Giáo trình Ngữ âm Tiếng Việt tinh giản: Phần 2 - PGS Vương Hữu Lễ

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:44

Thêm vào BST

Báo xấu

422
lượt xem 100
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp phần 1, phần 2 của cuốn Giáo trình Ngữ âm Tiếng Việt tinh giản gồm 3 chương còn lại có nội dung giới thiệu một số kiến thức về hiện tượng biến âm, vấn đề chính âm, chữ viết. Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung của cuốn giáo trình cụ thể hơn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Ngữ âm Tiếng Việt tinh giản: Phần 2 - PGS Vương Hữu Lễ

Ch−¬ng IV H Ö th è ng ng÷ ©m tiÕng ViÖt H Ö th è n g n g ÷ © m ti Õ n g Vi Ö t h i Ö n ® ¹ i l mé t c ¬ c h Õ g å m c ¸ c h Ö th è n g c o n : © m ® Ç u, © m ® Ö m , © m c h Ý n h , © m c uè i, th a n h ® iÖ u, tr ä n g © m v n g ÷ ® iÖ u. I. ©m ®Ç u 1. ¢ m ® Ç u ® Ò u l p h ô © m P h Ç n l í n c ¸ c © m ti Õ t ti Õ n g Vi Ö t ® Ò u c ã © m ® Ç u , tÊ t c ¶ c ¸ c © m ® Ç u ® Ò u l p h ô © m v l p h ô © m ® ¬ n , v Ý dô : tiÕ n g , V iÖ t, h iÖ n , ® ¹ i. T h − ê n g th − ê n g c ¸ c © m ti Õ t n h − a n h , em , ¨ n , uè n g , oa n h , uy ª n ,… k h « n g p h ¶ i l k h « n g c ã © m ® Ç u , m c ã © m ® Ç u t¾ c h ä n g [ ] k h « n g th Ó h i Ö n tr ª n c h ÷ v i Õ t. T u y n h i ª n , © m ® Ç u [ ] c ã mÆ t h a y v ¾ n g mÆ t th × ý n g h Ü a c ñ a tõ h a y h × n h v Þ c ò n g k h « n g th a y ® æ i . D o ® ã , ® Ó c h o ® ¬ n g i ¶ n , ta s Ï c o i a n h , em , ¨ n , uè n g , oa n h , uy ª n , … l © m ti Õ t k h « n g c ã © m ® Ç u ,c h ø k h « n g p h ¶ i l c ã © m® Ç u [ ] h a y c ã © m ® Ç u z ª r « [ Ø ]. Cò n g v Ë y , ® Ó c h o th è n g n h Ê t, ë c ¸ c mô c s a u , ta s Ï c o i bµ n , k Ý n h , th ¸ n g , … l n h ÷ n g © m ti Õ t k h « n g c ã © m ® Ö m, c h ø k h « n g p h ¶ i l c ã © m ® Ö m z ª r « ; v ta , ® i, th Õ ,… l n h ÷ n g © m ti Õ t k h « n g c ã © m c u è i , c h ø k h « n g p h ¶ i l c ã © m c u è i z ª r« . 2 .B ¶ n g k ª p h ô © m ® Ç u B ¶ n g k ª h Ö th è n g p h ô © m ® Ç u s a u ® © y c h o ta bi Õ t c ¸ c ® Æ c ® i Ó m n g ÷ © m h ä c c ò n g n h − p h © n l o ¹ i c ñ a 2 1 p h ô © m ® Ç u ti Õ n g Vi Ö t h i Ö n ® ¹ i . B ¶ n g k ª c h o th Ê y ti Õ n g Vi Ö t k h « n g c ã c ¸ c l o ¹ i h × n h © m t¾ c -x ¸ t v r u n g , v tr o n g d y © m t¾ c v « th a n h c ã mé t © m bË t h ¬ i / t’ / . §Ç u G è c §C¢ Q u Æ t M Æ t l− ì i – T h a n h M « i l− ì i – l− ì i – P T C¢ l− ì i n g ¹ c h Ç u lî i m ¹ c T ¾ c VT t, t ' c k H T b d Mòi m n VT f X X ¸ t s ” h H T v z £ γ B ª n l 3. Sù thÓ hiÖn trªn ch÷ viÕt cña phô ©m ®Çu N ã i chung, mç i ©m vÞ ©m ® Ç u ® −î c thÓ hiÖ n b» ng mé t con ch÷ , nh−ng cò ng cã mé t sè ©m vÞ ® −î c ghi b» ng c¸ ch ghÐ p hai hay ba con ch÷ . C ã ©m vÞ ® −î c ghi b» ng mé t h× nh thø c duy nhÊ t; l¹ i cã v i ©m vÞ ghi b» ng hai hay ba h× nh thø c kh¸ c nhau. 3 8
¢ m C h÷ V Ý d ô ¢ m C h÷ V Ý d ô /b/ b ba /f / ph ph¶ i /t/ t ta /v/ v vÒ / t’ / th thi /s/ x xa /d/ d ® i d da / / tr tre /z / gi gia /c/ ch cho g g× k ki (ª, e) /Ş/ s sa /k/ c ca /≤/ r râ q qua /x/ kh kho /m/ m mÑ g g /γ/ /n/ n nã gh ghi (ª, e) / / nh nh /h/ h h¸ t ng nga /l/ l lªn / / ngh nghi (ª, e) 4 . ¢ m ®Çu tro ng ph− ¬ ng ng ÷, thæ ng ÷ H Ö thè ng ©m ® Ç u trªn ® ©y l hÖ thè ng ©m ® Ç u cñ a tiÕ ng V iÖ t tiªu chuÈ n. K h«ng ph¶ i ® Þ a ph−¬ng n o cò ng ph©n biÖ t ® Ç y ® ñ 21 phô ©m ® Ç u kÓ trªn. Trong ph−¬ng ng÷ B ¾ c B é (gå m B ¾ c B é v Thanh H ã a) , c¸ c ©m quÆ t l−ì i / ş, / kh«ng cã mÆ t; tre → c he, s a → x a , ru → d u . ë mé t sè thæ ng÷ cñ a ph−¬ng ng÷ B ¾ c, ©m / l / bÞ lÉ n th nh / n / v ng−î c l¹ i, / n / lÉ n ví i / l /. Trong ph−¬ng ng÷ Trung B é (nh− N ghÖ A n, H TÜ nh, Q u¶ ng B × nh, Q u¶ ng TrÞ , Thõ a Thiªn – H uÕ ) , v¾ ng mÆ t ©m / /; nã ® −î c thay b» ng ©m / j / v ©m vÞ / z / cò ng ® −î c thù c hiÖ n b» ng ©m [ j ]: n h× , d × → g × . Trong ph−¬ng ng÷ N am B é (tõ Q u¶ ng N am ® Õ n C M au) , ©m vÞ / v / kh«ng cã v ® −î c thay b» ng / j /, v cò ng nh− ë ph−¬ng ng÷ Trung B é , ©m vÞ / z / ® −î c thù c hiÖ n b» ng ©m [ j ]: v a , d a → g i a . ë N am B é , trong mé t v i thæ ng÷ , ©m / / ® −î c thay b» ng / γ /: r« → g«; / c / ® −î c thay b» ng / s / c hu è i → x u è i (ph¸ t ©m l [ suoj5 ]) . Trong ph−¬ng ng÷ B ¾ c B é , ë mé t sè vï ng cã hai hiÖ n t−î ng chuyÓ n hã a ng÷ ©m th−ê ng gÆ p nh− sau: / / → / t /, / ş / → / t’ / hoÆ c ng−î c l¹ i / t’ / → / ş /; vÝ dô : tre → te, tr© u → t© u , s µ o → thµ o , th− a → s − a (L ª V ¨n L Ý , L e pa rl er V i etn a m i en , B é Q uè c gia G i¸ o dô c, S i G ß n, 19 60, tr.10) . Trong ph−¬ng ng÷ Trung B é , cò ng cã rÊ t nhiÒ u thæ ng÷ cã nh÷ ng hiÖ n t−î ng nh− thÕ . C h¾ c ch¾ n, nghiªn cø u tØ mØ h¬n vÒ c¸ c thæ ng÷ cñ a tiÕ ng V iÖ t, ta cß n ph¸ t hiÖ n nhiÒ u hiÖ n t−î ng ® Æ c biÖ t n÷ a vÒ ©m ® Ç u (cò ng nh− vÒ c¸ c bé phË n kh¸ c cñ a ©m tiÕ t) . 39
5 . ¢ m ®Çu ng o ¹ i l ai D o tiÕ p xó c ví i c¸ c ng«n ng÷ ch©u ¢ u, tiÕ ng V iÖ t hiÖ n ® ¹ i m−î n mé t sè tõ v do ® ã m−î n mé t v i ©m ® Ç u xa l¹ , nh− p-: pin, p«p¬lin,… ; k l -: clo...; cr-: cr«m… ; s t-: S talin… ; s k -: M ¸ txc¬va; d r-: hi® r«… C ¸ c phô ©m xa l¹ ® ã chØ xuÊ t hiÖ n ë mé t sè tõ v phÇ n lí n l nh÷ ng tõ phiªn ©m, nh÷ ng thuË t ng÷ khoa hä c, nªn ta kh«ng coi c¸ c phô ©m ® ã l th nh viªn cñ a hÖ thè ng ©m ® Ç u tiÕ ng V iÖ t. II. ¢m ®Öm 1 . ¢ m ®Öm / w / ë vÞ trÝ ©m ® Ö m, nh− ® nã i ë trªn, chØ cã mé t ©m vÞ / w /. § ã l mé t ©m m«i, cã t¸ c dô ng l m trÇ m hã a ©m s¾ c cñ a ©m tiÕ t: so s¸ nh ta v to a . 2 . Sù thÓ hiÖn trªn ch÷ viÕt cña ©m ®Öm / w / ¢ m vÞ / w / ® −î c thÓ hiÖ n trªn ch÷ viÕ t b» ng hai h× nh thø c: – u: khi / w / xuÊ t hiÖ n tr−í c c¸ c nguyªn ©m i, ª, iª (ia) , ¬, ©, vÝ dô : tu y , q u Õ , l u y Ö n , hu ¬ , hu © n , . v khi / w / xuÊ t hiÖ n sau con ch÷ q: q u a , q u y , q u ª , q u e, q u © n . – o: khi / w / xuÊ t hiÖ n tr−í c ba nguyªn ©m a, ¨, v e: ho a , hß e, ho Æ c , . 3. Sù ph©n b è cña / w / ¢ m ® Ö m / w / bÞ h¹ n chÕ xuÊ t hiÖ n ë mé t sè tr−ê ng hî p: – / w / kh«ng xuÊ t hiÖ n sau c¸ c phô ©m ® Ç u l ©m m«i / b, f , v, m /. C ¸ c tõ n o cã ©m l ©m m«i m cã kÌ m theo ©m ® Ö m th× cã thÓ ch¾ c ch¾ n r» ng ® ã l nh÷ ng tõ ngo¹ i lai: b u ý t (bus) , phu y (f ¬t) , v o a n (voile) , m u y (µ) . – / w / kh«ng xuÊ t hiÖ n sau ©m / /, tõ d©y c u -ro a l m−î n cñ a tiÕ ng P h¸ p c o u ro i e. – / w / chØ xuÊ t hiÖ n sau / γ / ë mé t tõ : g o ¸ (do tõ H ¸ n V iÖ t q u ¶ ) . – / w / cò ng chØ xuÊ t hiÖ n ë v i tõ cã ©m ® Ç u / n /: n o a , n o · n (l nh÷ ng tõ H ¸ n V iÖ t) . 4 . ¢ m ®Öm tro ng ph− ¬ ng ng ÷, thæ ng ÷ Trong ph−¬ng ng÷ N am B é , sù cã mÆ t cñ a ©m ® Ö m ë c¸ c tr−ê ng hî p cã ©m ® Ç u l nh÷ ng ©m cã ® iÓ m cÊ u ©m m¹ c hay hä ng: / Ø-, h-, k-, - /, l m thay ® æ i c¸ c d¹ ng ©m ® Ç u ® ã th nh ©m ® Ç u / γ /: o a , ho a , q u a , n g o a → g o a ; o a n , ho a n , q u a n , n g o a n → g o a n (ph¸ t ©m l [γwaη1 ]) . ë mé t sè thæ ng÷ cñ a ph−¬ng ng÷ N am B é , nh− ë Q u¶ ng N am, ©m ® Ö m v¾ ng mÆ t trong nh÷ ng tõ cã ©m ® Ç u kh«ng ph¶ i l ©m m¹ c hay hä ng / t, t’ , , c, , s, j, ş, l / v cã ©m chÝ nh l nguyªn ©m dß ng tr−í c i, ª, e, iª: to e to Ð t → te tÐ t; tru y Ò n → tri Ò n ; c hu y Ö n → c hi Ö n ; thu ý → thÝ ; thu Õ → thÕ ; thu ª → thª ; n hu y Ô n → n hi Ô n ; d u y ª n → d i ª n ; x u y Õ n → x i Õ n ; s u y Ô n → s i Ô n ; l o Ì l o Ñ t → l Ì l Ñ t; … III. ¢m c h Ý n h 1 . ¢ m chÝ nh ®Ò u l ng uy ªn ©m Trong cÊ u tró c ©m tiÕ t tiÕ ng V iÖ t, ® ¬n vÞ ® ¶ m nhiÖ m yÕ u tè ©m chÝ nh bao giê cò ng l ©m vÞ nguyªn ©m. K h«ng cã tr−ê ng hî p phô ©m gi÷ vai trß ©m chÝ nh. TiÕ ng V iÖ t cã c¶ nguyªn ©m ® ¬n lÉ n nguyªn ©m ® «i. 40
1.1. Nguyªn ©m ®¬n: G å m 11 ©m, ph©n lo¹ i nh− sau: – V Ò ® é më , cã ba lo¹ i: nguyªn ©m hÑ p (i, , u) ; nguyªn ©m võ a (e, , , o) v nguyªn ©m ré ng (ε, a, ¨, ) . – V Ò dß ng, cã ba lo¹ i: nguyªn ©m dß ng tr−í c (i, e, ε) ; nguyªn ©m dß ng gi÷ a ( , , , a, ¨) v nguyªn ©m dß ng sau (u, o, ) . – V Ò h× nh d¸ ng cñ a m«i, cã hai lo¹ i: nguyªn ©m trß n m«i (u, o, ) v nguyªn ©m kh«ng trß n m«i (i, e, ε, , , , a, ¨, ) . – V Ò tr−ê ng ® é , cã hai cÆ p ® è i lË p: [ / ], [ a / ¨ ] ví i rÊ t nhiÒ u vÝ dô trong rÊ t nhiÒ u bè i c¶ nh, vÝ dô : b í t / b Ê t, t¬ i / t© y , l í n / l Ê n , l a n g / l ¨ n g , ta i / ta y , b ¸ c / b ¾ c , . (C ã t¸ c gi¶ cß n thªm hai cÆ p ® è i lË p kh¸ c l [ ε / ], [ / ] ví i c¸ c vÝ dô k en g / c a n h, b o o n g / b o n g ; nh−ng, nh÷ ng tiÕ ng k en g , b o o n g t¹ o nªn thÕ ® è i lË p ® ã l nh÷ ng tõ t−î ng thanh hay tõ phiªn ©m ngo¹ i lai, cho nªn ® ã l nh÷ ng cø liÖ u kh«ng thÝ ch ® ¸ ng) . Tã m t¾ t nh÷ ng ® iÒ u nã i trªn, ta lË p b¶ ng kª nguyªn ©m sau ® ©y: D ß ng T r− í c G i÷a Sau § é më H Ñ p i u V õ a e , o R é ng ε a, ¨ 1.2 . Nguyªn ©m ®« i : G å m ba ©m vÞ / i , , u / ® Ò u l nguyªn ©m ® «i gi¶ m, b¾ t ® Ç u tõ ® é më hÑ p cñ a c¸ c nguyªn ©m dß ng tr−í c, gi÷ a v sau l−í t ® Õ n ® é më võ a cñ a nguyªn ©m trung ho . 2 . Sù thÓ hiÖn trªn ch÷ viÕt cña ©m chÝ nh Trªn ch÷ viÕ t, nã i chung c¸ c nguyªn ©m ® −î c thÓ hiÖ n b» ng mé t h× nh thø c, nh−ng cò ng cã tr−ê ng hî p chó ng ® −î c thÓ hiÖ n b» ng hai, ba hay bè n h× nh thø c: ¢ m C h÷ V Ý d ô ¢ m C h÷ V Ý d ô i im /u/ u thu /i/ y quý /o/ « c« /e/ ª vÒ / / o nhá e mÑ ia tia /ε/ a anh, ¸ ch ya khuya / / − t− /i / iª tiªn / / ¬ cê yª khuyªn / / © ©n −a m−a / / /a/ a ta −¬ m−î n 41
¨ ¨n ua mua /¨/ /u / a au, ay u« muè n C Ç n chó ý mÊ y ® iÓ m: – ¢ m vÞ / i / ® −î c ghi b» ng con ch÷ y trong bè i c¶ nh cã ©m ® Ö m / w /: tu y , thó y , l ò y , s u y , … – ¢ m vÞ / ε / ® −î c ghi b» ng con ch÷ a trong c¸ c ©m tiÕ t cã vÇ n a n h hay ¸ c h: v a n h v ¸ c h, tha n h b ¹ c h, … – ¢ m vÞ / ¨ / ® −î c ghi b» ng a trong c¸ c ©m tiÕ t cã vÇ n a u hay a y : m a u , m a y , c a u , c a y , … – C ¸ c nguyªn ©m ® «i / i , , u / ® −î c ghi lÇ n l−î t b» ng i a , − a , u a khi ©m tiÕ t kh«ng cã ©m cuè i: c hi a , c h− a , c hu a ; v ® −î c ghi lÇ n l−î t b» ng i ª , − ¬ , u « khi ©m tiÕ t cã ©m cuè i: c hi Õ c , c h− í c , c hu è c , c hi ª n , c h− ¬ n g , c hu « n g , … R iªng nguyªn ©m ® «i / i / khi kÕ t hî p ví i ©m ® Ö m th× ® −î c ghi b» ng y a (nÕ u kh«ng cã ©m cuè i) hoÆ c y ª (nÕ u cã ©m cuè i v kh«ng cã ©m ® Ç u) : k hu y a , k hu y ª n , y ª u , y ª n , … 3. Sù ph©n b è cña c¸ c ng uy ªn ©m 3 .1. Q ua n h Ö v í i ©m ®Ç u: TÊ t c¶ c¸ c nguyªn ©m ® ¬n v ® «i ® Ò u cã kh¶ n¨ng xuÊ t hiÖ n sau bÊ t cø phô ©m ® Ç u n o, trõ hai tr−ê ng hî p: – / u / kh«ng xuÊ t hiÖ n sau / f /. (S ù kÕ t hî p cñ a / u / v / f / chØ thÊ y cã ë mé t tõ cæ hay ph−¬ng ng÷ l : ti ª n phu « n g ‘ tiªn phong’ ) . – / i / kh«ng xuÊ t hiÖ n sau / γ /, trõ tr−ê ng hî p “ iÕ c hã a” nh− g í m g hi Õ c . (Trong ph−¬ng ng÷ N am B é , / γ / cã thÓ kÕ t hî p ví i / i / nh− g hi Ò n “ nghiÖ n” hay g u y Ò n “ quyÒ n” ) . 3 .2 . Q ua n h Ö v í i ©m ®Ö m: C ¸ c nguyªn ©m trß n m«i / u, o, / v hai nguyªn ©m gi÷ a hÑ p / , / kh«ng xuÊ t hiÖ n sau / -w- /. Ta chØ cã c¸ c tr−ê ng hî p kÕ t hî p sau ® ©y: ¢ m ® Ö m + nguyªn ©m C h÷ viÕ t V Ý dô / wi / uy tu y , hu ý t / we / uª hu Õ , q u ª n ue q u e, q u en oe lo Ì lo Ñ t / wε / ua q u a n h oa k ho a n h / wi / uya k hu y a uyª k hu y ª n /w / u¬ q u ¬ , thu ë /w / u© q u Ç n q u Ë t ua q u a , q u ¶ n g / wa / oa ho a , ho µ n u¨ q u ¨ n , q u Æ c / w¨ / o¨ ho Æ c , tho ¾ t ua q u a y oa x o a y 42
