾ c, x ¸ t v t¾ c x ¸ t cã th Ó m i n h h ä a b » n g s ¬ ® å s a u : (M ò i tª n ch Ø ® − ê n g ® i cñ a l u å n g h ¬ i ) – P h − ¬ n g th ø c r u n g : L u å n g h ¬ i l m r u n g ® é n g m é t b é p h Ë n cÊ u © m tr ª n th a n h h Ç u (th − ê n g l ® Ç u l − ì i ) . K h i p h ¸ t r a m é t ©m rung n h − [ r ], ® Ç u l − ì i ch ¹ m v o l î i v b Þ l u å n g h ¬ i Ð p v Ò p h Ý a tr − í c, d o tÝ n h ® n h å i , l − ì i q u a y l ¹ i v Þ th Õ ® Ç u v q u ¸ tr × n h n y l Æ p ® i l Æ p l ¹ i n h i Ò u l Ç n l i ª n ti Õ p . K h i b é p h Ë n cÊ u © m ch Ø v ç ® Ë p m é t l Ç n , ta cã © m v ç [ ] n h − tr o n g ti Õ n g T © y B a n N h a : [ p e r o ] “ ch ã ” / [ p e o ]“ n h − n g ” . H a i l o ¹ i © m b ª n v © m r u n g ® − î c g ä i ch u n g l ©m l á ng (h a y © m tr ¬ n , © m n − í c) , d o ® é ch ¹ m h a i b é p h Ë n cÊ u © m k h ¸ l á n g l Î o s o v í i c¸ c © m k h ¸ c. b) § iÓ m cÊ u ©m: L n ¬ i l u å n g h ¬ i b Þ c¶ n tr ë . K h i p h ¸ t r a p h ô © m , h a i b é p h Ë n cÊ u © m s Ï k h Ð p ® − ê n g th « n g tõ p h æ i r a n g o i m i Ö n g , t¹ o n ª n n ¬ i c¶ n tr ë : n ¬ i ® ã l u å n g h ¬ i s Ï p h ¸ v ì s ù c¶ n tr ë h o n to n ® Ó th o ¸ t r a (tr − ê n g h î p p h − ¬ n g th ø c t¾ c) h o Æ c s Ï cä x ¸ t v o k h e h Ñ p d o h a i b é p h Ë n cÊ u © m t¹ o r a (tr − ê n g h î p p h − ¬ n g th ø c x ¸ t) . K Ó tõ n g o i v o tr o n g , ta cã c¸ c ® i Ó m cÊ u © m s a u ® © y: + H a i m « i (h a y m « i – m « i ) : ë ® © y ta cã c¸ c p h ô ©m h a i m« i [p , b ]. + M « i r ¨ n g : ë ® © y ta cã p h ô ©m m« i r¨ ng: [f , v ]. H a i lo ¹ i p h ô © m h a i m « i v m « i r ¨ n g ® − î c g ä i ch u n g l p h ô © m m « i. + G i ÷ a r ¨ n g : V í i ® Ç u l − ì i ® Æ t ë g i ÷ a c¸ c r ¨ n g cö a cñ a h a i h m r ¨ n g , n h − tr o n g ti Õ n g A n h , ta cã ©m gi÷ a r¨ ng [θ, δ]. 1 6
+§ Ç u l− ì i –r¨ n g :§ Ç u l− ì i v m Æ t s a u cñ a r ¨ n g cö a h m tr ª n t¹ o n ª n ® i Ó m cÊ u © m ch o c¸ c © m [ t , d ]. п п +§ Ç u l− ì i –lî i:§ Ç u l− ì i v l î i cñ a h m tr ª n l ® i Ó m cÊ u © m cñ a [ t, d , s , z ]. + Q u Æ t l − ì i : § Ç u l − ì i n © n g l ª n ca o v q u Æ t co n g v Ò p h Ý a n g ¹ c cø n g , ta cã c¸ c © m [ , ş, ≤]. + L î i – n g ¹ c: § Ç u l − ì i h − í n g ® Õ n p h