Giáo trình Pháp luật đại cương - ĐH Hàng hải

Chia sẻ: Hồ Văn Mậu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:56

Thêm vào BST

Báo xấu

895
lượt xem 102
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Pháp luật đại cương dưới đây trình bày nội dung kiến thức về pháp luật thông qua các chương học sau: Chương 1 khái niệm chung về Nhà nước và pháp luật, chương 2 pháp luật xã hội chủ nghĩa, chương 3 hệ thống các ngành luật của Việt Nam. Mời các bạn đọc tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Pháp luật đại cương - ĐH Hàng hải

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÀNG HẢI KHOA ĐIỀU KHIỂN TÀU BIỂN BỘ MÔN LUẬT HÀNG HẢI BÀI GIẢNG PHÁP LUẬT ĐẠI CƯƠNG HẢI PHÒNG – 2008 1
ch−¬ng I kh¸i niÖm chung vÒ nhμ n−íc vμ ph¸p luËt I. nguån gèc cña nhμ n−íc vμ ph¸p luËt Muèn hiÓu râ ®−îc nguån gèc vµ b¶n chÊt cña Ph¸p luËt còng nh− sù ph¸t triÓn cña chóng th× kh«ng thÓ t¸ch rêi viÖc xem xÐt, t×m hiÓu nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña Nhµ n−íc. Bëi lÏ, Nhµ n−íc vµ Ph¸p luËt lµ mét ph¹m trï lÞch sö, chØ xuÊt hiÖn khi x· héi loµi ng−êi ph¸t triÓn ®Õn mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh, chóng lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ sÏ tiªu vong khi nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña chóng kh«ng cßn n÷a. 1.Sù ra ®êi cña nhµ n−íc vµ ph¸p luËt. 1.1.ChÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû vµ tæ chøc thÞ téc, bé l¹c. ChÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû lµ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®Çu tiªn trong lÞch sö, ®ã lµ mét x· héi kh«ng cã giai cÊp, ch−a cã nhµ n−íc vµ ph¸p luËt. Nh−ng nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù ra ®êi cña nhµ n−íc vµ ph¸p luËt l¹i n¶y sinh chÝnh trong lßng x· héi ®ã. V× vËy, viÖc nghiªn cøu vÒ x· héi céng s¶n nguyªn thuû sÏ lµ c¬ së ®Ó gi¶i thÝch nguyªn nh©n lµm ph¸t sinh ra nhµ n−íc vµ ph¸p luËt, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó hiÓu râ b¶n chÊt cña chóng. ë x· héi céng s¶n nguyªn thuû do tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt cßn thÊp kÐm dÉn ®Õn n¨ng suÊt lao ®éng thÊp, con ng−êi kh«ng thÓ sèng riªng biÖt mµ ph¶i dùa vµo nhau cïng chung sèng, cïng lao ®éng vµ h−ëng thô. Trong x· héi mäi ng−êi ®Òu b×nh ®¼ng, kh«ng ai cã tµi s¶n riªng hoÆc bÊt cø ®Æc quyÒn ®Æc lîi nµo. C¬ së tÕ bµo cña x· héi kh«ng ph¶i lµ gia ®×nh mµ lµ thÞ téc- tæ chøc x· héi ®Çu tiªn trong lÞch sö ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së huyÕt thèng. Trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû ®· tån t¹i quyÒn lùc vµ hÖ thèng qu¶n lÝ c¸c c«ng viÖc cña thÞ téc, nh−ng quyÒn lùc ë ®©y chØ lµ quyÒn lùc x· héi ch−a mang tÝnh giai cÊp vµ hÖ thèng qu¶n lÝ cßn rÊt ®¬n gi¶n. §Ó tæ chøc vµ qu¶n lÝ thÞ téc, ®· xuÊt hiÖn h×nh thøc Héi ®ång thÞ téc, ®©y lµ tæ chøc cã quyÒn lùc cao nhÊt cña thÞ téc thÓ hiÖn ý chÝ chung cña tÊt c¶ mäi thµnh viªn trong viÖc quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan. Héi ®ång thÞ téc bÇu ra nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu thÞ téc nh− tï tr−ëng, thñ lÜnh qu©n sù..v.v. ®Ó thùc hiÖn quyÒn lùc vµ qu¶n lÝ c¸c c«ng viÖc chung cña thÞ téc. Nh÷ng ng−êi nµy cã quyÒn lùc rÊt lín nh−ng quyÒn lùc ®ã l¹i kh«ng dùa vµo bé m¸y c−ìng chÕ ®Æc biÖt mµ l¹i dùa vµo uy tÝn vµ sù ñng hé cña c¸c thµnh viªn trong thÞ téc. Hä còng kh«ng cã mét ®Æc quyÒn, ®Æc lîi nµo mµ cïng sèng cïng lao ®éng vµ h−ëng thô nh− mäi thµnh viªn kh¸c. Hä còng cã thÓ bÞ b·i miÔn bÊt cø lóc nµo nÕu uy tÝn cña hä kh«ng cßn n÷a. Tæ chøc thÞ téc ph¸t triÓn cïng víi c¸c ®iÒu kiÖn t¸c ®éng kh¸c (h«n nh©n ngo¹i téc) dÉn ®Õn sù xuÊt hiÖn c¸c bµo téc vµ bé l¹c. Bµo téc lµ mét liªn minh bao gåm nhiÒu thÞ téc hîp l¹i, cßn bé l¹c bao gåm nhiÒu bµo téc. Tæ chøc quyÒn lùc trong bµo téc còng nh− trong bé l¹c, ®Òu dùa trªn nguyªn t¾c t−¬ng tù nh− ë tæ chøc thÞ téc tuy thÓ hiÖn sù tËp trung cao h¬n. Tãm l¹i, trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû ®· cã quyÒn lùc nh−ng ®ã lµ quyÒn lùc x· héi, xuÊt ph¸t tõ x· héi vµ phôc vô cho lîi Ých chung cña c¶ céng ®ång. C¸c quy t¾c xö sù cña con ng−êi trong x· héi lµ c¸c tËp qu¸n vµ c¸c tÝn ®iÒu t«n gi¸o, ®ã lµ c¸c chuÈn mùc tuyÖt ®èi thiªng liªng mµ mäi ng−êi ®Òu tu©n theo mét c¸ch tù nguyÖn. 1.2.Sù tan r∙ cña tæ chøc thÞ téc vµ sù xuÊt hiÖn cña nhµ n−íc Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña lùc l−îng s¸n xuÊt ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho sù thay ®æi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt céng s¶n nguyªn thuû vµ ®ßi hái sù ph©n c«ng lao ®éng tù nhiªn ph¶i ®−îc thay thÕ b»ng sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi. LÞch sö ®· tr¶i qua ba lÇn ph©n c«ng lao ®éng x· héi lín, mµ mçi lÇn x· héi l¹i cã nh÷ng b−íc tiÕn míi tõng b−íc lµm t¨ng nhanh qu¸ tr×nh tan r· cña chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû. 2
*LÇn ph©n c«ng lao ®éng x· héi thø nhÊt: §ã lµ viÖc con ng−êi thuÇn d−ìng ®−îc ®éng vËt t¹o ra nghÒ ch¨n nu«i gia sóc ph¸t triÓn m¹nh mÏ, lµm xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu nh÷ng gia ®×nh chuyªn lµm nghÒ ch¨n nu«i, vµ dÇn dÇn ch¨n nu«i ®· trë thµnh mét ngµnh kinh tÕ ®éc lËp t¸ch khái ngµnh trång trät. Sau lÇn ph©n c«ng lao ®éng x· héi ®Çu tiªn, x· héi ®· cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c: ch¨n nu«i, trång trät ph¸t triÓn t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm lao ®éng d− thõa vµ ph¸t sinh kh¶ n¨ng chiÕm ®o¹t s¶n phÈm d− thõa ®ã. X· héi n¶y sinh mét nhu cÇu vÒ søc lao ®éng, cho nªn c¸c tï binh trong chiÕn tranh thay v× bÞ giÕt ®· ®−îc gi÷ l¹i ®Ó bãc lét søc lao ®éng thµnh nh÷ng n« lÖ. Nh− vËy, chÕ ®é t− h÷u xuÊt hiÖn, x· héi ph©n chia thµnh kÎ giµu ng−êi nghÌo, ph¸ vì chÕ ®é quÇn h«n, thiÕt lËp nªn c¸c gia ®×nh c¸ thÓ víi ®Þa vÞ ®éc t«n cña ng−êi chång ®· trë thµnh nh÷ng yÕu tè ®e däa sù tån t¹i cña tæ chøc thÞ téc. * LÇn ph©n c«ng