3 .3 . Q ua n h Ö v í i ©m c uè i : TÊ t c¶ c¸ c nguyªn ©m ® ¬n v ® «i, cã tr−ê ng ® é b× nh th−ê ng (kh«ng ng¾ n) ® Ò u cã thÓ xuÊ t hiÖ n ® Ó t¹ o th nh ©m tiÕ t cã hay kh«ng cã ©m cuè i. R iªng hai nguyªn ©m ng¾ n / ¨, / chØ xuÊ t hiÖ n ® −î c ví i ® iÒ u kiÖ n ©m tiÕ t ph¶ i cã ©m cuè i: ¨ n n ¨ n , © n n h© n , v Ç n g tr¨ n g , … 4 . ¢ m chÝ nh tro ng ph− ¬ ng ng ÷, thæ ng ÷ S o ví i c¸ c th nh tè kh¸ c cñ a ©m tiÕ t, cã lÏ ©m chÝ nh l th nh tè cã nhiÒ u chuyÓ n ho¸ nhÊ t trong c¸ c ph−¬ng ng÷ , thæ ng÷ . Trong mé t sè thæ ng÷ , cã v i nguyªn ©m ® ¬n thay ® æ i ©m s¾ c Ý t nhiÒ u, nhÊ t l ë c¸ c ©m tiÕ t më , do cã kÌ m theo mé t yÕ u tè nguyªn ©m kh¸ c ® i tr−í c hay ® i sau. Trong tiÕ ng H N é i: [ ε ] → [ ε∧ ], [ ]→[ ∧ ]; trong tiÕ ng Q u¶ ng N am: [ i ] → [ ci ], [ a ] → [ a ]; trong tiÕ ng H uÕ , õ ® −î c ph¸ t ©m l [a 2 ]. Trong thæ ng÷ , cß n cã hiÖ n t−î ng kh«ng ph©n biÖ t c¸ c nguyªn ©m trong mé t sè bè i c¶ nh. ë Q u¶ ng B × nh, c¸ c ©m / o / v / / kh«ng ph©n biÖ t khi kÕ t hî p ví i [ - ], [ -k ]: tr« n g = tro n g , k hè c = k hã c ; ë Q u¶ ng N am c¸ c ©m / e / v / ε / kh«ng ph©n biÖ t khi kÕ t hî p ví i / -m / v / -p /: ª m = em , thÕ p = thÐ p, ... IV . © m c u è i 1 . C ¸ c ©m vÞ cuè i 1.1. V Ò p h − ¬ng t h ø c c Ê u ©m t a p h ©n b i Ö t - t¾ c: / -p, -t, -k / – P hô ©m - mò i: / -m, -n, - / – B ¸ n ©m: / -w, -j / 1.2 . V Ò ®i Ó m c Ê u ©m t a p h ©n b i Ö t – ©m m«i: / -p, -m, -w / – ©m lî i: / -t, -n / – ©m ng¹ c: / -j / – ©m m¹ c: / -k, - / § C ¢ M « i L î i N g ¹ c M ¹ c P T C ¢ T¾ c -p -t -k M ò i -m -n - B ¸ n ©m -w -j 2 . Sù ph©n b è cña c¸ c ©m cuè i 2 .1. S ù p h ©n b è c ñ a p h ô ©m c uè i : N ã i chung, c¸ c phô ©m cuè i ® −î c ph©n bè ® Ò u ® Æ n sau c¸ c ©m chÝ nh nguyªn ©m, trõ mé t Ý t tr−ê ng hî p sau ® ©y: – c¸ c ©m m«i / -p, -m / kh«ng xuÊ t hiÖ n sau / /; – c¸ c ©m m¹ c / -k, - / kh«ng xuÊ t hiÖ n sau / /. 43
2 .2 . S ù p h ©n b è c ñ a c ¸ c b ¸ n ©m c uè i : C ¸ c b¸ n ©m cuè i ® −î c ph©n bè sau c¸ c ©m chÝ nh cã ©m s¾ c (trÇ m bæ ng) ® è i lË p: – / -w / cã ©m s¾ c trÇ m chØ ® −î c ph©n bè sau c¸ c nguyªn ©m bæ ng v trung hß a, trõ / /. – / -j / cã ©m s¾ c bæ ng chØ ® −î c ph©n bè sau c¸ c nguyªn ©m trÇ m v trung hß a. B ¸ n ©m c uè i B æ ng T rÇ m V Ý d ô ¢ m c h Ý nh -j -w i – iw – chÞ u B æ ng i – i w – chiÒ u (Tr−í c) e – ew – kªu ε – εw – keo j w ngö i h−u Trung j w c−ê i h−¬u hß a j thê i – (G i÷ a) j w thÊ y thÊ u a aj aw mai mao ¨ ¨j ¨w may mau u uj – mï i – TrÇ m u u j – muç i – (S au) o oj – ® æ i – j – ® ß i – N h− ® l−u ý ë trªn, hai ©m vÞ nguyªn ©m ng¾ n / ¨, / chØ xuÊ t hiÖ n khi cã ©m cuè i, nÕ u kh«ng cã ©m cuè i, ©m tiÕ t kh«ng thÓ ® −î c cÊ u t¹ o b» ng nguyªn ©m ng¾ n: ¨ n , © n , Ê y , Ê u , a u , ta y , … 3. B iÕn thÓ cña ©m chÝ nh v b iÕn thÓ cña ©m cuè i ¢ m chÝ nh tù b¶ n th©n nã hay kÕ t hî p ví i ©m cuè i t¹ o nªn mé t ® ¬n vÞ quan trä ng gä i l v Ç n . D o mè i quan hÖ chÆ t chÏ gi÷ a ©m chÝ nh v ©m cuè i nh− thÕ m ©m chÝ nh v ©m cuè i t¸ c dô ng lÉ n nhau, t¹ o ra c¸ c biÕ n thÓ cñ a c¸ c ©m vÞ nguyªn ©m v cñ a c¸ c ©m vÞ ©m cuè i. C ¸ c biÕ n thÓ ® ¸ ng chó ý nhÊ t l : 3 .1. C ¸ c nguyªn ©m dß ng tr−í c / i, e, ε / khi xuÊ t hiÖ n tr−í c c¸ c phô ©m cuè i m¹ c /-k, - / th× tr−ê ng ® é bÞ ró t ng¾ n, ® å ng thê i ©m s¾ c kÐ m bæ ng v c−ê ng ® é kÐ m m¹ nh; trong khi ® ã , c¸ c phô ©m cuè i Ê y l¹ i bÞ ng¹ c ho¸ . V Ý dô : Ý c h [ k @ i n h [ @ Õ c h[ k @ Ô n h [ @ ¸ c h [ k’ 5 ]; a n h [ @ 3 .2 . N guyªn ©m hÑ p dß ng gi÷ a / cã biÕ n thÓ ng¾ n khi kÕ t hî p ví i c¸ c phô ©m cuè i / -t, -k, -n, - . 44
V Ý dô : [ k ] trong hõn g hù c , [ n t ] trong phõn phù t. 3 .3 . C ¸ c nguyªn ©m dß ng sau / u, o, / khi kÕ t hî p ví i c¸ c phô ©m cuè i m¹ c / -k, - / th× c−ê ng ® é bÞ ró t ng¾ n, ©m s¾ c bí t trÇ m v c−ê ng ® é bí t m¹ nh. C ß n c¸ c phô ©m cuè i Ê y th× bÞ m«i ho¸ rÊ t m¹ nh. V Ý dô : [ P kp ] trong hï n g hô c [ P kp ] trong l « n g l è c [ P kp ] trong rß n g rä c 4 . Sù thÓ hiÖn trªn ch÷ viÕt 4 .1. P h ô ©m c uè i C ¸ c phô ©m cuè i / -p, -t, -m, -n / ® −î c ghi lÇ n l−î t b» ng c¸ c con ch÷ giè ng nh− kÝ hiÖ u ng÷ ©m: p, t, m, n. H ai phô ©m cuè i / -k, - / ® −î c ghi lÇ n l−î t b» ng: * -c h, -n h: khi xuÊ t hiÖ n sau c¸ c nguyªn ©m dß ng tr−í c / i, e, ε /: l Þ c h, l Ö c h, l ¹ c h, l i n h, l ª n h, l a n h, ... * -c , -n g : trong c¸ c tr−ê ng hî p kh¸ c: hù c , hõn g , c h¾ c , c h¨ n g , m ¹ c , m a n g , thi ª n g , th− ¬ n g , b u å n g , … 4 .2 . B ¸ n ©m c uè i / -w / ® −î c ghi b» ng: * -o khi xuÊ t hiÖ n sau hai nguyªn ©m ré ng / ε, a /: k Ð o , ph¸ o , … * -u trong nh÷ ng tr−ê ng hî p kh¸ c: k ª u , k i ª u , c hÞ u , c a u , c © u , l − u , h− ¬ u , … / -j / ® −î c ghi b» ng: * -y khi xuÊ t hiÖ n sau hai nguyªn ©m ng¾ n / , ¨ /: b Ê y , n a y , … * -i trong c¸ c tr−ê ng hî p kh¸ c: a i , ¬ i , n ó i , ® å i , g ë i , g ã i , … 5 . ¢ m cuè i tro ng ph− ¬ ng ng ÷ N am B é 5 .1. Trong ph−¬ng ng÷ N am B é v trong thæ ng÷ H uÕ , c¸ c phô ©m cuè i lî i / -t, -n / ® −î c chuyÓ n biÕ n th nh c¸ c ©m m¹ c t−¬ng ø ng / -k, - /: m ¾ t→m ¾ c ; m Æ t→m Æ c ; lµ n →lµ n g ; liª n →liª n g ; … 5 .2 . Trong ph−¬ng ng÷ N am B é , c¸ c nguyªn ©m ® «i khi kÕ t hî p ví i c¸ c ©m cuè i, ë mé t sè bè i c¶ nh, ® mÊ t ® i yÕ u tè thø hai v biÕ n th nh nguyªn ©m ® ¬n: –/i , / khi xuÊ t hiÖ n tr−í c / -p, -m, -w, -j / th× lÇ n l−î t biÕ n th nh / i, /: k i Õ p → k Ý p; c − í p → c ø p; ti ª m → ti m ; g − ¬ m → g − m ; c hi Ò u → c h× u ; h− ¬ u → h− u ; c − ê i → c õi ; ... – / u / khi xuÊ t hiÖ n tr−í c / -t, -n, -k, - , -j / th× biÕ n th nh / u /: tu è t → [ tuk5 ]; l u é c → [ luk6 ]; tu « n → [ tu 1 ]; c hu « n g → [ cu 1 ]; c hu « i → chui,... V . t h a n h ®i Öu 1 . Sè l − î ng Trong tiÕ ng V iÖ t hiÖ n ® ¹ i, 6 thanh ® iÖ u cã gi¸ trÞ ©m vÞ hä c l : n g a n g , hu y Ò n , n g · , há i , s ¾ c , n Æ n g . 45