Ý a l î i g Ç n n g ¹ c cø n g [∫, ]. + N g ¹ c – l î i : § Ç u l − ì i h − í n g ® Õ n p h Ý a n g ¹ c cø n g g Ç n l î i ≤, + N g ¹ c: M Æ t l − ì i h − í n g ® Õ n p h Ý a n g ¹ c cø n g [c, ]. + M ¹ c: G è c l − ì i n © n g l ª n h − í n g ® Õ n n g ¹ c m Ò m (m ¹ c) [k , g , , X ] + L − ì i co n : G è c l − ì i l ï i l ¹ i v n © n g l ª n h − í n g ® Õ n p h Ý a l − ì i co n , t¹ o n ª n c¸ c © m [ q , G ]; h o Æ c l − ì i co n h ¹ x u è n g g è c l − ì i v r u n g ® é n g t¹ o n ª n © m r u n g [ R ] n h − tr o n g ti Õ n g P h ¸ p . + Y Õ t h Ç u : G è c l − ì i l ï i h ¼ n r a s a u , k h o a n g yÕ t h Ç u b Þ th u h Ñ p l ¹ i : [ ħ ] n h − tr o n g ti Õ n g Ên § é [ ħa l l ε ] “ tr ë th n h h î p p h ¸ p ” . + T h a n h m « n : H a i d © y th a n h t¹ o th n h m é t k h e cö a g ä i l th a n h m « n . T h a n h m « n ® ã n g l¹ i ® Ó p h ¸ tra © m t¾ c th a n h m « n [ ] h o Æ c m ë r a t¹ o n ª n © m x ¸ t th a n h m « n [ h ]. T h a n h m « n ë tr o n g th a n h h Ç u n ª n c¸ c © m th a n h m « n cß n ® − î c g ä i l © m th a n h h Ç u h a y © m h ä n g . c) C Ê u ©m p h ô : N g o i c¸ c c¸ ch cÊ u © m ch ñ yÕ u ® − î c tr × n h b y tr ª n , cß n m é t v i h i Ö n t− î n g ® i k Ì m th e o g ä i l cÊ u © m p h ô . + M « i h o ¸ : M « i tr ß n l ¹ i n h − [ ∫o ] sh a l l “ s Ï ” tr o n g ti Õ n g A n h , h o Æ c m « i k h Ð p h ¼ n l ¹ i n h − l é c tr o n g ti Õ n g V i Ö t. +N g ¹ ch o ¸ :M Æ tl− ì i n © n g l ª n v Ò p h Ý a n g ¹ c cø n g . H i Ö n t− î n g n y cß n ® − î c g ä i l m Ò m h o ¸ . T r o n g ti Õ n g N g a , h iÖ n t− î n g n y t¹ o r a m é t l o ¹ t © m m Ò m ® è i ø n g v í i c¸ c © m cø n g : [ t’ , d ’ , s’, z ’, p ’, f’, v ’, r’, l’, n ’, m ’ ]. +M ¹ ch o ¸ :G è cl− ì i n © n g l ª n v Ò p h Ý a m ¹ c (n g ¹ c m Ò m ) n h − ta bl e [ťe i b l ] tr o n g ti Õ n g A n h . – Y Õ t h Ç u h o ¸ : Y Õ t h Ç u b ã p l ¹ i n h − [ ] tr o n g A l l a h ti Õ n g ¶r Ë p . – T i Ò n th a n h m « n h o ¸ : C ã m é t © m t¾ c th a n h m « n x u Ê t h i Ö n tr − í c m é t p h ô © m : ti Õ n g K a tu [ ju ] “ ch © n ” ; ti Õ n g P a n o n g [ b a r ] “ h a i ” . 