lao ®éng x· héi thø hai: ViÖc con ng−ßi t×m ra kim lo¹i c¶i tiÕn c¸c c«ng cô s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn nh÷ng s¶n phÈm cña trång trät, ch¨n nu«i, t¹o ra mét ngµnh nghÒ míi t¸ch khái n«ng nghiÖp, ®ã lµ thñ c«ng nghiÖp. Sau lÇn ph©n c«ng lao ®éng x· héi nµy th× n« lÖ ®· trë thµnh mét bé phËn chñ yÕu cÊu thµnh cña x· héi, hä kh«ng cßn lµ nh÷ng kÎ phô gióp ®¬n thuÇn mµ ®· trë thµnh mét lùc l−îng x· héi víi sè l−îng ngµy cµng t¨ng. X· héi bÞ ph©n ho¸ s©u s¾c, sù ph©n biÖt gi÷a kÎ giµu vµ ng−êi nghÌo, gi÷a chñ n« vµ n« lÖ ngµy cµng râ nÐt, m©u thuÉn giai cÊp h×nh thµnh vµ ngµy cµng gia t¨ng. * LÇn ph©n c«ng lao ®éng x· héi thø ba: Khi c¸c ngµnh s¶n xuÊt ®· t¸ch biÖt th× xuÊt hiÖn nhu cÇu trao ®æi hµng ho¸ vµ dÉn ®Õn sù ra ®êi cña th−¬ng nghiÖp. Sù ph©n c«ng nµy n¶y sinh ra mét nhãm ng−êi kh«ng cßn tham gia vµo s¶n xuÊt n÷a, ®ã lµ th−¬ng nh©n mµ M¸c gäi lµ “nh÷ng kÎ kÝ sinh, nh÷ng kÎ ¨n b¸m x· héi vµ bãc lét c¶ hai…” Th−¬ng nghiÖp ra ®êi ®· kÐo theo sù xuÊt hiÖn cña ®ång tiÒn, chÕ ®é cÇm cè vµ cho vay nÆng l·i… dÉn ®Õn sù bÇn cïng ho¸ cña ®¹i ®a sè vµ tËp trung cña c¶i trong tay thiÓu sè ng−êi. Nh− vËy qua ba lÇn ph©n c«ng lao ®éng x· héi ®· lµm ®¶o lén x· héi thÞ téc tõ mét x· héi thuÇn nhÊt thµnh mét x· héi cã sù ph©n chia giai cÊp.Víi sù xuÊt hiÖn cña t− h÷u vµ gia ®×nh ®· lµm r¹n nøt x· héi thÞ téc th× sù ra ®êi cña tÇng líp n« lÖ vµ chñ n« thùc sù ®· t¹o ra trong x· héi thÞ téc nh÷ng m©u thuÉn ®èi kh¸ng kh«ng thÓ ®iÒu hoµ ®−îc. §øng tr−íc hoµn c¶nh míi – mét x· héi do toµn bé nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ quyÕt ®Þnh sù tån t¹i cña nã ®· ph©n chia thµnh c¸c giai cÊp ®èi lËp, ®Êu tranh gay g¾t víi nhau, tæ chøc thÞ téc ®· trë thµnh bÊt lùc kh«ng cßn phï hîp n÷a th× x· héi ®ã ®ßi hái ph¶i cã mét tæ chøc míi ®ñ søc trÊn ¸p ®−îc c¸c xung ®ét giai cÊp. Tæ chøc ®ã chÝnh lµ nhµ n−íc vµ sù xuÊt hiÖn cña nhµ n−íc lµ yªu cÇu kh¸ch quan. Nhµ n−íc kh«ng ph¶i lµ mét quyÒn lùc tõ bªn ngoµi ¸p ®Æt vµo x· héi mµ lµ mét lùc l−îng n¶y sinh tõ x· héi, tùa hå nh− ®øng trªn x· héi, cã nhiÖm vô lµm dÞu bít sù xung ®ét vµ gi÷ cho sù xung ®ét ®ã n»m trong vßng “trËt tù”. So víi tæ chøc thÞ téc tr−íc kia th× nhµ n−íc cã hai ®Æc tr−ng c¬ b¶n lµ ph©n chia d©n c− theo l·nh thæ vµ thiÕt lËp quyÒn lùc c«ng céng. QuyÒn lùc c«ng céng cña nhµ n−íc kh¸c víi quyÒn lùc x· héi trong chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû ë chç: quyÒn lùc ®ã kh«ng thuéc vÒ tÊt c¶ mäi thµnh viªn trong x· héi mµ chØ thuéc vÒ giai cÊp thèng trÞ, phôc vô cho lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ. §Ó thùc hiÖn quyÒn lùc ®ã cÇn cã mét líp ng−êi ®Æc biÖt vµ bé m¸y c−ìng chÕ bao gåm qu©n ®éi, c¶nh s¸t, toµ ¸n… ®Ó sö dông mét thø c«ng cô ®Æc biÖt mµ x· héi tr−íc kia ch−a hÒ biÕt ®Õn, ®ã lµ Ph¸p luËt. Cho nªn cïng víi sù ra ®êi cña nhµ n−íc th× ph¸p luËt còng xuÊt hiÖn. 2.Nguån gèc cña ph¸p luËt 3
Nh÷ng nguyªn nh©n lµm ph¸t sinh ra nhµ n−íc còng chÝnh lµ nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù ra ®êi cña ph¸p luËt. Trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû, nh÷ng tËp qu¸n vµ tÝn ®iÒu t«n gi¸o ®· lµ nh÷ng quy ph¹m x· héi rÊt phï hîp ®Ó ®iÒu chØnh c¸c mèi quan hÖ x· héi lóc ®ã, bëi v× chóng ph¶n ¸nh ®óng tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû. Khi chÕ ®é t− h÷u xuÊt hiÖn vµ x· héi ®· ph©n chia thµnh giai cÊp th× nh÷ng tËp qu¸n ®ã kh«ng cßn phï hîp n÷a, cÇn thiÕt ph¶i cã mét quy ph¹m míi ®Ó thiÕt lËp cho x· héi mét “trËt tù”. Quy ph¹m ®ã chØ thÓ hiÖn ý chÝ vµ lîi Ých cña giai cÊp th«ng trÞ, ®ã lµ quy ph¹m ph¸p luËt. HÖ thèng ph¸p luËt cña c¸c n−íc ®−îc h×nh thµnh tõng b−íc phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh cña mçi n−íc. Nh−ng nh×n chung ë thêi k× s¬ khai ,giai cÊp thèng trÞ ®Òu t×m c¸ch vËn dông tËp qu¸n ®Ó phôc vô lîi Ých giai cÊp b»ng c¸ch thay ®æi néi dung vµ n©ng chóng lªn thµnh c¸c quy ph¹m ph¸p luËt. MÆt kh¸c hÖ thèng ph¸p luËt cña mçi n−íc cßn ®−îc h×nh thµnh tõ mét nguån kh¸c, ®ã lµ c¸c v¨n b¶n do c¸c c¬ quan nhµ n−íc ban hµnh nh»m cñng cè chÕ ®é chÝnh trÞ vµ qui ®Þnh ®Æc quyÒn cho giai cÊp thèng trÞ. Nh− vËy, ph¸p luËt lµ hÖ thèng c¸c quy ph¹m do nhµ n−íc ban hµnh thÓ hiÖn ý chÝ cña giai cÊp thèng trÞ, nã hoµn toµn kh¸c víi c¸c qui ph¹m x· héi (bao gåm chñ yÕu lµ c¸c tËp qu¸n) thÓ hiÖn ý chÝ cña tÊt c¶ mäi ng−êi. Ph¸p luËt ra ®êi cïng víi nhµ n−íc, ph¸p luËt lµ c«ng cô s¾c bÐn ®Ó thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ n−íc, duy tr× ®Þa vÞ vµ b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ. Nhµ n−íc ban hµnh ra ph¸p luËt vµ ®¶m b¶o ®−îc thùc hiÖn, c¶ hai ®Òu lµ s¶n phÈm cña ®Êu tranh giai cÊp. Tãm l¹i, nhµ n−íc vµ ph¸p luËt cïng xuÊt hiÖn ë nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn kinh tÕ nhÊt ®Þnh, giai ®o¹n g¾n liÒn víi sù ra ®êi cña chÕ ®é t− h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, ph©n chia x· héi thµnh giai cÊp. Sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña nhµ n−íc vµ ph¸p luËt g¾n liÒn sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp. LÞch sö ®· tr¶i qua c¸c kiÓu nhµ n−íc vµ ph¸p luËt: chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t− s¶n vµ x· héi chñ nghÜa. Sù thay thÕ kiÓu nhµ n−íc ph¸p luËt nµy b»ng kiÓu nhµ n−íc ph¸p luËt kh¸c tiÕn bé h¬n lµ mét qui luËt tÊt yÕu cña sù thay thÕ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nµy b»ng h×nh th¸i kinh tÕ x· héi kh¸c tiÕn bé h¬n. ii. b¶n chÊt cña nhμ n−íc. KiÓu nhμ n−íc vμ h×nh thøc nhμ n−íc. 1.B¶n chÊt cña nhµ n−íc. Nhµ nø¬c lµ mét tæ chøc ®Æc biÖt cña quyÒn lùc chÝnh trÞ, mét bé m¸y chuyªn lµm nhiÖm vô c−ìng chÕ vµ thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng qu¶n lÝ ®Æc biÖt nh»m duy tr× trËt tù x· héi, thùc hiÖn nh÷ng môc ®Ých cña giai cÊp thèng trÞ vµ b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ ®ã trong x· héi. Nhµ n−íc lµ mét bé phËn cña kiÕn tróc th−îng tÇng, lµ s¶n phÈm cña chÕ ®é kinh tÕ nhÊt ®Þnh. Sù ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng quy ®Þnh sù ph¸t triÓn cña nhµ n−íc. Tuy nhiªn, sù biÕn ®æi cña nhµ n−íc kh«ng ph¶i chØ phô thuéc vµo sù biÕn ®æi cña c¬ së kinh tÕ mµ cßn ®−îc qui ®Þnh bëi c¸c ®iÒu kiÖn vµ yÕu tè kh¸c nh−: t−¬ng quan lùc l−îng giai cÊp, møc ®é gay g¾t cña c¸c m©u thuÉn x· héi, c¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ, c¸c quan ®iÓm chÝnh trÞ. Ng−îc l¹i nhµ n−íc còng t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn c¬ së kinh tÕ, ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt x· héi còng nh− ®Õn c¸c hiÖn t−îng x· héi kh¸c. B¶n chÊt cña nhµ n−íc cßn ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c chøc n¨ng cña nã, bao gåm chøc n¨ng ®èi néi vµ chøc n¨ng ®èi ngo¹i. Chøc n¨ng ®èi néi lµ nh÷ng mÆt ho¹t ®éng chñ yÕu cña nhµ n−íc trong néi bé ®Êt n−íc nh−: b¶o ®¶m an toµn trËt tù x· héi, trÊn ¸p nh÷ng phÇn tö chèng ®èi, b¶o vÖ chÕ ®é chÝnh trÞ … Chøc n¨ng ®èi ngo¹i thÓ hiÖn nh÷ng mÆt ho¹t ®éng cña nhµ n−íc trong quan hÖ víi c¸c quèc gia kh¸c nh−: phßng thñ ®Êt n−íc, b¶o vÖ chñ quyÒn quèc gia, thiÕt lËp quan hÖ víi c¸c nhµ n−íc kh¸c… 4
§Ó b¶o vÖ lîi Ých cho m×nh, giai cÊp thèng trÞ ngoµi viÖc thiÕt lËp bé m¸y nhµ n−íc víi nh÷ng c¬ quan ®Æc biÖt (qu©n ®éi, c¶nh s¸t, toµ ¸n, nhµ tï…) cßn thiÕt lËp hoÆc sö dông nhiÒu tæ chøc chÝnh trÞ x· héi kh¸c, trong ®ã ®¸ng chó ý nhÊt lµ ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ. Tuy nhiªn so víi c¸c tæ chøc kh¸c trong x· héi, nhµ n−íc víi b¶n chÊt ®Æc thï cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt sau ®©y: -Nhµ n−íc thiÕt lËp quyÒn lùc c«ng céng ®Æc biÖt. ®Ó thùc hiÖn quyÒn lùc ®ã, Nhµ n−íc cã mét líp ng−ßi ®Æc biÖt chuyªn lµm nhiÖm vô qu¶n lÝ, hä tham gia vµo c¸c c¬ quan nhµ n−íc vµ h×nh thµnh mét bé m¸y c−ìng chÕ ®Ó duy tr× ®Þa vÞ cña giai cÊp thèng trÞ. -Nhµ n−íc ph©n chia d©n c− theo l·nh thæ thµnh c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh kh«ng phô thuéc vµo chÝnh kiÕn, huyÕt thèng, nghÒ nghiÖp, giíi tÝnh… -Nhµ n−íc cã chñ quyÒn quèc gia mang néi dung chÝnh trÞ ph¸p lÝ thÓ hiÖn quyÒn ®éc lËp tù quyÕt cña nhµ n−íc vÒ nh÷ng chÝnh s¸ch ®èi néi vµ ®èi ngo¹i. -Nhµ n−íc ban hµnh ph¸p luËt vµ thùc hiÖn qu¶n lÝ b¾t buéc ®èi víi mäi c«ng d©n. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nãi trªn nãi lªn sù kh¸c nhau gi÷a nhµ n−íc vµ c¸c tæ chøc chÝnh trÞ x· héi kh¸c, ®ång thêi còng ph¶n ¸nh vÞ trÝ, vai trß cña nhµ n−íc trong x· héi . 2.KiÓu nhµ n−íc vµ h×nh thøc nhµ n−íc 2.1.KiÓu nhµ n−íc KiÓu nhµ n−íc lµ tæng thÓ c¸c dÊu hiÖu c¬ b¶n, ®Æc thï cña nhµ n−íc, thÓ hiÖn b¶n chÊt giai cÊp vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i, ph¸t triÓn cña nhµ n−íc trong mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh. X¸c ®Þnh kiÓu nhµ n−íc lµ x¸c ®Þnh nh÷ng dÊu hiÖu chñ yÕu nhÊt trªn c¬ së b¶n chÊt giai cÊp vµ c¬ së kinh tÕ cña nhµ n−íc. Trong lÞch sö cña x· héi cã giai cÊp ®· tån t¹i bèn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi: chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t− b¶n chñ nghÜa vµ x· héi chñ nghÜa. T−¬ng øng víi bèn h×nh th¸i kinh tÕ x· héi ®ã lµ bèn kiÓu nhµ n−íc: kiÓu nhµ n−íc chiÕm h÷u n« lÖ, kiÓu nhµ n−íc phong kiÕn, kiÓu nhµ n−íc t− s¶n vµ kiÓu nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa. C¸c kiÓu nhµ n−íc chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t− s¶n tuy cã ®Æc ®iÓm riªng nh−ng ®Òu thuéc kiÓu nhµ n−íc cña giai cÊp bãc lét. C¬ së kinh tÕ cña nã lµ chÕ ®é t− h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt vµ chÕ ®é ng−êi bãc lét ng−êi, c¸c nhµ n−íc ®ã ®Òu lµ c«ng cô thèng trÞ cña thiÓu sè giai cÊp bãc lét víi ®¹i ®a sè nh©n d©n lao ®éng. §èi lËp víi kiÓu nhµ n−íc nãi trªn lµ kiÓu nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa víi b¶n chÊt hoµn toµn kh¸c,cã nhiÖm vô thùc hiÖn d©n chñ x· héi chñ nghÜa, ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n, thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi. Sù thay thÕ mét kiÓu nhµ n−íc nµy b»ng mét kiÓu nhµ n−íc míi tiÕn bé h¬n lµ mét tÊt yÕu lÞch sö. C¬ së kh¸ch quan cña sù thay thÕ ®ã lµ sù vËn ®éng cña c¸c qui luËt kinh tÕ x· héi – c¸ch m¹ng lµ con ®−êng dÉn ®Õn sù thay thÕ ®ã. C¸c cuéc c¸ch m¹ng kh¸c nhau ®· ®em nhµ n−íc phong kiÕn thay thÕ nhµ n−íc chiÕm h÷u n« lÖ, nhµ n−íc t− s¶n thay thÕ nhµ n−íc phong kiÕn, nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa thay thÕ nhµ n−íc t− s¶n. Nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa lµ kiÓu nhµ n−íc míi tiÕn bé nhÊt vµ còng lµ kiÓu nhµ n−íc cuèi cïng trong lÞch sö, sau khi hoµn thµnh sø m¹ng cña m×nh nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa sÏ tiªu vong vµ sÏ kh«ng cßn kiÓu nhµ n−íc nµo kh¸c n÷a. 2.2.H×nh thøc nhµ n−íc H×nh thøc nhµ n−íc lµ c¸ch tæ chøc vµ thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ n−íc. H×nh thøc chÝnh thÓ, h×nh thøc cÊu tróc nhµ n−íc vµ chÕ ®é chÝnh trÞ lµ ba mÆt cña vÊn ®Ò h×nh thøc nhµ n−íc. * H×nh thøc chÝnh thÓ: lµ c¸ch tæ chøc vµ tr×nh tù thµnh lËp c¸c c¬ quan cao nhÊt cña nhµ n−íc cïng víi nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a c¸c c¬ quan ®ã. H×nh thøc chÝnh thÓ cã hai d¹ng c¬ b¶n lµ chÝnh thÓ qu©n chñ vµ chÝnh thÓ céng hoµ. 5