Trªn ch÷ viÕ t, thanh ngang kh«ng ® −î c biÓ u hiÖ n b» ng c¸ c dÊ u nh− thanh kh¸ c. Trong kÝ hiÖ u ng÷ ©m, ta dï ng c¸ c con sè ® Ó ghi c¸ c thanh: 1 (ngang) , 2 (huyÒ n) , 3 (ng ) , 4 (há i) , 5 (s¾ c) , 6 (nÆ ng) . 2 . M iªu t¶ – T ha n h n g a n g : cã ® −ê ng nÐ t b» ng ph¼ ng, ® å ng ® Ò u tõ ® Ç u ® Õ n cuè i. § ©y l mé t thanh cao. – T ha n h hu y Ò n : cã ® −ê ng nÐ t b» ng ph¼ ng, ® i xuè ng thoai tho¶ i, l mé t thanh thÊ p. – T ha n h n g · : cã ® −ê ng nÐ t kh«ng b» ng ph¼ ng, xuÊ t ph¸ t tõ ©m vù c thÊ p; h¬i ® i lªn, ® Õ n gi÷ a chõ ng l¹ i ® i xuè ng, dè c ® ø ng trong mé t thê i gian ng¾ n, sau ® ã l¹ i ® é t ngé t vó t lªn v kÕ t thó c ë mé t cao ® é rÊ t lí n. § ©y l mé t thanh cao. – T ha n h há i : cã ® −ê ng nÐ t cong nh− mé t vß ng cung, xuÊ t ph¸ t tõ mé t cao ® é thÊ p h¬n thanh huyÒ n, rå i ® i xuè ng dÇ n, ® Õ n gi÷ a chõ ng l¹ i ® i lªn v kÕ t thó c ë cao ® é gÇ n b» ng ló c xuÊ t ph¸ t, cho nªn ® ©y l mé t thanh thÊ p. – T ha n h s ¾ c : b¾ t ® Ç u tõ mé t cao ® é thÊ p h¬n thanh ngang, rå i ® i vó t lªn, kÕ t thó c ë cao ® é lí n nhÊ t. Thanh n y cã mé t biÕ n thÓ gä i l thanh s¾ c nhË p chØ xuÊ t hiÖ n ë c¸ c ©m tiÕ t cã ©m cuè i l phô ©m t¾ c (k Ý p, k Õ t, c ¸ c h, c ¸ c , c è c , c ó c , c ã c , ® − í c , b i Õ t, b u è t, …) . B iÕ n thÓ n y b¾ t ® Ç u cao h¬n thanh ngang, ® i vó t lªn, kÕ t thó c nhanh v thÊ p h¬n thanh s¾ c. C ã ng−ê i coi thanh s¾ c nhË p l mé t ® ¬n vÞ thanh ® iÖ u riªng, nh−ng theo quan ® iÓ m ©m vÞ hä c, nã ® −î c ph©n bè bæ tó c ví i thanh s¾ c, nªn chØ l biÕ n thÓ phè i hî p cñ a thanh s¾ c. – T ha n h n Æ n g : l thanh thÊ p, b¾ t ® Ç u gÇ n ngang ví i cao ® é xuÊ t ph¸ t cñ a thanh huyÒ n, rå i ® i xuè ng thoai tho¶ i, nh−ng dè c h¬n thanh huyÒ n rÊ t nhiÒ u, kÕ t thó c ë cao ® é thÊ p. Thanh n y cã mé t biÕ n thÓ l thanh nÆ ng nhË p chØ xuÊ t hiÖ n ë c¸ c ©m tiÕ t cã ©m cuè i l phô ©m t¾ c (k Þ p, v Ö t, c ¹ c h, t¹ c , m é c , c ô c , c ä c , d − î c , b i Ö t, b u é c , …) . B iÕ n thÓ n y cã tr−ê ng ® é ng¾ n h¬n thanh nÆ ng. C ò ng nh− tr−ê ng hî p thanh s¾ c nhË p, cã ng−ê i coi nã l mé t ® ¬n vÞ riªng, nh−ng thË t ra nã ® −î c ph©n bè bæ tó c ví i thanh nÆ ng nªn chØ l biÕ n thÓ phè i hî p cñ a thanh nÆ ng. C hó ý : a) C ã mé t hiÖ n t−î ng ® ¸ ng nã i trong c¸ c thanh ng v nÆ ng: ©m t¾ c thanh hÇ u. Trong khi ph¸ t ©m thanh ng , ló c ® −ê ng nÐ t ® i xuè ng ® é t ngé t v tr−í c ló c ® i lªn, cã xuÊ t hiÖ n mé t ©m t¾ c thanh hÇ u. V khi kÕ t thó c ph¸ t ©m thanh nÆ ng, d©y thanh ® ã ng l¹ i t¹ o nªn mé t ©m t¾ c thanh hÇ u. b) K hi ph¸ t ©m thanh nÆ ng v thanh há i, cß n cã hiÖ n t−î ng yÕ t hÇ u ho¸ . § Ó dÔ hiÓ u nh÷ ng miªu t¶ trªn ® ©y, ta cã thÓ nh× n v o s¬ ® å sau ® ©y l kÕ t qu¶ thù c nghiÖ m cñ a M .V . G ordina (H o ng TuÖ v H o ng M inh, “ R emarques sur la structure phonologique du V ietnamien” , E tu d es V i etn a m i en n es , E ssais linguistiques, n040, 19 7 5, tr.7 3) : 46
3. P h©n l o ¹ i Theo truyÒ n thè ng, ta cã tiªu chÝ b» ng tr¾ c (tiÕ ng b» ng/ tiÕ ng tr¾ c) ® Ó ph©n biÖ t ra hai lo¹ i thanh ® iÖ u t−¬ng ø ng: B » ng: ngang, huyÒ n Tr¾ c: ng , há i, s¾ c, nÆ ng Theo kÕ t qu¶ thù c nghiÖ m vË t lÝ hä c, ta cã hai tiªu chÝ n÷ a: ® −ê ng nÐ t v ©m vù c. – X Ð t vÒ ® −ê ng nÐ t, ta cã hai lo¹ i thanh ® iÖ u: G y: ng , há i K h«ng g y: ngang, huyÒ n, s¾ c, nÆ ng – X Ð t vÒ ©m vù c, ta ph©n biÖ t hai lo¹ i: C ao: ngang, ng , s¾ c 47
ThÊ p: huyÒ n, há i, nÆ ng V í i ba tiªu chÝ l−ì ng ph©n trªn ® ©y, ta cã thÓ miªu t¶ 6 thanh ® iÖ u b» ng mé t ma trË n nh− sau: Thanh ® iÖ u 1 2 3 4 5 6 Tiªu chÝ B » ng / Tr¾ c + + – – – – G y / K h«ng g y – – + + – – C ao / ThÊ p + – + – + – 4 . K Ý hiÖu ( the o ®å h× nh v the o s è ) Theo miªu t¶ cò ng nh− biÓ u ® å ë ® iÓ m 5.2, c¸ c thanh ® iÖ u tiÕ ng V iÖ t cã thÓ ® −î c biÓ u thÞ theo s¬ ® å h× nh nh− sau: N gang H uyÒ n N g H á i S ¾ c N Æ ng N Õ u biÓ u thÞ thanh ® iÖ u tiÕ ng V iÖ t theo sè , ta cã thÓ cã : N gang : 44 H uyÒ n : 32 N g : 435 H á i : 323 S ¾ c : 45 N Æ ng : 21 5 . P h©n b è 5 .1. Q ua n h Ö v í i ©m c uè i : TÊ t c¶ 6 thanh ® Ò u cã kh¶ n¨ng xuÊ t hiÖ n ë c¸ c ©m tiÕ t kh«ng cã ©m cuè i hoÆ c ©m cuè i l ©m mò i hay b¸ n ©m: m a , m µ , m · , m ¶ , m ¸ , m ¹ m a n h, m µ n h, m · n h, m ¶ n h, m ¸ n h, m ¹ n h la o , lµ o , l· o , l¶ o , l¸ o , l¹ o la i, lµ i, l· i, l¶ i, l¸ i, l¹ i C ß n ë c¸ c ©m tiÕ t cã ©m cuè i l ©m t¾ c / -p, -t, -k /, th× chØ hai thanh s¾ c v nÆ ng xuÊ t hiÖ n (ë d¹ ng biÕ n thÓ ) : l ¸ p, l ¸ t, l ¸ c h, l ¸ c l ¹ p, l ¹ t, l ¹ c h, l ¹ c . § iÒ u võ a nã i l do ® iÒ u kiÖ n cÊ u ©m – ©m hä c quy ® Þ nh. C ¸ c ©m t¾ c v« thanh / -p, -t, -k / kh«ng cã giai ® o¹ n bu«ng, thù c chÊ t chØ l mé t kho¶ ng im lÆ ng, nªn kh«ng t¹ o ® iÒ u kiÖ n ph¸ t ©m cho c¸ c thanh ngang v huyÒ n (vè n l nh÷ ng thanh b» ng ph¼ ng ® ß i há i mé t ® é d i nhÊ t ® Þ nh) cò ng nh− cho c¸ c thanh há i v ng (vè n l nh÷ ng thanh cã nhiÒ u biÕ n ® æ i, kh«ng thÓ bé c lé ® Æ c tr−ng phø c t¹ p vÒ ® −ê ng nÐ t nÕ u ® é d i bÞ h¹ n chÕ ) . 5 .2 . Q ua n h Ö v í i ©m ®Ç u: ë tiÕ ng H ¸ n V iÖ t, cã mé t mè i quan hÖ ® Æ c biÖ t gi÷ a thanh ® iÖ u v ©m ® Ç u: 48
– Thanh ng xuÊ t hiÖ n ví i c¸ c ©m ® Ç u h÷ u thanh / v, z , m, , , l / : v Ün hv iÔ n , d − ì n g l· o , m Ü m · n , n ç ( l ù c ) , n hÉ n ( n ¹ i ) , n g ÷ n g hÜ a , l · n h ( ® ¹ o ) , … (C hó ý : chØ ©m / z / ® −î c ghi trong ch÷ viÕ t b» ng con ch÷ d th× mí i ® i ví i thanh ng ; cß n ©m / z / ® −î c ghi b» ng gi- th× l¹ i ® i ví i thanh há i: g i ¶ n g g i ¶ i , g i ¶ m , g i ¶ , …) . – Thanh há i th−ê ng xuÊ t hiÖ n ví i c¸ c ©m ® Ç u v« thanh / c, t’ , f , X /: c hñ , c hu È n , thñ , th− ë n g , ph¶ n , phØ , k hæ , k hÈ n , … 5 .3 . Q ua n h Ö v í i t õ l ¸ y ©m ®Ç u: ë nh÷ ng tõ l¸ y ©m ® Ç u th× thanh ng ® i ví i thanh huyÒ n hoÆ c thanh nÆ ng, cß n thanh há i ® i ví i thanh ngang hoÆ c thanh s¾ c: – b Ç u b Ü n h, m ¹ n h m Ï , b u å n b · , rù c rì , … – b − í n g b Ø n h, m ¸ t m Î , v u i v Î , tho n g th¶ , … (C ã hiÖ n t−î ng n y l do tr−í c kia, thanh há i thué c ©m vù c cao, cß n thanh ng thué c ©m vù c thÊ p) . 