4 .2. Ph©n lo¹i the o ©m häc – H ÷ u th a nh / v « th a nh : ¢ m h ÷ u th a n h l © m cã ti Õ n g th a n h (tø c cã s ù r u n g ® é n g cñ a d © y th a n h k h i p h ¸ t © m ) : [ b , d , z ]; © m v « th a n h l © m k h « n g cã ti Õ n g th a n h : [p , t, k , f , s ]. P h ô © m h ÷ u th a n h cã th Ó b Þ v « th a n h h o ¸ : [ ]; p h ô © m v « th a n h cã th Ó b Þ h ÷ u th a n h h m : [ ]. o ∧¸ (T h − ê n g n g − ê i ta co i n g u yª n © m ch ñ yÕ S l h ÷ u ∨ u th a n h . N h − n g n g − ê i ta v É n cã th Ó n g h e th Ê y c¸ c n g u yª n © m v « th a n h tr o n g n h i Ò u n g « n n g ÷ . T h e o A b e r cr o m b i e , tr o n g ti Õ n g A n h , n g u yª n © m th ø n h Ê t tr o n g tõ p ota to “ k h o a i” h a y n g u yª n © m cñ a to tr o n g come to tea h o Æ c I m going to town, cò n g n h − tr o n g ti Õ n g P h ¸ p , c¸ cn g u yª n © m cu è i cñ a entendu n g h e ” , c est tout “ tÊ t c¶ l th Õ ” , k h i x u Ê t h i Ö n tr o n g l ê i n ã i h » n g n g y, tr − í c m é t ch ç n g õ n g , l c¸ c n g u yª n © m v « th a n h . T r o n g c¸ c n g « n n g ÷ k h ¸ c n h − ti Õ n g B å § o N h a v m é t s è n g « n n g ÷ d a ® á ch © u M Ü , n g u yª n © m v « th a n h cß n th « n g th − ê n g h ¬ n ) . 1 7
– V a ng / å n: P h ô © m cã tØ l Ö ti Õ n g th a n h ca o h ¬ n ti Õ n g ® é n g l p h ô ©m v a ng (c¸ c © m m ò i , b ª n , r u n g ) , cß n p h ô © m cã tØ l Ö ti Õ n g th a n h th Ê p h ¬ n h o Æ c ch Ø l ti Õ n g ® é n g l p h ô ©m å n (c¸ c © m t¾ c, © m t¾ c x ¸ t) . . C −ê ng ® é : § © y cò n g l ti ª u ch Ý ® Ó p h © n b i Ö t c¸ c p h ô © m . L u å n g h ¬ i n ã i p h ¸ t r a m ¹ n h h a y n h Ñ d o s ø c c¶ n ë ® i Ó m cÊ u © m l í n h a y n h á . T h − ê n g th − ê n g c¸ c © m v « th a n h [ p , t, k ] l © m m ¹ n h v c¸ c © m h ÷ u th a n h [b , d , g ] l © m n h Ñ h ¬ n . R i ª n g © m v « th a n h [h ] l © m n h Ñ n h Ê t. – T r−ê ng ® é : D ù a v o th ê i g i a n p h ¸ t © m , cã th Ó p h © n b i Ö t: + P h ô © m n h Ê t th ê i : P h ¸ t r a ® é t n g é t, k h « n g k Ð o d i n h − c¸ c © m t¾ c [ p , b , t, d ] v p h ô © m l i ª n tô c cã th Ó k Ð o d i ® Õ n m é t g i í i h ¹ n m h ¬ i th ë ch o p h Ð p , n h − c¸ c © m x ¸ t [ s , z , X , γ ]. + P h ô © m n g ¾ n v p h ô © m d i : C ¸ c p h ô © m b × n h th − ê n g l © m n g ¾ n ; k h i m é t p h ô © m k Ð o d i tõ © m ti Õ t n y q u a m é t © m ti Õ t k h ¸ c, v − î t q u a b i ª n g i í i cñ a h a i © m ti Õ t ® ã ta cã p h ô © m d i : ti Õ n g ý bel l o. M é t p h ô © m n h − th Õ ® − î c g ä i l p h ô ©m k Ð p h a y p h ô ©m ® « i. §.C.