+ ChÝnh thÓ qu©n chñ lµ h×nh thøc chÝnh thÓ trong ®ã quyÒn lùc tèi cao cña nhµ n−íc tËp trung toµn bé (hoÆc mét phÇn) vµo tay ng−êi ®øng ®Çu nhµ n−íc theo nguyªn t¾c truyÒn ng«i hoÆc ®−îc bÇu suèt ®êi. Tuú thuéc vµo ph¹m vi quyÒn lùc cña ng−êi ®øng ®Çu nhµ n−íc: Vua, Quèc tr−ëng…, ng−êi ta ph©n biÖt chÝnh thÓ qu©n chñ chuyªn chÕ hoÆc qu©n chñ lËp hiÕn. + ChÝnh thÓ céng hoµ lµ h×nh thøc chÝnh thÓ trong ®ã quyÒn lùc tèi cao cña nhµ n−íc thuéc vÒ mét c¬ quan ®−îc bÇu ra trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh. ChÝnh thÓ céng hoµ ®−îc chia thµnh céng hoµ ®¹i nghÞ vµ céng hoµ tæng thèng, hoÆc céng hoµ d©n chñ vµ céng hoµ quÝ téc (nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa thuéc d¹ng chÝnh thÓ céng hoµ d©n chñ). * H×nh thøc cÊu tróc nhµ n−íc: lµ sù cÊu t¹o quèc gia thµnh c¸c ®¬n vÞ hµnh chÝnh l·nh thæ vµ x¸c lËp nh÷ng mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®¬n vÞ Êy víi nhau còng nh− gi÷a trung −¬ng víi ®Þa ph−¬ng. Cã hai h×nh thøc cÊu tróc nhµ n−íc chñ yÕu lµ h×nh thøc nhµ n−íc ®¬n nhÊt vµ h×nh thøc nhµ n−íc liªn bang. + Nhµ n−íc ®¬n nhÊt lµ nhµ n−íc cã chñ quyÒn chung, cã hÖ thèng c« quan quyÒn lùc vµ c¬ quan hµnh chÝnh thèng nhÊt tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng (ViÖt Nam, Ph¸p, Lµo…) + Nhµ n−íc liªn bang lµ nhµ n−íc cã hai hay nhiÒu n−íc thµnh viªn hîp l¹i trong ®ã c¬ quan quyÒn lùc nhµ n−íc cao nhÊt chung cho toµn liªn bang, ®ång thêi mçi nhµ n−íc thµnh viªn l¹i cã c¬ quan quyÒn lùc nhµ n−íc cao nhÊt cña m×nh (MÜ, Nga…). * ChÕ ®é chÝnh trÞ: lµ tæng thÓ c¸c ph−¬ng ph¸p vµ thñ ®o¹n mµ c¸c c¬ quan nhµ n−íc sö dông ®Ó thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ n−íc. Trong lÞch sö c¸c giai cÊp thèng trÞ ®· sö dông nhiÒu ph−¬ng ph¸p vµ thñ ®o¹n ®Ó thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ n−íc, nh−ng tùu chung chóng ®−îc ph©n thµnh hai lo¹i chÝnh lµ: ph−¬ng ph¸p d©n chñ vµ ph−¬ng ph¸p ph¶n d©n chñ. + Ph−¬ng ph¸p d©n chñ cã thÓ biÓu hiÖn d−íi nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau nh−: d©n chñ thùc sù vµ d©n chñ gi¶ hiÖu, d©n chñ réng r·i vµ d©n chñ h¹n chÕ, d©n chñ trùc tiÕp vµ d©n chñ gi¸n tiÕp. + Ph−¬ng ph¸p ph¶n d©n chñ thÓ hiÖn tÝnh chÊt ®éc tµi trong viÖc thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ n−íc, khi chÕ ®é ph¶n d©n chñ ph¸t triÓn ®Õn møc ®é cao th× trë thµnh tµn b¹o, qu©n phiÖt, ph¸t xÝt. Tãm l¹i, h×nh thøc chÝnh thÓ, h×nh thøc cÊu tróc nhµ n−íc vµ chÕ ®é chÝnh trÞ cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau, ba yÕu tè nµy cã t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau t¹o thµnh kh¸i niÖm nhµ n−íc. 3. Nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam 3.1. B¶n chÊt cña nhµ n−íc Céng hoµ x∙ héi chñ nghÜa ViÖt Nam Nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam lµ nhµ n−íc kiÓu míi, ra ®êi tõ c¸ch m¹ng th¸ng 8 n¨m 1945 mang b¶n chÊt tèt ®Ñp lµ xo¸ bá ¸p bøc bãc lét, phôc vô lîi Ých cña nh©n d©n lao ®éng. VÊn ®Ò b¶n chÊt cña nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam ®−îc thÓ hiÖn râ trong HiÕn ph¸p 1992. §ã lµ “nhµ n−íc cña nh©n d©n, do nh©n d©n, v× nh©n d©n. TÊt c¶ quyÒn lùc thuéc vÒ nh©n d©n vµ nÒn t¶ng lµ liªn minh giai cÊp c«ng nh©n víi giai cÊp n«ng d©n vµ tÇng líp trÝ thøc” (§iÒu 2). TÝnh giai cÊp, tÝnh d©n téc, tÝnh nh©n d©n lµ nh÷ng thuéc tÝnh c¬ b¶n xuyªn suèt thÓ hiÖn b¶n chÊt cña nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam. §ã lµ nhµ n−íc mµ mäi quyÒn lùc ®Òu thuéc vÒ nh©n d©n, mét nhµ n−íc do d©n lËp ra, d©n gi¸m s¸t vµ tham gia vµo ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc. ThÓ hiÖn râ nÐt b¶n chÊt d©n chñ x· héi chñ nghÜa trªn tinh thÇn ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n trªn mäi lÜnh vùc. Tãm l¹i, nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam mang b¶n chÊt cña giai cÊp c«ng nh©n, phôc vô lîi Ých cña giai cÊp c«ng nh©n vµ toµn thÓ nh©n d©n lao ®éng, cã sù g¾n bã mËt 6
thiÕt gi÷a lîi Ých cña giai cÊp víi lîi Ých cña d©n téc, phÊn ®Êu cho mét x· héi c«ng b»ng, v¨n minh. B¶n chÊt cña nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam cßn ®−îc thÓ hiÖn ë chøc n¨ng, tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc . 3.2.Chøc n¨ng cña nhµ n−íc Céng hoµ x∙ héi chñ nghÜa ViÖt Nam Nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam lµ c«ng cô chñ yÕu ®Ó thiÕt lËp vµ thùc thiÖn d©n chñ x· héi chñ nghÜa, ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n. B¶n chÊt cña nhµ n−íc qui ®Þnh c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n cña nhµ n−íc trong mçi giai ®o¹n c¸ch m¹ng cô thÓ. * C¸c chøc n¨ng ®èi néi: + Chøc n¨ng tæ chøc vµ qu¶n lÝ kinh tÕ. Nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam kh«ng nh÷ng lµ tæ chøc cã quyÒn lùc chÝnh trÞ bao trïm toµn x· héi mµ cßn lµ chñ së h÷u nh÷ng t− liÖu s¶n xuÊt chñ yÕu cña x· héi. Do ®ã, tæ chøc vµ qu¶n lÝ kinh tÕ lµ mét trong nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n cña nhµ n−íc. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay tæ chøc vµ qu¶n lÝ kinh tÕ bao gåm nh÷ng néi dung chñ yÕu sau ®©y: - X©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, s¾p xÕp l¹i nÒn kinh tÕ quèc d©n theo c¬ cÊu hîp lÝ, phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ ®Ó ®¶m b¶o sù t¨ng tr−ëng æn ®Þnh. - TiÕp tôc xo¸ bá triÖt ®Ó c¬ chÕ tËp trung quan liªu bao cÊp, h×nh thµnh ®ång bé vµ vËn hµnh cã hiÖu qu¶ c¬ chÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n lÝ cña nhµ n−íc b»ng ph¸p luËt, kÕ ho¹ch, chÝnh s¸ch. X©y dùng, ph¸t triÓn ®ång bé mét thÞ tr−êng hoµn chØnh c¶ søc lao ®éng, vèn, tiÒn tÖ th«ng suèt trong c¶ n−íc vµ víi thÞ tr−êng quèc tÕ. - Ph¸t huy m¹nh mÏ ®éng lùc khoa häc, c«ng nghÖ ®Ó thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña ®Êt n−íc theo h−íng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. - Më réng quan hÖ hîp t¸c víi c¸c n−íc trªn c¬ së t«n träng ®éc lËp chñ quyÒn . + Chøc n¨ng gi÷ v÷ng an ninh chÝnh trÞ, trËt tù an toµn x· héi, trÊn ¸p sù chèng ®èi cña c¸c lùc l−îng thï ®Þch, ph¸ ho¹i vµ c¸c ©m m−u ph¶n c¸ch m¹ng kh¸c. MÆc dï ®· bÞ ®¸nh ®æ nh−ng c¸c giai cÊp vµ lùc l−îng thï ®Þch vÉn kh«ng ngõng ph¸ ho¹i thµnh qu¶ c¸ch m¹ng hßng lµm suy yÕu chÝnh quyÒn nh©n d©n. Do ®ã, gi÷ v÷ng an ninh quèc gia, ®¶m b¶o sù æn ®Þnh chÝnh trÞ cña ®Êt n−íc, gi÷ g×n trËt tù an toµn x· héi, b¶o vÖ v÷ng ch¾c nh÷ng thµnh qu¶ c¸ch m¹ng phôc vô sù nghiÖp x©y dùng ®Êt n−íc lu«n lu«n lµ mét chøc n¨ng quan träng cu¶ nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam. + Chøc n¨ng tæ chøc vµ qu¶n lÝ v¨n ho¸, gi¸o dôc, khoa häc vµ c«ng nghÖ. Sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®ßi hái ph¶i ph¸t huy nh©n tè con ng−êi víi nÒn gi¸o dôc vµ khoa häc c«ng nghÖ tiªn tiÕn, nÒn v¨n ho¸ hiÖn ®¹i ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, chøc n¨ng nµy cña nhµ n−íc thÓ hiÖn trªn c¸c mÆt chñ yÕu sau ®©y: - Nhµ n−íc x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, hiÖn ®¹i mang ®Ëm s¾c th¸i d©n téc, võa tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i võa kÕ thõa vµ ph¸t huy gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hiÕn c¸c d©n téc ViÖt Nam. - Nhµ n−íc coi “gi¸o dôc vµ ®µo t¹o lµ quèc s¸ch hµng ®Çu” (diÒu 35-HiÕn ph¸p 1992). X¸c ®Þnh môc ®Ých cña viÖc qu¶n lÝ vµ ph¸t triÓn nÒn gi¸o dôc lµ nh»m n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi. Tõ ®ã nhµ n−íc thèng nhÊt qu¶n lÝ hÖ thèng gi¸o dôc vÒ môc tiªu, ch−¬ng tr×nh, néi dung, kÕ ho¹ch… 7