6 . T hanh ®iÖu tro ng ph− ¬ ng ng ÷ thæ ng ÷ 6 .1. Trong ph−¬ng ng÷ B ¾ c B é , ® Æ c biÖ t l ë thæ ng÷ H N é i, 6 thanh ® iÖ u ® −î c ph©n mé t c¸ ch ® Ç y ® ñ v râ rÖ t. S ù miªu t¶ ng÷ ©m hä c trªn ® ©y vÒ c¸ c thanh ® iÖ u chÝ nh l dù a v o c¬ së tiÕ ng H N é i. 6 .2 . Trong ph−¬ng ng÷ Trung B é , cã nhiÒ u thæ ng÷ tå n t¹ i bè n thanh ® iÖ u (ngang, huyÒ n, s¾ c, nÆ ng) . H ai thanh há i, ng v¾ ng mÆ t. C ¸ c ©m tiÕ t cã hai thanh ® ã ® Ò u chuyÓ n th nh thanh nÆ ng: x · hé i c hñ n g hÜ a → x ¹ hé i c hô n g hÞ a . TÝ nh chÊ t cñ a bè n thanh trong ph−¬ng ng÷ Trung B é cò ng h¬i kh¸ c so ví i ph−¬ng ng÷ B ¾ c B é : cao ® é cñ a chó ng kh«ng ph©n biÖ t râ rÖ t. Tuy nhiªn, cò ng cã thæ ng÷ nh− tiÕ ng § « L −¬ng (N ghÖ A n) cã 5 thanh, nh−ng thanh ng kh«ng nhË p v o thanh há i m l¹ i nhË p v o thanh nÆ ng. 6 .3 . Trong ph−¬ng ng÷ N am B é chØ cã 5 thanh (ngang, huyÒ n, s¾ c, nÆ ng, ng ) . C ¸ c ©m tiÕ t cã thanh há i ® Ò u chuyÓ n th nh thanh ng : ñ rò → ò rò . TÝ nh chÊ t cñ a thanh ng cò ng cã nÐ t riªng: cao ® é v tr−ê ng ® é cñ a nã kh«ng lí n b» ng cao ® é v tr−ê ng ® é cñ a thanh ng trong ph−¬ng ng÷ B ¾ cB é . V I. t r ä n g © m 1 . V Ê n ®Ò trä ng ©m tiÕng V iÖt Trä ng ©m tiÕ ng V iÖ t l mé t vÊ n ® Ò Ý t ® −î c quan t©m. L Ý do l thanh ® iÖ u rÊ t ph¸ t triÓ n v quyÕ t ® Þ nh ý nghÜ a tõ vù ng cñ a tõ trong khi trä ng ©m kh«ng t¸ c ® é ng ® Õ n ý nghÜ a tõ vù ng cñ a tõ m chØ cã gi¸ trÞ vÒ mÆ t có ph¸ p – mé t gi¸ trÞ kh«ng dÔ nhË n diÖ n. Ta cã thÓ nã i trong tiÕ ng V iÖ t… , vai trß cñ a trä ng ©m cã bÞ m ê n h¹ t ® i tr−í c sù tå n t¹ i cñ a thanh ® iÖ u. V × vË y, cho ® Õ n nay, t− liÖ u b n vÒ vÊ n ® Ò n y kh«ng cã bao nhiªu, v sau ® ©y, chó ng t«i chØ cã thÓ dù a v o kÕ t qu¶ nghiªn cø u cñ a L .C . Thompson v C ao X u©n H ¹ o ® Ó tr× nh b y ® «i ® iÒ u vÒ trä ng ©m tiÕ ng V iÖ t. 2 . P h©n l o ¹ i trä ng ©m Theo N guyÔ n § × nh H o , tiÕ ng V iÖ t cã bè n trä ng ©m m «ng gä i l “ ® é nhÊ n cñ a tõ ng vÇ n” : /’ / nhÊ n m¹ nh, /” / nhÊ n rÊ t m¹ nh, / / nhÊ n võ a v /o/ nhÑ . R Ê t tiÕ c l «ng kh«ng ® −a ra c¸ c cø liÖ u 49
® Ó minh ho¹ . Thompson th× cho r» ng tiÕ ng V iÖ t cã ba trä ng ©m: trä ng ©m m¹ nh /’ /, trä ng ©m võ a / / v trä ng ©m yÕ u /o/. C ¸ ch ph©n lo¹ i cñ a hai «ng h× nh nh− nghiªng nÆ ng vÒ mÆ t ng÷ ©m hä c h¬n l vÒ mÆ t ©m vÞ hä c. ThiÓ n nghÜ chØ cÇ n ph©n biÖ t hai mø c ® é trä ng ©m (cã trä ng ©m v kh«ng trä ng ©m) nh− C ao X u©n H ¹ o l ® ñ . D Ç u sao, sù ph©n biÖ t nhiÒ u mø c ® é trä ng ©m cñ a N guyÔ n § × nh H o v Thompson cã thÓ gió p cho ta nhË n ® Þ nh thªm vÒ mé t ® ¬n vÞ siªu ® o¹ n tÝ nh kh¸ c l ng÷ ® iÖ u. 3. T ¸ c d ông cña trä ng ©m 3 .1. T ¸ c d ô ng v Ò mÆ t ng÷ ©m Trong ng÷ ® iÖ u b× nh th−ê ng, mé t ©m tiÕ t mang trä ng ©m d i h¬n mé t ©m tiÕ t kh«ng cã trä ng ©m tõ 1,5 lÇ n ® Õ n 4 lÇ n, cã c−ê ng ® é m¹ nh h¬n hai ba lÇ n v cã ® −ê ng nÐ t thanh ® iÖ u trä n vÑ n h¬n h¼ n, nhÊ t l c¸ c thanh: s¾ c, há i, ng , nÆ ng. ë ©m tiÕ t kh«ng cã trä ng ©m, thanh s¾ c mÊ t h¼ n phÇ n nö a sau nªn thÊ p h¬n kh¸ nhiÒ u so ví i thanh s¾ c ë ©m tiÕ t mang trä ng ©m; thanh há i th× mÊ t h¼ n phÇ n ® i lªn; cß n thanh ng v thanh nÆ ng th× mÊ t phÇ n tiÕ p theo sau ©m t¾ c thanh hÇ u nªn cã sù trung ho ho¸ gi÷ a thanh nÆ ng v thanh huyÒ n (® è i chiÕ u: m Æ c c ¶ / m µ c ¶ ) . 3 .2 . T ¸ c d ô ng v Ò mÆ t ng÷ p h ¸ p Tr−í c hÕ t, ta thÊ y trä ng ©m gã p phÇ n ph©n gií i c¸ c ng÷ ® o¹ n. N ã i chung, mç i ng÷ ® o¹ n mang trä ng ©m trï ng ví i mé t ® ¬n vÞ chø c n¨ng ng÷ ph¸ p. V Ý dô : L a n / ® i m u a c ¸ / v í i l ¹ i k hÕ / v Ò n Ê u c a n h. 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 (1: ©m tiÕ t mang trä ng ©m; 0: ©m tiÕ t kh«ng cã trä ng ©m) Th−ê ng mç i ng÷ ® o¹ n nh− vË y kÕ t thó c b» ng trä ng ©m, trõ khi cã trî tõ cuè i c©u. S o s¸ nh: T « i v Ò n hµ . / T « i v Ò n hÐ ! 0 0 1 0 1 0 M é t ® iÒ u quan trä ng h¬n l trä ng ©m l mé t tiªu chÝ ® Ó x¸ c ® Þ nh b¶ n chÊ t v chø c n¨ng ng÷ ph¸ p cñ a tõ : – TuyÖ t ® ¹ i ® a sè “ thù c tõ ” mang trä ng ©m, cß n “ h− tõ ” th× kh«ng mang trä ng ©m. – M é t tõ gi÷ chø c n¨ng ng÷ ph¸ p n y th× cã trä ng ©m m gi÷ chø c n¨ng kia th× kh«ng cã trä ng ©m. C ¸ c tõ nh− c ¸ i , c o n , c © y , . khi l m yÕ u tè trung t©m cñ a ng÷ ® o¹ n th× cã trä ng ©m, cß n khi l m lo¹ i tõ th× kh«ng cã trä ng ©m, vÝ dô : H a i c ¸ i n hµ n µ y , a n h thÝ c h c ¸ i n µ o ? 0 1 – C ò ng vË y, nh÷ ng tõ nh− c ho , ® Ó . , khi ® −î c dï ng l m ® é ng tõ (trung t©m cñ a ng÷ ® o¹ n) th× cã trä ng ©m, cß n khi ® −î c dï ng l m quan hÖ tõ th× kh«ng cã trä ng ©m, vÝ dô : N ã c h o a n h ha i q u y Ó n s ¸ c h. / N ã q u Ð t n hµ c h o s ¹ c h. 1 0 T « i ®Ó b ó t trª n b µ n . / T « i n ã i ®Ó a n h b i Õ t. 1 0 X Ð t riªng trä ng ©m ë c¸ c tæ hî p gå m hai thù c tõ , ta thÊ y cã mÊ y hiÖ n t−î ng ® ¸ ng l−u ý l : – ë kÕ t cÊ u chñ vÞ , nÕ u chñ ng÷ l danh tõ th× m« h× nh trä ng ©m l / 11 / (N g ù a ¨ n ) , nÕ u chñ ng÷ l ® ¹ i tõ nh©n x−ng th× m« h× nh l / 01 / (N ã ¨ n ) . – M « h× nh / 11 / cã thÓ gió p ph©n biÖ t kÕ t cÊ u chñ vÞ ví i tæ hî p danh tõ + ® Þ nh ng÷ . S o s¸ nh: / 11 / c h ué t c h Õ t ( rå i ) v / 01 / ( c ã m ï i ) c h ué t c h Õ t . 50
– K Õ t cÊ u ® é ng tõ + bæ ng÷ cã m« h× nh / 01 / nÕ u bæ ng÷ biÓ u thÞ mé t ® è i t−î ng phiÕ m ® Þ nh hay bÊ t ® Þ nh, v cã m« h× nh / 11 / nÕ u bæ ng÷ biÓ u thÞ mé t ® è i t−î ng x¸ c ® Þ nh. S o s¸ nh: / 01 / T « i thÝ c h ®ä c s ¸ c h v / 11 / § ä c s ¸ c h ® ã l µ m g × ! – K Õ t cÊ u danh tõ + ® Þ nh ng÷ cã m« h× nh trä ng ©m l / 01 / khi ® Þ nh ng÷ cã t¸ c dô ng x¸ c ® Þ nh chñ ng lo¹ i hay gä i tªn: x e n g ù a , n − í c g i Õ n g , g µ c o n , c hÞ B − ë i , … M « h× nh / 01/ ph©n biÖ t kÕ t cÊ u ® ã ví i c¸ c tæ hî p hai danh tõ cï ng mé t trË t tù nh−ng cã chø c n¨ng ng÷ ph¸ p kh¸ c. S o s¸ nh x e n g ù a / 01/ trong m é t c hi Õ c x e n g ù a v x e n g ù a /11/ trong “D Ê u x − a x e n g ù a hå n thu th¶ o ”. M é t ® iÓ m t−ë ng kh«ng cÇ n ph¶ i nã i l trong tiÕ ng V iÖ t cò ng cã trä n g © m l « g i c nh− bao ng«n ng÷ kh¸ c, nghÜ a l trong c©u nã i, mé t tõ n o ® ã ® −î c nhÊ n m¹ nh ® Ó l m næ i bË t ý nghÜ a cñ a nã (kÓ c¶ h m ý ) . V II. n g ÷ ®i Öu 1 . V Ê n ®Ò ng ÷ ®iÖu C ò ng nh− trä ng ©m, ng÷ ® iÖ u l vÊ n ® Ò ch−a ® −î c nghiªn cø u nhiÒ u. L Ý do cã lÏ l thanh ® iÖ u – ví i ¶ nh h−ë ng chñ ® ¹ o trªn mÆ t ©m ® iÖ u cñ a lê i nã i – ® lÊ n ¸ t c¶ trä ng ©m lÉ n ng÷ ® iÖ u, khiÕ n cho “ sù h nh chø c cñ a ng÷ ® iÖ u tiÕ ng V iÖ t… l mê nh¹ t h¬n nhiÒ u so ví i c¸ c ng«n ng÷ kh«ng cã thanh” . S au ® ©y, chó ng t«i tham kh¶ o nh÷ ng nhË n ® Þ nh cñ a Thompson v H o ng C ao C −¬ng ® Ó tr× nh b y s¬ l−î c vÒ ng÷ ® iÖ u tiÕ ng V iÖ t trong khi chê ® î i c¸ c c«ng tr× nh kh¸ c chuyªn s©u h¬n. 2 . C ¸ c y Õu tè cña ng ÷ ®iÖu V Ò cao ® é , c©u t−ê ng thuË t c¶ m xó c cã ©m vù c trung b× nh cao h¬n so ví i c©u t−ê ng thuË t b× nh th−ê ng. C ©u há i v c©u mÖ nh lÖ nh th× l¹ i cã ©m vù c cao h¬n c©u t−ê ng thuË t. V Ò tr−ê ng ® é , c¸ c ©m tiÕ t c ng ® i sau c ng ® −î c kÐ o d i. § Æ c ® iÓ m n y l chung cho c¸ c lo¹ i c©u. V Ò c−ê ng ® é th× h× nh nh− cã sù ® è i lË p gi÷ a mé t bªn l c©u há i x¸ c ® Þ nh v c©u mÖ nh lÖ nh ví i mé t bªn l c¸ c lo¹ i c©u kh¸ c. 3. C ¸ c l o ¹ i h× nh ng ÷ ®iÖu 3 .1. Ng÷ ®i Ö u yÕ u: X uÊ t hiÖ n ë cuè i ng÷ ® o¹ n th× cã nghÜ a l ng−ê i nã i ch−a ho n th nh ph¸ t ng«n cñ a m× nh. K hi ë cuè i ph¸ t ng«n, nã cã thÓ cã nghÜ a l ng−ê i nã i bÞ ng¾ t lê i v× mé t ý nghÜ n o ® ã hay v× mé t kÝ ch thÝ ch bªn ngo i, hoÆ c chØ ® ¬n gi¶ n cã nghÜ a l ng−ê i nã i ® Ó lö ng. Trong ch÷ viÕ t, ng÷ ® iÖ u yÕ u khi ë cuè i ng÷ ® o¹ n ® −î c biÓ u thÞ b» ng dÊ u phÈ y (,) v ® «i khi b» ng dÊ u ba chÊ m (… ) . V Ý dô : – T « i ® Õ n n hµ , m ¸ t« i m ë c ö a ra , t« i v « . – N Õ u t« i k h« n g ® i ® − î c … 3 .2 . Ng÷ ®i Ö u m¹ nh : C ã khi xuÊ t hiÖ n ë gi÷ a c©u nã i, nh−ng th−ê ng th× r¬i v o c¸ c ©m tiÕ t cuè i c©u. ë trong ng÷ ® o¹ n, nã nªu bË t nh÷ ng tõ m ng−ê i ta muè n nhÊ n m¹ nh ® Æ c biÖ t (trªn ch÷ viÕ t, thÓ hiÖ n b» ng c¸ ch in xiªn hay g¹ ch d−í i) . Tr−ê ng hî p n y, ng÷ ® iÖ u m¹ nh ® i ví i trä ng ©m m¹ nh. N g÷ ® iÖ u n y ® −î c dï ng trong c©u c¶ m th¸ n, c©u mÖ nh lÖ nh hay c©u há i m ng−ê i nã i Ý t quan t©m ® Õ n c©u tr¶ lê i (trªn ch÷ viÕ t th−ê ng ghi b» ng dÊ u c¶ m th¸ n ! ) . V Ý dô : – T « i k h« n g ®i ! ¤ n g ®i k h« n g ? – M u è n há i v Ò c hu y Ö n g× ? 51
3 .3 . Ng÷ ®i Ö u x uè ng: X uÊ t hiÖ n ë cuè i c©u, cho biÕ t ng−ê i nã i tin ch¾ c v o hiÖ u qu¶ lê i nã i cñ a m× nh v ng−ê i nghe sÏ ph¶ n ø ng mé t c¸ ch n o ® ã . K hi dï ng ng÷ ® iÖ u n y ë cuè i c©u t−ê ng thuË t v c©u mÖ nh lÖ nh, ng−ê i nã i cho r» ng ng−ê i nghe sÏ chÊ p nhË n; cß n dï ng nã ë c©u há i th× ng−ê i nghe chê ® î i c©u tr¶ lê i (trªn ch÷ viÕ t, th−ê ng ® −î c ghi b» ng dÊ u chÊ m) . V Ý dô : – ¤ n g c ho t« i c o i . – ¤ n g c ã b i Õ t k h« n g ? 3 .4 . Ng÷ ®i Ö u t r e o : G iä ng nã i lªn cao ë cuè i c©u, cã nghÜ a l ng−ê i nã i kh«ng thÓ , hay v× mé t lÝ do n o ® ã , kh«ng ® o¸ n tr−í c ® −î c kÕ t qu¶ lê i nã i cñ a m× nh. N g÷ ® iÖ u n y thÊ y ë c©u t−ê ng thuË t hå nghi, ë c©u mÖ nh lÖ nh kh«ng qu¶ quyÕ t v ë c©u há i ® Ó th«ng b¸ o. Trªn ch÷ viÕ t, c©u há i v c©u t−ê ng thuË t hå nghi dï ng dÊ u há i (? ) , c¸ c lo¹ i c©u kh¸ c th−ê ng dï ng dÊ u chÊ m. V Ý dô : – C hõn g n µ o « n g ® i S µ i G ß n ? – T « i m u è n há i « n g . – N ã i c hu y Ö n ® i . C Ç n nã i thªm mé t ® iÒ u l ng÷ ® iÖ u tiÕ ng V iÖ t cß n dï ng ® Ó tá b y th¸ i ® é , t× nh c¶ m cñ a ng−ê i nã i; v ë ® iÓ m n y th× tiÕ ng V iÖ t cò ng giè ng nh− c¸ c ng«n ng÷ kh¸ c. C ã ® iÒ u ® Æ c biÖ t l trong tiÕ ng V iÖ t, ng÷ ® iÖ u th−ê ng ® −î c sö dô ng ® å ng thê i ví i nh÷ ng tõ t× nh th¸ i nh− µ , − , n hØ , n hÐ , . C©u hái 1 . V Ï bé m¸ y cÊ u ©m khi ph¸ t ©m c¸ c ©m sau ® ©y: b, m, t, d, n, s, z . 2 . L uyÖ n tË p nghe v ghi hai ©m [ g ] v [γ]. 3. S o s¸ nh hai ph¸ t ng«n: “ c ô ¹ ” v “ q u ¹ ” v hai ph¸ t ng«n “ c u a ” v “ q u a ” . 4 . S o s¸ nh ©m ® Ö m / -w- / v ©m cuè i / -w /. 5 . M iªu t¶ c¸ c nguyªn ©m trong c¸ c tõ sau ® ©y: tµ i , ho a , q u ª , k ho e, n g u y Ô n , th− ¬ n g , c ñ a . 6 . Tr× nh b y h¹ n chÕ cñ a ©m ® Ö m khi kÕ t hî p ví i ©m ® Ç u v ©m chÝ nh. 7 . N hË n xÐ t vÒ mè i quan hÖ gi÷ a nguyªn ©m dß ng tr−í c v c¸ c ©m cuè i. 8 . N hË n xÐ t vÒ mè i quan hÖ gi÷ a nguyªn ©m dß ng sau v c¸ c ©m cuè i. 9 . V Ï l−î c ® å thanh ® iÖ u tiÕ ng V iÖ t hiÖ n ® ¹ i. S o s¸ nh l−î c ® å ® ã ví i l−î c ® å 4 thanh ® iÖ u cñ a tiÕ ng Trung Q uè c hiÖ n ® ¹ i (trang 28 ) . 1 0 . L uyÖ n tË p nghe v ghi hai thanh há i v ng . 1 1 . P hª b× nh quan niÖ m tiÕ ng V iÖ t hiÖ n ® ¹ i cã hÖ thè ng 8 thanh ® iÖ u. 1 2 . Tõ l¸ y phô ©m ® Ç u tiÕ ng V iÖ t chÞ u t¸ c dô ng cñ a nh÷ ng quy luË t n o vÒ thanh ® iÖ u? 1 3. Tõ H ¸ n V iÖ t chÞ u t¸ c dô ng cñ a nh÷ ng quy luË t n o vÒ thanh ® iÖ u? 1 4 . N hË n xÐ t vÒ c¸ c vÇ n trong nh÷ ng c©u th¬ sau: T hu ë trê i ® Ê t n æ i c ¬ n g i ã b ô i , K h¸ c h m ¸ hå n g n hi Ò u n ç i tru © n c hu y ª n . 52
X a n h k i a th¨ m th¼ m tõn g trª n , V × a i g © y d ù n g c ho n ª n n ç i n µ y . T rè n g T rµ n g T hµ n h l u n g l a y b ã n g n g u y Ö t, K hã i C a m T u y Ò n m ê m Þ t thø c m © y . C hÝ n tÇ n g g − ¬ m b ¸ u tra o ta y , N ö a ® ª m tru y Ò n hÞ c h ® Þ n h n g µ y x u Ê t c hi n h. 1 5 . P hiªn ©m ©m vÞ hä c ® o¹ n th¬ trªn. 1 6 . P hiªn ©m ng÷ ©m hä c c¸ c ©m tiÕ t: k h¸ c h, hå n g , x a n h, trè n g , thµ n h, l u n g , b ã n g , hÞ c h, ® Þ n h, c hi n h. 1 7 . N hË n xÐ t vÒ hÖ thè ng ng÷ ©m tiÕ ng H uÕ . 1 8 . ë ® Þ a ph−¬ng cñ a anh (chÞ ) cã nh÷ ng ® Æ c ® iÓ m ng÷ ©m n o bÊ t cË p so ví i tiÕ ng chuÈ n ? 1 9 . Thö ph©n tÝ ch ý nghÜ a kh¸ c nhau cñ a nh÷ ng tæ hî p tõ cã m« h× nh trä ng ©m kh¸ c nhau: / 01 / / 11 / T « i lµ mv iÖ c ë s ë X . A n h ph¶ i l µ m v i Ö c n µ y ! § © y l µ b ó t mù c , k h« n g ph¶ i b ó t c h× . N ã s ¾ m ® ñ b ó t mù c . C ¶ nh µ h ¸ t ® ø n g d Ë y . C ¶ nh µ h ¸ t d © n c a . 2 0 . B iÕ n ® æ i trä ng ©m thÕ n o ® Ó mç i c©u sau ® ©y th nh hai c©u cã ý nghÜ a kh¸ c nhau: – C hi Õ c x e ® ¹ p n Æ n g q u ¸ ! – § « i c h© n k h« n g b − í c l ª n s á i . 2 1 . P h¸ t ©m c¸ c c©u sau ® ©y ví i ng÷ ® iÖ u thÝ ch hî p: – C ¸ i ® Ñ p c ò n g c ã Ý c h n h− c ¸ i c ã Ý c h… c ã l Ï c ß n c ã Ý c h h¬ n . – N ã thË t thµ . / N ã thË t thµ ! / N ã thË t thµ ? – R a k há i c ö a n g a y ! / H · y ® i ra ! / C ó t ® i ! 2 2 . N hË n xÐ t vÒ trä ng ©m v ng÷ ® iÖ u trong c¸ c c©u sau: – H ä ® Þ n h ® o ¹ t l − ¬ n g c ñ a n g − ê i k h¸ c . – C ¸ c em b Ð ® a n g m ó a h¸ t rÊ t ha y . – T ro n g trË n ® Ê u b ã n g v õa q u a , hµ n g tr¨ m n g − ê i x em ® ¸ n h n ha u . 53