¢ §Ç u § Ç u H a i M « i G i÷ a Q u Æ t L î i L −ìi Y Õ t T h a n h l−ìi l−ìi N g ¹ c M ¹ c m « i r ¨ n g r ¨ n g l−ìi n g ¹ c c o n h Ç u m « n P .T .C.¢ r ¨ n g lî i p t k q t T¾C c p VT п H T b d d g G п M ò I m n Φ f θ s ş X X ¸ T h VT ħ H T β v δ z γ T¾C ts X ¸ T dz VT H T B £ N l R U N G r R C hó thÝ ch: : gia [a] (tiÕ ng V iÖ t, ph− ¬ ng ng÷ N am B é ) q: [q al] “giÕ t” (D o T h¸ i) : ¨ n u è n g (V iÖ t) ; al l [ Dl] “tÊ t c¶ ” (§ ø c) : c am p h o r “lo ng n o ” [k® ] (A nh) [ ilo so ia] “triÕ t hä c” (H i L ¹ p) : [u a] “qu ¶ nho ” (T © y B an N ha) θ: t h in g “®å vË t” [θi ] (A nh) δ: t h is “c¸ i n y ” [δis] (A nh) : c h an ge r “thay ®æ i” [ a e] (P h¸ p) % : [ ak w ] “gÊ u ” (B ru ) 1 8
³: ic h “t« i” [i©] (§ ø c) j : ab e il l e “o ng” [abej ] (P h¸ p) ts: t s e n a “gi¸ tiÒ n” (N ga) dz: m e z z o [medzo ] “mé t nö a”; E w e [dzai] “m− a” (ý) t : m u c h o “nhiÒ u ” [mu t o ] (T © y B an N ha) : J o h n [ Q] (A nh) II. c¸c ®¬n vÞ siªu ®o¹n tÝnh T ro ng lê i nã i, ®å ng thê i ví i nh÷ ng ®¬ n vÞ ®o ¹ n tÝ nh m ta x Ð t trª n, cß n cã nh÷ ng ®¬ n vÞ kh¸ c gä i l ®¬ n vÞ siª u ®o ¹ n tÝ nh (cã ng− ê i gä i l nh÷ ng hiÖ n t− î ng ng« n ®iÖ u ) . 1. Thanh ®iÖu 1.1. Thanh ®iÖu lµ g×? T hanh ®iÖ u l hiÖ n t− î ng vÒ cao ®é cñ a c¸ c © m thanh ng« n ng÷ ®− î c t¹ o ra do nh÷ ng ru ng bË t cñ a d© y thanh. T ï y theo sù ru ng ®é ng ®ã nhanh hay chË m, nhiÒ u hay Ý t, m¹ nh hay y Õ u , biÕ n chu y Ó n ra sao ... m ta cã c¸ c thanh ®iÖ u kh¸ c nhau . N h− vË y , sù ru ng ®é ng cñ a d© y thanh ® ®¶ m nhË n vai trß hai mÆ t: mé t mÆ t, nã t¹ o ra nh÷ ng © m h÷ u thanh (ngu y ª n © m hay phô © m) ; mÆ t kh¸ c, nã t¹ o ra sù dao ®é ng vÒ cao ®é (thanh ®iÖ u ) . T Ê t nhiª n thanh ®iÖ u chØ cã mÆ t thË t sù tro ng ph¹ m vi nh÷ ng © m h÷ u thanh, nh− ng ta vÉ n nghe thÊ y sù dao ®é ng vÒ cao ®é nh− mé t c¸ i g× liª n tô c, v× nh÷ ng chç hæ ng do c¸ c © m thanh t¹ o ra ®Ò u ®− î c l− í t qu a v kh« ng ®Ó ý tí i. M ä i ng« n ng÷ ®Ò u sö dô ng cao ®é cñ a © m thanh, nh− ng c¸ c ng« n ng÷ nh− P h¸ p, A nh, N ga, cao ®é kh« ng ¶ nh h− ë ng trù c tiÕ p ®Õ n ý nghÜ a cñ a tõ . T r¸ i l¹ i, tro ng c¸ c ng« n ng÷ nh− V iÖ t, T ru ng, sù thay ®æ i cao ®é ®− a tí i sù lu © n phiª n ý nghÜ a cñ a tõ . T ro ng tr− ê ng hî p n y , cao ®é cñ a © m thanh ®− î c gä i l thanh ®iÖ u v c¸ c ng« n ng÷ n y gä i l n g« n n g÷ dï n g t h an h . 1.2 . P h© n lo ¹ i – T h an h b Ë c : L lo ¹ i thanh chØ ph© n biÖ t nhau vÒ mø c ®é cao thÊ p, kh« ng cã tÝ nh chÊ t chu y Ó n h− í ng ®i lª n hay ®i x u è ng ho Æ c kÐ o d i ra. T heo K .L . P ike, cã thÓ cã bè n thanh bË c: cao , h¬ i cao , b× nh th− ê ng, thÊ p. N g« n ng÷ N gbaka cã ba thanh bË c: T hanh cao [– p ε] “ë trª n” T hanh võ a [– p ε] “mÆ t tr¨ ng” T hanh thÊ p [– p ε] “mó a” – T h an h l − í t : L lo ¹ i thanh ph© n biÖ t nhau kh« ng chØ vÒ mø c ®é cao thÊ p, m chñ y Õ u l ë chiÒ u h− í ng biÕ n chu y Ó n ho Æ c kÐ o d i cñ a thanh. C ã thÓ ph© n lo ¹ i thanh l− í t nh− sau : (1 ) T hanh l− í t ®¬ n gi¶ n: chØ cã mé t chiÒ u biÕ n ®æ i: T hanh lª n T hanh x u è ng T hanh b» ng (2 ) T hanh l− í t phø c t¹ p: cã nhiÒ u chiÒ u biÕ n ®æ i: T hanh lª n x u è ng T hanh x u è ng lª n N g« n ng÷ n o cã hÖ thè ng thanh ®iÖ u hÇ u hÕ t thu é c lo ¹ i thanh l− í t th× gä i l ng« n ng÷ dï ng thanh theo ®− ê ng nÐ t, vÝ dô : tiÕ ng V iÖ t, tiÕ ng T h¸ i L an, tiÕ ng T ru ng Q u è c. 1 9
T iÕ ng T ru ng Q u è c (B ¾ c K inh) l mé t ng« n ng÷ dï ng bè n thanh. M é t © m tiÕ t nh− [ u ] cã thÓ tu ú theo thanh m cã nh÷ ng nghÜ a kh¸ c nhau : “s¸ ch”, “thu é c vÒ ”, “nÊ u chÝ n”, “c© y ”. B è n thanh cñ a tiÕ ng T ru ng Q u è c ®− î c gä i tª n theo tru y Ò n thè ng l : b× nh, th− î ng, khø , nhË p. C ao ® é T h an h V Ý dô B × nh 5 5 th − “s¸ ch” T h− î ng 3 5 th u é c “thu é c vÒ ” K hø 2 1 4 th ô c “nÊ u chÝ n” N hË p 5 1 th ô “c© y ” T iÕ ng H o ttento t ë miÒ n N am ch© u P hi cã 6 thanh ®− î c B each miª u t¶ nh− sau : thanh 1 : cao v lª n; thanh 2 : võ a v lª n; thanh 3 : thÊ p v lª n; thanh 4 : cao v x u è ng; thanh 5 : võ a v x u è ng; thanh 6 : thÊ p v x u è ng. H au drico u rt cho biÕ t mé t tr− ê ng hî p ®Æ c biÖ t vÒ tiÕ ng T riqu e ví i mé t hÖ thè ng thanh ®iÖ u rÊ t phø c t¹ p (1 9 thanh) : 4 thanh bË c, 1 3 thanh ®iÖ u ®¬ n gi¶ n (8 lª n v 5 x u è ng) v 2 thanh ®iÖ u phø c t¹ p, ®Ò u x u è ng rå i lª n nh− ng ë hai mø c ®é kh¸ c nhau . 