- Trªn c¬ së x¸c ®Þnh vai trß then chèt cña khoa häc vµ c«ng nghÖ trong sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n−íc, nhµ n−íc ®Çu t− ph¸t triÓn ®ång bé c¸c nghµnh khoa häc, x©y dùng mét nÒn khoa häc c«ng nghÖ tiªn tiÕn hiÖn ®¹i. * C¸c chøc n¨ng ®èi ngo¹i + Chøc n¨ng b¶o vÖ Tæ quèc x· héi chñ nghÜa. “B¶o vÖ Tæ quèc x· héi chñ nghÜa, gi÷ v÷ng an ninh quèc gia lµ sù nghiÖp cña toµn d©n” (®iÒu 44-HiÕn ph¸p 1992). §©y lµ chøc n¨ng chñ yÕu th−êng xuyªn cña nhµ n−íc ta, ®iÒu ®ã xuÊt ph¸t tõ sù tån t¹i cña chñ nghÜa ®Õ quèc vµ c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng víi ©m m−u ph¸ ho¹i chñ nghÜa x· héi trong ®iÒu kiÖn diÔn biÕn hoµ b×nh. §ßi hái nhµ n−íc ta ph¶i lu«n lu«n nªu cao c¶nh gi¸c, ®Ëp tan mäi ©m m−u vµ hµnh ®éng ph¸ ho¹i cña c¸c thÕ lùc thï ®Þch, b¶o vÖ v÷ng ch¾c ®éc lËp chñ quyÒn toµn vÑn l·nh thæ, b¶o vÖ chÕ ®é x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta. Trong sù nghiÖp b¶o vÖ Tæ quèc, c¸c lùc l−îng vò trang nh©n d©n gi÷ vai trß ®Æc biÖt quan träng, nhµ n−íc x©y dùng lùc l−îng qu©n ®éi nh©n d©n vµ c«ng an nh©n d©n chÝnh qui, tinh nhuÖ kÕt hîp víi viÖc x©y dùng lùc l−îng quèc phßng toµn d©n t¹o nªn søc m¹nh cña toµn d©n trong sù nghiÖp b¶o vÖ Tæ quèc. + Chøc n¨ng cñng cè vµ më réng quan hÖ h÷u nghÞ vµ hîp t¸c víi c¸c n−íc. Cñng cè vµ më réng quan hÖ h÷u nghÞ vµ hîp t¸c víi c¸c n−íc lµ mét trong nh÷ng chøc n¨ng quan träng cña nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam. Nhµ n−íc thùc hiÖn chÝnh s¸ch hoµ b×nh, h÷u nghÞ, më réng giao l−u hîp t¸c quèc tÕ víi tÊt c¶ c¸c n−íc trªn thÕ giíi, kh«ng ph©n biÖt chÕ ®é chÝnh trÞ vµ x· héi kh¸c nhau, trªn c¬ së t«n träng ®éc lËp chñ quyÒn toµn vÑn l·nh thæ cña nhau, b×nh ®¼ng vµ cïng cã lîi trong quan hÖ. C¸c chøc n¨ng cña nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, t¸c ®éng lÉn nhau, trong ®ã c¸c chøc n¨ng ®èi néi gi÷ vai trß chñ ®¹o, cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi c¸c chøc n¨ng ®èi ngo¹i. Nh−ng viÖc thùc hiÖn tÊt c¶ c¸c chøc n¨ng ®èi ngo¹i sÏ t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn kÕt qu¶ cña viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng ®èi néi. 3.3.Bé m¸y nhµ n−íc Céng hoµ x∙ héi chñ nghÜa ViÖt Nam. Bé m¸y nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam lµ hÖ thèng c¸c c¬ quan nhµ n−íc tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng ®−îc tæ chøc vµ ho¹t ®éng theo nh÷ng nguyªn t¾c thèng nhÊt t¹o thµnh mét c¬ chÕ ®ång bé ®Ó thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña nhµ n−íc. Bé m¸y nhµ n−íc ta cã ®Æc ®iÓm võa lµ tæ chøc hµnh chÝnh, võa lµ tæ chøc qu¶n lÝ kinh tÕ. Do ®ã trong bé m¸y nhµ n−íc, bªn c¹nh c¸c c¬ quan c−ìng chÕ nh− qu©n ®éi, c¶nh s¸t, toµ ¸n…cßn cã c¸c c¬ quan qu¶n lÝ kinh tÕ, v¨n ho¸, gi¸o dôc. Tuy nhiªn, tÊt c¶ c¸c c¬ quan trong bé m¸y nhµ n−íc ®Òu chÞu sù kiÓm tra gi¸m s¸t cña c¸c c¬ quan quyÒn lùc, chÞu tr¸ch nhiÖm b¸o c¸o c«ng t¸c tr−íc c¸c c¬ quan quyÒn lùc. Trong bé m¸y nhµ n−íc ta, mét mÆt ®¶m b¶o sù thèng nhÊt quyÒn lùc, nh−ng mÆt kh¸c cã sù ph©n c«ng vµ phèi hîp chÆt chÏ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ n−íc trong viÖc thùc hiÖn quyÒn lùc ®ã. * Nguyªn t¾c tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc: (®−îc ghi nhËn trong HiÕn ph¸p 1992) gåm nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau ®©y: + Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®èi víi nhµ n−íc . §©y lµ nguyªn t¾c c¬ b¶n trong tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña nhµ n−íc, ®−îc x¸c ®Þnh trong ®iÒu 4-HiÕn ph¸p 1992: “ §¶ng Céng s¶n ViÖt nam, ®éi tiªn phong cña giai cÊp c«ng nh©n, nh©n d©n lao ®éng vµ cña c¶ d©n téc, theo chñ nghÜa M¸c-Lª nin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh, lµ lùc l−îng l·nh ®¹o nhµ n−íc vµ x· héi”. Sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®èi víi nhµ n−íc thÓ hiÖn ë chç §¶ng ®Þnh ra ®−ßng lèi, chÝnh s¸ch, chñ tr−¬ng, trªn c¬ së ®ã nhµ n−íc thÓ chÕ ho¸ thµnh c¸c biÖn ph¸p 8
cô thÓ ®Ó tæ chøc thùc hiÖn. §¶ng thùc hiÖn gi¸m s¸t, kiÓm tra vµ chØ ®¹o ho¹t ®éng cña nhµ n−íc. + Nguyªn t¾c quyÒn lùc nhµ n−íc lµ thèng nhÊt, cã sù ph©n c«ng vµ phèi hîp chÆt chÏ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ n−íc trong viÖc thùc hiÖn quyÒn lùc. XuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña nhµ n−íc lµ tÊt c¶ quyÒn lùc nhµ n−íc thuéc vÒ nh©n d©n nªn nguyªn t¾c chØ ®¹o viÖc tæ chøc ho¹t ®éng cña bé maý nhµ n−íc lµ ®¶m b¶o sù thèng nhÊt vÒ quyÒn lùc, kh«ng cã sù ph©n t¸ch ®èi chäi nhau gi÷a ba quyÒn: lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t− ph¸p. QuyÒn lùc nhµ n−íc cao nhÊt thèng nhÊt vµo Quèc héi (c¬ quan ®¹i biÓu cao nhÊt cña nh©n d©n), ®ång thêi cã sù ph©n c«ng phèi hîp chÆt chÏ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ n−íc v× kh«ng mét c¬ quan nµo cã thÓ thùc thi næi c¶ ba quyÒn lùc ®ã. Quèc héi lµ c¬ quan duy nhÊt n¾m quyÒn lËp ph¸p, ®ång thêi còng cã mét sè thÈm quyÒn thuéc quyÒn hµnh ph¸p vµ t− ph¸p. ChÝnh phñ n¾m quyÒn hµnh ph¸p cã vai trß quan träng trong qu¸ tr×nh lËp ph¸p vµ t− ph¸p. Toµ ¸n, ViÖn kiÓm s¸t cã chøc n¨ng trung