Ch−¬ng V HiÖn T−îng BiÕn ©m I. BiÕn ©m trong ng÷ L−u Trong dßng ng÷ l−u, c¸c ©m thanh kÕt hîp víi nhau, do ®ã ¶nh h−ëng lÉn nhau v dÉn ®Õn hiÖ n t−îng b iÕn ®æ i ©m thanh. ë ch−¬ ng tr−íc, khi nghiª n cø u ng÷ ©m tiÕng V iÖ t, ta thÊ y c¸c ©m chÝ nh v ©m cuè i ® thay ®æ i ©m s ¾ c cñ a m× nh Ý t nhiÒ u khi kÕt hîp víi nhau ®Ó t¹ o ra vÇ n, ®ã l mé t b iÓ u hiÖ n cñ a hiÖ n t−îng b iÕn ©m trong ng÷ l−u. Trong mô c n y ta s Ï x Ð t kÜ h¬ n vÒ hiÖ n t−îng ®ã. M é t ®iÒ u cÇ n nãi l ë ch−¬ ng tr−íc, hiÖ n t−îng b iÕn ©m diÔ n ra trong ph¹ m vi mé t ©m tiÕt v s ù thay ®æ i ©m thanh kh« ng lín, ©m s ¾ c chñ ®¹ o cñ a ©m tè vÉn cßn nhË n thø c ®−îc, trong khi c¸c hiÖ n t−îng b iÕn ©m s au ®©y cã thÓ diÔ n ra do c¸c ©m thanh ë c¸c ©m tiÕt kh¸c nhau t¸c ®é ng lÉn nhau v cã thÓ l m thay ®æ i h¼ n ©m s ¾ c cñ a chó ng, b iÕn mé t ©m thué c lo¹ i n y th nh mé t ©m thué c lo¹ i kh¸c. 1. §ång ho¸ § ©y l hiÖ n t−îng kh¸ phæ b iÕn trong mä i ng« n ng÷, x ¶y ra khi hai ©m kh¸c nhau, cã thÓ g©y khã kh¨ n Ý t nhiÒ u cho viÖ c ph¸t ©m th× mé t ©m b Þ b iÕn ®æ i cho giè ng víi ©m kia. S ù ®å ng ho¸ cã thÓ ho n to n khi ©m b Þ b iÕn ®æ i ho n to n giè ng víi ©m kia. Trong tiÕng A nh, is she [ iz ∫ i] ®−îc ph¸t ©m l [ i∫ ∫ i ]. S ù ®å ng ho¸ cã thÓ l kh« ng ho n to n (®å ng ho¸ b é p hË n ) khi ©m b Þ b iÕn ®æ i chØ giè ng ©m kia mé t phÇ n n o ®ã th« i. Trong tiÕng A nh, is she ®−îc ph¸t ©m l [ i ∫ i ]; trong tiÕng V iÖ t, ©m [ -k ] trong phÇ n [ ik ] b Þ ng¹ c ho¸ l do nguy ª n ©m tr−íc [ i ] , trong khi ©m [ i ] b Þ ró t ng¾ n l do ©m [ -k ] næ trong. The o chiÒ u t¸c ®é ng cñ a ©m ®å ng ho¸ m ng−ê i ta ph©n b iÖ t ®å ng ho¸ x u« i v ®å ng ho¸ ng−îc. – K hi ©m ®i tr−íc ®å ng ho¸ ©m ®i s au, ta cã ® å n g ho ¸ x u « i: + TiÕng A nh: ha ts [ hæts ] “nh÷ng c¸i mò ” d o g s [ d gs ] → [ d gz ] “nh÷ng con chã” + TiÕng P h¸p: so c ia lisme [ s os ialis m ] → [ s os ialis m] – K hi ©m ®i s au ®å ng ho¸ ©m ®i tr−íc, ta cã ® å n g ho ¸ n g − î c : ∧ + TiÕng A nh : ten min u tes → [ t’ e m minits ] “1 0 phó t” I’m g o in g → [ ai goui ] “T« i ®ang ®i” + TiÕng P h¸p: u n e la n g u e mo d er n e [ y n l m d rn] “mé t ng« n ng÷ hiÖ n ®¹ i” + TiÕng N ga: sd ela t → [ z de lat ] “l m x ong” v shk a f u → [ f s hkaf u ] “trong tñ ” N g−ê i ta cßn nãi ®Õn ® å n g ho ¸ k Ð p khi mé t ©m ®i gi÷a b Þ hai ©m ®i tr−íc v ®i s au ®å ng ho¸. V Ý dô : tiÕng P h¸p p en d a n t “trong khi” → pe n[ n] ant; sec o n d “thø hai” → s e [ g] ond. D . A b e rcromb ie (s® d , tr.1 3 7 – 1 3 8 ) cßn l−u ý mé t tr−ê ng hîp ®å ng ho¸ b é phË n ®Æ c b iÖ t: ©m chØ b Þ ®å ng ho¸ ë mé t nö a giai ®o¹ n ph¸t ©m, ch¼ ng h¹ n mé t ©m / z / h÷u thanh s Ï b iÕn th nh mé t ©m m mé t phÇ n tr−ê ng ®é cñ a nã l h÷u thanh v phÇ n cßn l¹ i l v« thanh hoÆ c th× th o. V Ý dô , trong 54
his so n , ©m cuè i cñ a his cã thÓ l h÷u thanh ë phÇ n ®Ç u v v« thanh ë phÇ n s au. H iÖ n t−îng n y cßn x ¶y ra ë trong tiÕng A nh ë vÞ trÝ cuè i ph¸t ng« n, tr−íc mé t chç ngõ ng: s ù im lÆ ng ®−a tíi tr¹ ng th¸i b u« ng l¬ i cñ a d©y thanh, nhÊ t l ë nh÷ng tõ tË n cï ng b » ng mé t tæ hîp phô ©m nh− ƒield s, sa n d s, sin g s, ... 2 . D Þ ho¸ Trong khi hiÖ n t−îng ®å ng ho¸ tiÕn ®Õn viÖ c s an b » ng c¸c nÐ t dÞ b iÖ t cñ a ng÷ ©m, th× ®Ó gi÷ th¨ ng b » ng cho hÖ thè ng, cã mé t ph¶n ø ng t¸c ®é ng ng−îc l¹ i: khi hai ©m giè ng nhau ®i gÇ n nhau th× mé t ©m b Þ b iÕn ®æ i cho kh¸c nhau ®i; hiÖ n t−îng ®ã gä i l dÞ ho¸. Trong tiÕng V iÖ t, hiÖ n t−îng n y x ¶y ra rÊ t nhiÒ u ë c¸c tõ l¸y ho n to n: – D Þ ho¸ thanh ®iÖ u: n há n há → n ho n há ; b − í m b − í m → b − ¬ m b − í m; v â v â → v ß v â ; n hÑ n hÑ → n hÌ n hÑ ; ... – D Þ ho¸ c¶ thanh ®iÖ u lÉn phô ©m cuè i: thiÕ p thiÕ p → thiª m thiÕ p ; n − î p n − î p → n − ê m n − î p ; s¸ t s¸ t → sa n s¸ t; mé t mé t → må n mé t; v ¸ c h v ¸ c h → v a n h v ¸ c h; x Þ c h x Þ c h → x × n h x Þ c h; r ¾ c r ¾ c → r ¨ n g r ¾ c ; v Æ c v Æ c → v » n g v Æ c ; ... 3 .B í t © m D o q uy luË t tiÕt kiÖ m, trong ng÷ l−u cã mé t s è ©m b Þ gi¶m b ít, cã khi v× thÕ m hai ©m tiÕt gé p th nh mé t. + TiÕng V iÖ t: ha i m− ¬ i b a → h¨ m b a ; b a m− ¬ i t− → b ¨ m t− ; a n h Ê y → ¶ n h; « n g Ê y → æ n g ; b ª n Ê y → b Ó n ; c hõ n g Ê y → c hö n g ; ... + TiÕng P h¸p: mo n sieu r → m’sieu r “« ng” + TiÕng A nh: d o n o t → d o n ’t “kh« ng” + TiÕng N hË t: min n a → min a “ng−ê i ta” + TiÕng N ga: so ln tse → so n tse “mÆ t trê i” 4 . T hª m © m § Ó cho dÔ nãi, cã khi trong ng÷ l−u cã thª m mé t ©m, th−ê ng l thª m mé t phô ©m gi÷a hai nguy ª n ©m. + TiÕng P h¸p: v a il → v a -t-il? “nãi ®i?”; y a il → y a -t-il...? “cã...?” + TiÕng N ga: u eg o → u n eg o “ë nã”; o eto m → o b eto m “vÒ ®iÒ u ®ã” 5 . §¶ o © m L hiÖ n t−îng hai ®¬ n vÞ ng÷ ©m ho¸n vÞ cho nhau. Trong tiÕng V iÖ t th−ê ng cã hiÖ n t−îng n y x ¶y ra cho hai ©m tiÕt cñ a mé t tõ . C h¼ ng h¹ n: thiÕ t tha ≈ tha thiÕ t; hê h÷ n g ≈ h÷ n g hê ; mª n h m« n g ≈ m« n g mª n h; n g ¬ n g È n ≈ n g È n n g ¬ ; b ¶ o ® ¶ m ≈ ® ¶ m b ¶ o ; ® ¬ n g i¶ n ≈ g i¶ n ® ¬ n ; l¬ lö n g ≈ lö n g l¬ ; lê l÷ n g ≈ l÷ n g lê ; ... II. BiÕn ©m l Þ c h s ö 1. C ¸c s ù k i Ö n b i Õ n © m l Þ c h s ö C ¸c hiÖ n t−îng b iÕn ©m trong ng÷ l−u võ a nãi trª n ®©y cã thÓ x ¶y ra trong mé t giai ®o¹ n n o ®ã tr−íc ®©y trong lÞ ch s ö ph¸t triÓ n cñ a ng« n ng÷. Trong tr−ê ng hîp ®ã, chó ng ®−îc x e m l nh÷ng kiÖ n b iÕn ©m lÞ ch s ö . 5 5