2 . Tr ä ng © m 2 .1. Tr ä ng © m lµ g×? T rä ng © m l hiÖ n t− î ng nhÊ n m¹ nh v o mé t y Õ u tè n o ®ã tro ng ng÷ l− u . S ù nhÊ n m¹ nh ®ã thÓ hiÖ n ë c¸ c mÆ t: c− ê ng ®é t¨ ng lª n, tr− ê ng ®é d i ra, cao ®é ho Æ c thË t l bæ ng h¬ n ho Æ c l trÇ m h¬ n. 2 .2 . P h© n lo ¹ i t r ä ng © m – T r ä n g © m t õ : L trä ng © m chØ cã t¸ c dô ng tro ng ph¹ m vi tõ , thÓ hiÖ n ë mé t © m tiÕ t n o ®ã cñ a tõ . T Ý nh chÊ t trä ng © m tõ cñ a c¸ c ng« n ng÷ cã thÓ kh¸ c nhau . V Ò c− ê ng ®é , cã ng« n ng÷ dï ng trä ng © m rÊ t y Õ u , nh− tro ng tiÕ ng H i L ¹ p, trä ng © m y Õ u ®Õ n nç i ta chØ nhË n thÊ y kh¸ c biÖ t vÒ tr− ê ng ®é gi÷ a c¸ c © m tiÕ t mang trä ng © m v c¸ c © m tiÕ t kh« ng mang trä ng © m. C ã ng« n ng÷ l¹ i dï ng trä ng © m rÊ t m¹ nh nh− tiÕ ng A nh, tiÕ ng § ø c. C − ê ng ®é cñ a © m tiÕ t mang trä ng © m ¸ t h¼ n c¸ c © m tiÕ t kh¸ c, ch¼ ng h¹ n tro ng tõ tiÕ ng A nh u n iv Ð r s it y , © m tiÕ t v e r h× nh nh− tá a ra to n bé tõ ®ã v c¸ c © m tiÕ t kh¸ c bÞ mê ®i. V Ò cao ®é , cã ng« n ng÷ dï ng trä ng © m rÊ t trÇ m nh− tiÕ ng N ga (dÜ nhiª n tro ng tiÕ ng N ga cã mé t sè tr− ê ng hî p trä ng © m cò ng rÊ t bæ ng) . V Þ trÝ cñ a trä ng © m tro ng tõ cò ng kh¸ c nhau tï y theo ng« n ng÷ . T ro ng tiÕ ng ý, trä ng © m ë ®Ç u tõ : vÝ dô ã p e r a; tro ng tiÕ ng P h¸ p trä ng © m ë cu è i tõ : o p e r ¸ ; tro ng tiÕ ng B a L an, trä ng © m l¹ i ë © m tiÕ t ¸ p chã t: o p Ð r a. T ro ng c¸ c ng« n ng÷ M « n-K hmer, cã nh÷ ng tõ so ng tiÕ t m trä ng © m th− ê ng r¬ i v o © m tiÕ t thø hai (tro ng tr− ê ng hî p n y , © m tiÕ t thø nhÊ t ®− î c gä i l tiÒ n © m tiÕ t hay © m tiÕ t phô ) , ch¼ ng h¹ n, B ru s ar ã “ló a”. T ro ng tiÕ ng A nh, tiÕ ng N ga th× vÞ trÝ cñ a trä ng © m tu ú theo tõ ng tõ : nã cã thÓ ë ®Ç u , ë gi÷ a hay ë cu è i tõ . V Ý dô : T iÕ ng A nh: ¸ f t e r “sau ”, l in gu Ý s t ic s “ng« n ng÷ hä c”, ab ã u t “vÒ ”, ... T iÕ ng N ga: v Ý de t “thÊ y ”, o t v Ð t it “tr¶ lê i”, k h o r o s h ã “tè t”, ... –T rä n g© m c ó p h ¸ p : C ã t¸ c dô ng tro ng ph¹ m vi ng÷ ®o ¹ n, th− ê ng x u Ê t hiÖ n ë cu è i c¸ c ng÷ ®o ¹ n gi÷ a c© u : V Ý dô : + H » n g n ¨ m , c ø v µ o c u è i t h u , l ¸ n go µ i ® − ê n g r ô n g n h iÒ u . . . 2 0