t©m cña quyÒn t− ph¸p. §Ó ®¶m b¶o qu¸n triÖt ®−îc nguyªn t¾c nµy, bé m¸y nhµ n−íc ph¶i ®−îc kh«ng ngõng hoµn thiÖn, x¸c ®Þnh râ chøc n¨ng, quyÒn h¹n, nhiÖm vô còng nh− mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a c¸c c¬ quan nhµ n−íc, ph¸t huy ®Çy ®ñ c¶ ba quyÒn lËp ph¸p, hµnh ph¸p, t− ph¸p, ®¶m b¶o thèng nhÊt quyÒn lùc nhµ n−íc. + Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù tham gia cña nh©n d©n vµo qu¶n lÝ nhµ n−íc. Nguyªn t¾c nµy còng ®−îc x¸c ®Þnh cô thÓ trong HiÕn ph¸p “C«ng d©n cã quyÒn tham gia qu¶n lÝ nhµ n−íc vµ x· héi, tham gia th¶o luËn nh÷ng vÊn ®Ò chung cña c¶ n−íc vµ ®Þa ph−¬ng, kiÕn nghÞ víi c¸c c¬ quan nhµ n−íc, biÓu quyÕt khi nhµ n−íc tæ chøc tr−ng cÇu d©n ý” (®iÒu 53- HiÕn ph¸p 1992). H×nh thøc tham gia cña nh©n d©n vµo qu¶n lÝ nhµ n−íc rÊt ®a d¹ng, võa gi¸n tiÕp th«ng qua c¬ quan ®¹i diÖn lµ Quèc héi vµ Héi ®ång nh©n d©n, võa trùc tiÕp tham gia lµm viÖc trong c¸c c¬ quan nhµ n−íc. + Nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ. §iÒu 6-HiÕn ph¸p 1992 qui ®Þnh “Quèc héi, Héi ®ång nh©n d©n vµ c¸c c¬ quan kh¸c cña nhµ n−íc ®Òu tæ chøc vµ ho¹t ®éng theo nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ”. Thùc hiÖn nguyªn t¾c nµy trong tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc cã nghÜa lµ kÕt hîp sù ®iÒu hµnh tËp trung thèng nhÊt cña trung −¬ng vµ c¬ quan nhµ n−íc cÊp trªn víi ho¹t ®éng tù chñ, n¨ng lùc s¸ng t¹o cña ®Þa ph−¬ng vµ c¬ quan nhµ n−íc cÊp d−íi. KÕt hîp gi÷a quyÕt ®Þnh tËp thÓ víi tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n, tr¸nh biÓu hiÖn lÖch l¹c cña c¶ hai khuynh h−íng: tËp trung quan liªu vµ ph©n t¸n côc bé. + Nguyªn t¾c ph¸p chÕ x· héi chñ nghÜa. §¶m b¶o ph¸p chÕ x· héi chñ nghÜa lµ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c quan träng trong tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc. Nguyªn t¾c nµy ®ßi hái viÖc tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan trong bé m¸y nhµ n−íc ph¶i tiªn hµnh theo ®óng qui ®Þnh cña ph¸p luËt, mäi c¸n bé, nh©n viªn nhµ n−íc ph¶i triÖt ®Ó t«n träng ph¸p luËt khi thi hµnh quyÒn h¹n vµ nhiÖm vô cña m×nh. Nguyªn t¾c nµy còng ®ßi hái sù t¨ng c−êng kiÓm tra, gi¸m s¸t, xö lÝ nghiªm minh nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt. * C¸c c¬ quan trong bé m¸y nhµ n−íc Bé m¸y nhµ n−íc bao gåm mét hÖ thèng c¬ quan trong ®ã mçi c¬ quan lµ mét bé phËn cña hÖ thèng cã ®Þa vÞ ph¸p lÝ riªng, cã qui chÕ riªng vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng, cïng gãp phÇn thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ n−íc. Theo HiÕn ph¸p 1992, tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc cña n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam gåm c¸c c¬ quan sau: Quèc héi, Chñ tÞch n−íc, ChÝnh phñ, Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban nh©n d©n, Toµ ¸n nh©n d©n vµ ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n. + Quèc héi. 9
“Quèc héi lµ c¬ quan ®¹i biÓu cao nhÊt cña nh©n d©n, c¬ quan quyÒn lùc nhµ n−íc cao nhÊt cña n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt nam” (®iÒu 83-HiÕn ph¸p 1992). Quèc héi lµ c¬ quan nhµ n−íc duy nhÊt ë n−íc ta do cö tri c¶ n−íc bÇu ra theo nguyªn t¾c phæ th«ng, b×nh ®¼ng, trùc tiÕp, bá phiÕu kÝn. QuyÒn h¹n cña Quèc héi bao gåm: - QuyÒn lËp hiÕn vµ lËp ph¸p. - QuyÒn quyÕt ®Þnh nh÷ng c«ng viÖc quan träng nhÊt cña ®Êt n−íc. - QuyÒn gi¸m s¸t tèi cao ®èi víi toµn bé ho¹t ®éng cña nhµ n−íc. C¬ cÊu tæ chøc cña Quèc héi bao gåm: Uû ban th−êng vô Quèc héi, Héi ®ång d©n téc cña Quèc héi, c¸c Uû ban cña Quèc héi: Uû ban ph¸p luËt, Uû ban kinh tÕ vµ ng©n s¸ch, Uû ban quèc phßng vµ an ninh, Uû ban v¨n ho¸ vµ gi¸o dôc …, vµ ®¹i biÓu Quèc héi. Ho¹t ®éng chñ yÕu cña Quèc héi th«ng qua c¸c k× häp th−êng xuyªn, mçi n¨m hai lÇn do Uû ban th−êng vô Quèc héi triÖu tËp. NhiÖm k× cña Quèc héi lµ 5 n¨m. + Chñ tÞch n−íc “ Chñ tÞch n−íc lµ ng−êi ®øng ®Çu nhµ n−íc, thay mÆt n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt nam vÒ ®èi néi vµ ®èi ngo¹i” (®iÒu 103-HiÕn ph¸p 1992). QuyÒn h¹n vµ nhiÖm vô cña Chñ tÞch n−íc bao gåm: - C«ng bè HiÕn ph¸p, LÖnh, Ph¸p lÖnh vµ c¸c quyÕt ®Þnh quan träng kh¸c cña Quèc héi vµ Uû ban th−êng vô Quèc héi. - §Ò nghÞ Uû ban th−êng vô Quèc héi xem xÐt l¹i mét sè Ph¸p lÖnh, NghÞ quyÕt cña Uû ban th−êng vô Quèc héi. - QuyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò vÒ an ninh quèc phßng vµ c¸c vÊn ®Ò quan träng + ChÝnh phñ. “ChÝnh phñ lµ c¬ quan hµnh chÝnh nhµ n−íc cao nhÊt cña n−íc Céng hoµ X· héi Chñ nghÜa ViÖt Nam” (®iÒu 109-HiÕn ph¸p 1992). ChÝnh phñ, tr−íc hÕt lµ c¬ quan chÊp hµnh cña Quèc héi, do Quèc héi thµnh lËp, cã nhiÖm vô tæ chøc thùc hiÖn HiÕn ph¸p, LuËt, Ph¸p lÖnh, NghÞ quyÕt cña Quèc héi. Lµ c¬ quan ®øng ®Çu hÖ thèng c¸c c¬ quan hµnh chÝnh cña nhµ n−íc, ChÝnh phñ cã nhiÖm vô qu¶n lÝ, ®iÒu hµnh toµn bé mäi mÆt ®êi sèng cña ®Êt n−íc. Tæ chøc cña ChÝnh phñ gåm cã Thñ t−íng, c¸c phã Thñ t−íng, c¸c Bé tr−ëng vµ c¸c thµnh viªn kh¸c cña ChÝnh phñ kh«ng nhÊt thiÕt lµ ®¹i biÓu Quèc héi. Thñ t−íng lµ ng−êi ®øng ®Çu ChÝnh phñ, chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc Quèc héi vµ b¸o c¸o c«ng t¸c víi Quèc héi, Uû ban th−êng vô Quèc héi, Chñ tÞch n−íc. Bé tr−ëng lµ ng−êi ®øng ®Çu mét ngµnh, mét lÜnh vùc qu¶n lÝ, chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lÝ nhµ n−íc vÒ ngµnh, lÜnh vùc mµ Bé phô tr¸ch trªn ph¹m vi c¶ n−íc. + Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban nh©n d©n. “Héi ®ång nh©n d©n lµ c¬ quan quyÒn lùc nhµ n−íc ë ®Þa ph−¬ng, ®¹i diÖn cho ý chÝ, nguyÖn väng vµ quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n, do nh©n d©n ®Þa ph−¬ng bÇu ra, chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc nh©n d©n ®Þa ph−¬ng vµ c¬ quan nhµ n−íc cÊp trªn” (®iÒu 119-HiÕn ph¸p 1992). NhiÖm vô vµ quyÒn h¹n cña Héi ®ång nh©n d©n ®−îc thÓ hiÖn trong ba néi dung chñ yÕu sau: - QuyÕt ®Þnh c¸c chñ tr−¬ng, biÖn ph¸p quan träng ®Ó x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Þa ph−¬ng. - B¶o ®¶m thùc hiÖn c¸c qui ®Þnh cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc cÊp trªn. 10