– § å ng ho¸ lÞ ch s ö : n − í c miÖ n g → n − í c miÕ n g ; d ¹ i d è t → d ¹ i d é t; ® Ì n c © y → ® Ì n c Ç y ; n ¬ i n µ o → n ¬ i n a o ; ® ¹ i b » n g → ® ¹ i b µ n g ; c hÊ p n Ö → c hÊ p n ª ; p ha n h k hu i → p ha n h p hu i; s¾ c sì → sÆ c sì ; y Õ u n í t → y Õ u í t; p hÊ t p hí i → p hÊ p p hí i; p ho n g tha n h → p ho n g p ha n h; k ho Î r u → k ho Î r e; .... – D Þ ho¸ lÞ ch s ö : n g o a n n g o a n → n g o a n n g o · n ; b Ð n b ¶ n g → b Ð n m¶ n g ; ® » n g n µ o → ® © u ; ® » n g Ê y →® Ê y ; ® » n g n Ç y →n µ y ; ® » n g n ä →® ã ; b » n g n µ o →b a o ; b » n g Ê y →b Ê y ; b » n g n Ç y → b © y ; p h¶ i k h« n g → p há n g ; .. TiÕng L atin: a r b o r → T©y B an N ha a r b o l “c©y ”. TiÕng P h¸p: c o u r o ir → c o u lo ir “h nh lang”. – B ít ©m lÞ ch s ö : n Ò n n Õ p → n Ò n Õ p ; b ó i tã c → b ó i tã ; q u µ u q u Ê u → c µ o c Ê u ; (H uÕ) g ia i d o → g ia d o ,... TiÕng A nh: G o d b e w ith y o u → G o o d b y e TiÕng P h¸p: d Ð j µ d es ( j o u r s) → j a d is; ( il) n ’y a g u Ì r e → n a g u Ì r e; ... – Thª m ©m lÞ ch s ö : a i Ê y → a i n Ê y ; c ha « i → c ha o « i; n g − ê i n µ o n g − ê i Ê y → n g − ê i n µ o n g − ê i n Ê y ; ... – § ¶o ©m lÞ ch s ö : TiÕng L atin: ƒo r ma tic u m → P h¸p ƒr o ma g e “phã m¸t” TiÕng A nh: ƒir th → ƒr ith “cö a b iÓ n” TiÕng N ga: ta ler k a → ta r elk a “dÜ a” 2 . P hÐ p l o¹ i s u y Q uy t¾ c n y khiÕn cho c¸c y Õu tè “®å ng nghÜ a” cã x u h−íng thè ng nhÊ t víi nhau vÒ h× nh thø c ng÷ ©m. V Ý dô , s ù b iÕn ®æ i a → a i tõ tiÕng P h¸p cæ s ang tiÕng P h¸p hiÖ n ®¹ i: P h¸p cæ P h¸p hiÖ n ®¹ i N ghÜ a a im a ime “t« i y ª u” a imes a imes “m y y ª u” a ime a imo n s “nã y ª u” amo n s ai mo n s “chó ng t« i y ª u” amez ai mez “chó ng m y y ª u” a imen t a imen t “chó ng nã y ª u” 3 . Q u y l u Ë t ng÷ © m C ¸c hiÖ n t−îng b iÕn ©m trª n ®©y chØ x ¶y ra cho tõ ng tõ hay cho mé t nhãm tõ h¹ n chÕ v kh« ng ®ô ng ch¹ m g× tíi hÖ thè ng ng÷ ©m cñ a ng« n ng÷ h÷u q uan. Tr¸i l¹ i, cã hiÖ n t−îng b iÕn ©m lÞ ch s ö t¸c ®é ng ®Õn h ng lo¹ t tõ v ¶nh h−ëng ®Õn c¶ hÖ thè ng ng÷ ©m, ®−îc gä i l q u y lu Ë t n g ÷ © m cã tÝ nh chÊ t ®Ò u ®Æ n, nghÜ a l khi mé t ©m x ë mé t b è i c¶nh nhÊ t ®Þ nh ® b iÕn th nh ©m y th× hÔ gÆ p b è i c¶nh ®ã x lu« n lu« n b iÕn th nh y (trõ phi cã mé t q uy luË t ng÷ ©m kh¸c t¸c ®é ng) . 5 6
V Ý dô , q uy luË t G rimm ®−îc J akob G rimm (1 7 8 5 – 1 8 6 3 ) ph¸t hiÖ n n¨ m 1 8 8 2 trong t¸c phÈ m N g ÷ p h¸ p tiÕ n g § ø c , cho b iÕt r» ng c¸c phô ©m Ên ¢ u b iÕn ®æ i th nh c¸c ©m nh− s au trong tiÕng G e rman (§ ø c) : Ên ¢ u: b h dh gh b dg ptk G e rman: b dg ptk f θh Ên ¢ u G e rman N ghÜ a b h¸ r a mi b a ir a “t« i mang” ma d hy a s mid j is “gi÷a” d a sa ta ihu n “1 0 ” p a d a s f o tu s “b n ch©n” Tõ tiÕng V iÖ t – M −ê ng chung chuy Ó n s ang tiÕng V iÖ t cæ , ta cò ng thÊ y hiÖ n t−îng b iÕn ©m [ p, t, k] → [ b , d, γ] : p a → b a , tÊ t → ® Ê t, c a → g µ , ... 4 . T Ý nh c hÊ t v hÖ q u ¶ c ñ a q u y l u Ë t ng÷ © m C ¸c q uy luË t ng÷ ©m kh« ng cã tÝ nh chÊ t tuy Ö t ®è i nh− c¸c q uy luË t tù nhiª n. S ù thay ®æ i mé t ©m cã khi kh« ng ph¶i do nh÷ng ®iÒ u kiÖ n ng÷ ©m hay x hé i, m l¹ i do t©m lÝ q uy Õt ®Þ nh, ch¼ ng h¹ n “ë P h¸p v § ø c, ng−ê i ta thÝ ch c¸i mè t ph¸t ©m [ R ] thay cho [ r ] , v c¸i mè t lÊ y ©m [ j ] cñ a B e rlin thay cho [ g] ®ang ¨ n s ©u v o c¸c tØ nh miÒ n Trung n−íc § ø c.”1 M Æ t kh¸c, ®è i víi c¸c q uy luË t tù nhiª n th× nguy ª n nh©n nh− nhau s Ï dÉn tíi kÕt q u¶ nh− nhau, nh−ng ë ng« n ng÷ th× kh« ng cÇ n nh÷ng ®iÒ u kiÖ n giè ng hÖ t nhau m chØ cÇ n nh÷ng ®iÒ u kiÖ n gÇ n giè ng nhau cò ng ® ®−a tíi hiÖ n t−îng b iÕn ©m; hoÆ c l nh÷ng ®iÒ u kiÖ n giè ng nhau l¹ i ®−a tíi c¸c kÕt q u¶ kh¸c nhau. C ¸c ng« n ng÷ M « n-K hme r cï ng ph¸t triÓ n the o x u thÕ ®¬ n lË p ho¸ víi nh÷ng ®iÒ u kiÖ n gÇ n giè ng nhau, v c¸c ng« n ng÷ N am § ¶o cï ng tiÕp x ó c víi tiÕng V iÖ t, nh−ng ë mç i tr−ê ng hîp x u h−íng ph¸t triÓ n l¹ i kh¸c (tiÕng £ ®ª ch−a ph¸t s inh thanh ®iÖ u nh− tiÕng C h m) . Q uy luË t ng÷ ©m cßn cã mé t tÝ nh chÊ t n÷a, cã thÓ gä i l “ph¶n ø ng d©y chuy Ò n” (nh− ® nãi trong b i tr−íc) . V Ý dô , trong s ù ph¸t triÓ n tõ tiÕng Ên ¢ u ®Õn tiÕng G e rman, khi b h → b th× b → p v p → f ; hay trong thæ ng÷ Q u¶ng N am, © → ¨ th× ¨ → a v a → « trong ng÷ c¶nh nh− c © m, c ¨ m, c a m,... S ë dÜ cã “ph¶n ø ng d©y chuy Ò n” nh− vË y , v× hÖ thè ng cÇ n ph¶i b ¶o vÖ c¸c thÕ ®è i lË p ®Ó ph©n b iÖ t ng÷ nghÜ a, tr¸nh b ít hiÖ n t−îng ®å ng ©m dÞ nghÜ a, ®Ê y l ®iÒ u m H audricourt gä i l “b ¶o l−u nh÷ng thÕ ®è i lË p cã Ý ch”. K h¸c víi c¸c hiÖ n t−îng b iÕn ©m kh¸c, q uy luË t ng÷ ©m dÉn tíi hai hÖ q u¶ liª n q uan nhau rÊ t q uan trä ng l : – Trong khi c¸c hiÖ n t−îng b iÕn ©m kh¸c chØ cã t¸c dô ng ®è i víi mé t s è tõ hay nhãm tõ nhÊ t ®Þ nh, th× q uy luË t ng÷ ©m cã ph¹ m vi t¸c ®é ng ré ng r i h¬ n nhiÒ u: nã thay ®æ i vá ©m thanh cñ a h ng lo¹ t tõ . K hi tiÕng V iÖ t thay thÕ c¸c phô ©m kÐ p b 1 , t1 , m1 lÇ n l−ît th nh tr , tr , l th× tÊ t c¶ c¸c ©m tiÕt (c¸c tõ ) cã c¸c phô ©m kÐ p ®ã ®Ò u b Þ chi phè i: b lê i → tr ê i, b l¨ n g → tr ¨ n g ..., tle → tr e, tlu → tr © u ..., mlÏ → lÏ , ml¸ t → l¸ t, ... – S ù b iÕn ®æ i ré ng lín nh− thÕ ® ph¸ vì hÖ thè ng cò v lË p th nh hÖ thè ng míi. Trong tiÕng V iÖ t thÕ kØ X V I I , hÖ thè ng ng÷ ©m cã c¸c ©m ®Ç u b l-, tl-, ml-. H iÖ n nay c¸c phô ©m kÐ p ®ã kh« ng tå n t¹ i n÷a: c¸c ©m ®Ç u b l-, tl- thè ng nhÊ t chØ cßn l mé t ®¬ n vÞ tr -, ®è i lË p ml/ l cò ng mÊ t ®i ®Ó 1 N g u y Ô n K im T h ¶ n . L−îc sö ng«n ng÷ häc, t Ë p m é t . N X B § H & T H C N , H N é i, 1 9 8 4 , tr . 5 0 2 –5 0 3 . 5 7