- Gi¸m s¸t ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc cïng cÊp, gi¸m s¸t viÖc tu©n theo ph¸p luËt cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc, c¸c tæ chøc vµ c«ng d©n ë ®Þa ph−¬ng. “Uû ban nh©n d©n do Héi ®ång nh©n d©n bÇu ra, lµ c¬ quan chÊp hµnh cña Héi ®ång nh©n d©n, c¬ quan hµnh chÝnh nhµ n−íc ë ®Þa ph−¬ng, chÞu tr¸ch nhiÖm chÊp hµnh HiÕn ph¸p, LuËt, c¸c v¨n b¶n cña c¬ quan nhµ n−íc cÊp trªn vµ nghÞ quyÕt cña Héi ®ång nh©n d©n cïng cÊp” (®iÒu 123-HiÕn ph¸p 1992). Chñ tÞch Uû ban nh©n d©n lµ ng−êi l·nh ®¹o vµ ®iÒu hµnh c¸c c«ng viÖc cña ®Þa ph−¬ng, chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc Héi ®ång nh©n d©n cïng cÊp vµ tr−íc c¬ quan nhµ n−íc cÊp trªn. + Toµ ¸n nh©n d©n vµ ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n. “Toµ ¸n nh©n d©n vµ ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam trong ph¹m vi chøc n¨ng cña m×nh cã nhiÖm vô b¶o vÖ ph¸p chÕ x· héi chñ nghÜa, b¶o vÖ chÕ ®é x· héi chñ nghÜa, quyÒn lµm chñ tËp thÓ cña nh©n d©n, b¶o vÖ tµi s¶n cña nhµ n−íc, cña tËp thÓ, b¶o vÖ tÝnh m¹ng, tµi s¶n, tù do, danh dù vµ nh©n phÈm cña c«ng d©n” (®iÒu 126-HiÕn ph¸p 1992). Trong bé m¸y nhµ n−íc, Toµ ¸n vµ ViÖn kiÓm s¸t ®Òu lµ c¬ quan nhµ n−íc cã nhiÖm vô b¶o vÖ ph¸p luËt, tuy nhiªn mçi c¬ quan l¹i cã chøc n¨ng riªng: - Toµ ¸n nh©n d©n lµ c¬ quan xÐt xö c¸c vô viÖc vi ph¹m ph¸p luËt vÒ h×nh sù, d©n sù, kinh tÕ, lao ®éng,hµnh chÝnh. HÖ thèng Toµ ¸n n−íc ta bao gåm: Toµ ¸n nh©n d©n tèi cao, c¸c Toµ ¸n nh©n d©n tØnh, thµnh phè trùc thuéc trung −¬ng, c¸c toµ ¸n nh©n d©n huyÖn, quËn, thµnh phè thuéc tØnh ,thÞ x·, c¸c toµ ¸n qu©n sù. Trong tr−êng hîp ®Æc biÖt, Quèc héi cã thÓ quyÕt ®Þnh thµnh lËp toµ ¸n ®Æc biÖt. - ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n thùc hiÖn chøc n¨ng kiÓm s¸t viÖc tu©n theo ph¸p luËt, thùc hµnh quyÒn c«ng tè theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. HÖ thèng ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n gåm cã: ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n tèi cao, ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n tØnh, thµnh phè trùc thuéc trung −¬ng, ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n huyÖn, quËn, thµnh phè thuéc tØnh, thÞ x· , ViÖn kiÓm s¸t qu©n sù. ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n do ViÖn tr−ëng l·nh ®¹o. ViÖn tr−ëng ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n cÊp d−íi chÞu sù l·nh ®¹o cña ViÖn tr−ëng ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n cÊp trªn. ViÖn tr−ëng ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n ®Þa ph−¬ng vµ ViÖn tr−ëng ViÖn kiÓm s¸t qu©n sù c¸c cÊp chÞu sù l·nh ®¹o thèng nhÊt cña ViÖn tr−ëng ViÖn kiÓm s¸t nh©n d©n tèi cao. iii. kiÓu, b¶n chÊt vμ h×nh thøc biÓu hiÖn cña ph¸p luËt 1. KiÓu ph¸p luËt . KiÓu ph¸p luËt lµ tæng thÓ c¸c dÊu hiÖu (®Æc ®iÓm) c¬ b¶n, ®Æc thï cña ph¸p luËt, thÓ hiÖn b¶n chÊt giai cÊp vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña ph¸p luËt trong mét h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh. Häc thuyÕt M¸c-Lª nin vÒ c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi lµ c¬ së ®Ó ph©n ®Þnh kiÓu ph¸p luËt. §Æc ®iÓm cña mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cã giai cÊp sÏ quyÕt ®Þnh nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n cña ph¸p luËt. Phï hîp víi ®iÒu ®ã trong lÞch sö ®· tån t¹i bèn kiÓu ph¸p luËt: kiÓu ph¸p luËt chñ n«, kiÓu ph¸p luËt phong kiÕn, kiÓu ph¸p luËt t− s¶n, kiÓu ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa. Ba kiÓu ph¸p luËt chñ n«, phong kiÕn vµ t− s¶n lµ kiÓu ph¸p luËt bãc lét ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña chÕ ®é t− h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt. Cho nªn mÆc dï mçi kiÓu cã b¶n chÊt vµ c¸ch biÓu hiÖn riªng nh−ng chóng ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chung lµ: thÓ hiÖn ý chÝ cña giai cÊp bãc lét, cñng cè vµ b¶o vÖ chÕ ®é t− h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, b¶o ®¶m vÒ mÆt ph¸p lÝ sù bãc lét cña giai cÊp thèng trÞ. Kh¸c h¼n c¸c kiÓu ph¸p luËt trªn, ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa ®−îc x©y dùng trªn c¬ së chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, thÓ hiÖn ý chÝ cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng, 11
chiÕm tuyÖt ®¹i ®a sè d©n c− trong x· héi. Môc ®Ých cña ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa lµ thñ tiªu ¸p bøc bãc lét, x©y dùng mét x· héi míi trong ®ã mäi ng−êi ®Òu b×nh ®¼ng vµ tù do. Sù thay thÕ kiÓu ph¸p luËt nµy b»ng mét kiÓu ph¸p luËt kh¸c tiÕn bé h¬n lµ qui luËt tÊt yÕu. C¬ së kh¸ch quan cña sù thay thÕ ®ã lµ sù vËn ®éng cña qui luËt kinh tÕ: quan hÖ s¶n xuÊt ph¶i phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt. Sù thay thÕ c¸c kiÓu ph¸p luËt g¾n liÒn víi c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi t−¬ng øng. C¸ch m¹ng lµ con ®−êng dÉn ®Õn sù thay thÕ ®ã. C¸c cuéc c¸ch m¹ng x· héi kh¸c nhau trong lÞch sö ®· ®em l¹i kÕt qu¶: ph¸p luËt phong kiÕn thay thÕ ph¸p luËt chñ n«, ph¸p luËt t− s¶n thay thÕ ph¸p luËt phong kiÕn, ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa thay thÕ ph¸p luËt t− s¶n. Trong t−¬ng lai ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa sÏ bÞ tiªu vong vµ sau ®ã sÏ kh«ng cßn kiÓu ph¸p luËt nµo thay thÕ n÷a. Tuy nhiªn trong giai ®o¹n hiÖn nay ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa cÇn ®−îc x©y dùng hoµn chØnh ®Ó ph¸t huy vai trß lµ c«ng cô ®Ó ®¶m b¶o cho th¾ng lîi cña chñ nghÜa x· héi. 2. B¶n chÊt cña ph¸p luËt. Sù h×nh thµnh vµ tån t¹i cña ph¸p luËt g¾n liÒn víi sù h×nh thµnh vµ tån t¹i cña giai cÊp trong x· héi, cho nªn tÝnh giai cÊp lµ sù thÓ hiÖn râ nhÊt b¶n chÊt cña ph¸p luËt. BÊt k× mét nhµ n−íc nµo khi thùc hiÖn nhiÖm vô cña m×nh còng ph¶i x¸c lËp nªn c¸c thÓ chÕ nhÊt ®Þnh ®Ó b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ. Do ®ã néi dung cña ph¸p luËt do nhµ n−íc ban hµnh suy cho cïng lµ do nh÷ng quan hÖ thèng trÞ quyÕt ®Þnh chø kh«ng ph¶i nhµ n−íc tuú tiÖn quyÕt ®Þnh ®−îc. H¬n n÷a trong x· héi chØ cã giai cÊp thèng trÞ míi cã kh¶ n¨ng th«ng qua nhµ n−íc ®Ó ban hµnh ph¸p luËt thÓ hiÖn ý chÝ cña m×nh mµ nh÷ng giai cÊp kh¸c kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc kh¶ n¨ng nµy. B¶n chÊt giai cÊp lµ thuéc tÝnh cña bÊt k× kiÓu ph¸p luËt nµo, nh−ng mçi kiÓu ph¸p luËt l¹i cã b¶n chÊt riªng vµ c¸ch biÓu hiÖn riªng. VÝ dô trong kiÓu ph¸p luËt chiÕm h÷u n« lÖ vµ ph¸p luËt phong kiÕn th× giai cÊp thèng trÞ c«ng khai quy ®Þnh quyÒn lùc v« h¹n vµ nh÷ng ®Æc quyÒn ®Æc lîi cña giai cÊp chñ n« vµ ®Þa chñ phong kiÕn. Nh−ng trong ph¸p luËt t− s¶n b¶n chÊt giai cÊp l¹i ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch tinh vi, thËn träng d−íi nhiÒu h×nh thøc tù do, d©n chñ mµ thùc chÊt lµ thÓ hiÖn ý chÝ vµ phôc vô lîi Ých cña giai cÊp t− s¶n. §Ó gi¶i thÝch b¶n chÊt cña ph¸p luËt cßn ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt víi kinh tÕ vµ chÝnh trÞ. + Trong mèi quan hÖ víi kinh tÕ, ph¸p luËt cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi. Mét mÆt ph¸p luËt phô thuéc vµo kinh tÕ, mÆt kh¸c ph¸p luËt l¹i cã sù t¸c ®éng trë l¹i mét c¸ch m¹nh mÏ ®èi víi kinh tÕ. Sù phô thuéc cña ph¸p luËt vµo kinh tÕ thÓ hiÖn ë chç néi dung cña ph¸p luËt lµ do c¸c quan hÖ kinh tÕ x· héi quyÕt ®Þnh, chÕ ®é kinh tÕ lµ c¬ së cña ph¸p luËt. Sù thay ®æi cña chÕ ®é kinh tÕ x· héi sím hay muén còng dÉn ®Õn sù thay ®æi cña ph¸p luËt. Ph¸p luËt lu«n lu«n ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn cña chÕ ®é kinh tÕ, nã kh«ng thÓ cao h¬n hay thÊp h¬n tr×nh ®é ph¸t triÓn ®ã. MÆt kh¸c ph¸p luËt cã sù t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ, sù t¸c ®éng ®ã cã thÓ lµ tÝch cùc còng cã thÓ lµ tiªu cùc. Khi nµo ph¸p luËt thÓ hiÖn ý chÝ cña giai cÊp tiªn tiÕn trong x· héi, ph¶n ¸nh ®óng tr×nh ®é ph¸t triÓn cña kinh tÕ th× nã sÏ cã néi dung tiÕn bé vµ t¸c dông tÝch cùc, ng−îc l¹i khi ph¸p luËt cña giai cÊp lçi thêi muèn duy tr× c¸c quan hÖ kinh tÕ ®· l¹c hËu th× nã sÏ k×m h·m sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ. + Trong mèi quan hÖ víi chÝnh trÞ, ph¸p luËt lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn cô thÓ cña chÝnh trÞ. §−êng lèi chÝnh s¸ch cña giai cÊp thèng trÞ lu«n gi÷ vai thß chØ ®¹o ®èi víi ph¸p luËt. ChÝnh trÞ lµ sù biÓu hiÖn tËp trung cña kinh tÕ, v× vËy ®−êng lèi chÝnh trÞ biÓu hiÖn tr−íc hÕt ë c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ. C¸c chÝnh s¸ch ®ã ®−îc cô thÓ ho¸ trong ph¸p luËt thµnh nh÷ng qui ®Þnh chung thèng nhÊt trong toµn x· héi. BÊt k× giai cÊp thèng trÞ nµo còng ®Òu dïng ph¸p luËt lµm ph−¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn ®−êng lèi chÝnh trÞ cña giai cÊp m×nh, do vËy ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña giai cÊp thèng trÞ trë thµnh b¾t buéc ®èi víi giai cÊp kh¸c. Mçi sù thay ®æi vÒ ®−êng lèi chÝnh 12
s¸ch cña giai cÊp thèng trÞ ®Òu ®−îc thÓ chÕ ho¸ thµnh c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt lµm cho ý chÝ vµ môc ®Ých cña giai cÊp thèng trÞ ®−îc thùc hiÖn. Tõ nh÷ng ®iÓm ®· tr×nh bµy trªn ®©y, cã thÓ ®i ®Õn kÕt luËn lµ: ph¸p luËt lµ mét trong nh÷ng biÓu hiÖn cña chÝnh trÞ, lµ h×nh thøc dïng nhµ n−íc biÕn chÝnh trÞ cña giai cÊp thèng trÞ thµnh nh÷ng qui ph¹m chung mµ mäi ng−êi ph¶i tu©n theo. ChÝnh trÞ lµ linh hån cña ph¸p luËt. Tuy nhiªn cïng víi ph¸p luËt, giai cÊp thèng trÞ cßn sö dông nhiÒu ph−¬ng tiÖn kh¸c nh− v¨n häc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o…lµm c«ng cô ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých, nh−ng chØ cã ph¸p luËt lµ c«ng cô, ph−¬ng tiÖn quan träng nhÊt, cã hiÖu qu¶ nhÊt. Bëi v× so víi c¸c ph−¬ng tiÖn kh¸c th× ph¸p luËt cã mét sè ®Æc ®iÓm ®Æc thï sau: - Ph¸p luËt do nhµ n−íc ban hµnh cho nªn ph¸p luËt cã ph¹m vi réng lín nhÊt, tíi tÊt c¶ mäi ng−êi trong x· héi. - Ph¸p luËt ®−îc nhµ n−íc ®¶m b¶o thùc hiÖn, v× vËy ph¸p luËt cã tÝnh c−ìng chÕ cao, b¾t buéc mäi ng−êi ph¶i thùc hiÖn. 3. C¸c h×nh thøc ph¸p luËt Nh− mäi hiÖn t−îng x· héi kh¸c, ph¸p luËt còng cã nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn cô thÓ nhÊt ®Þnh. H×nh thøc biÓu hiÖn cña ph¸p luËt lµ c¸ch thøc mµ giai cÊp thèng trÞ sö dông ®Ó n©ng ý chÝ cña giai cÊp m×nh lªn thµnh luËt. Trong lÞch sö ®· cã ba h×nh thøc ph¸p luËt lµ tËp qu¸n ph¸p, tiÒn lÖ ph¸p vµ v¨n b¶n ph¸p luËt. 3.1. TËp qu¸n ph¸p. TËp qu¸n ph¸p lµ h×nh thøc nhµ n−íc thõa nhËn mét sè tËp qu¸n ®· l−u truyÒn trong x· héi phï hîp víi lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ, n©ng chóng thµnh c¸c qui t¾c xö sù chung ®−îc nhµ n−íc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng biÖn ph¸p c−ìng chÕ b¾t buéc. Do ®−îc nhµ n−íc thõa nhËn nªn tËp qu¸n ph¸p trë thµnh ý chÝ cña giai cÊp thèng trÞ buéc mäi ng−êi ph¶i tu©n thñ, cßn tËp qu¸n th«ng th−êng ®−îc tu©n theo chØ lµ do thãi quen, do truyÒn thèng mµ th«i. TËp qu¸n ph¸p lµ h×nh thøc ph¸p luËt xuÊt hiÖn sím nhÊt ë thêi k× cæ x−a, trong x· héi ph¸t triÓn chËm ch¹p, ®−îc sö dông nhiÒu trong c¸c nhµ n−íc chñ n« vµ phong kiÕn. Trong nhµ n−íc t− s¶n h×nh thøc nµy vÉn ®−îc sö dông, nhÊt lµ ë c¸c n−íc cã chÕ ®é qu©n chñ. V× tËp qu¸n ph¸p h×nh thµnh mét c¸ch tù ph¸t, Ýt biÕn ®æi vµ cã tÝnh côc bé, cho nªn h×nh thøc tËp qu¸n ph¸p vÒ nguyªn t¾c kh«ng phï hîp víi b¶n chÊt cña ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa. Tuy vËy còmg cã mét sè tËp qu¸n thÓ hiÖn truyÒn thèng vµ ®¹o ®øc d©n téc, cã t¸c dông tèt trong viÖc ph¸t huy vµ b¶o vÖ nÒn v¨n ho¸ d©n téc. Do ®ã trong thêi k× qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa vÉn thõa nhËn mét sè tËp qu¸n tiÕn bé tuy ë møc ®é rÊt h¹n chÕ. 3.2. TiÒn lÖ ph¸p. TiÒn lÖ ph¸p lµ h×nh thøc nhµ n−íc thõa nhËn c¸c quyÕt ®Þnh cña c¬ quan hµnh chÝnh hay c¬ quan xÐt xö khi gi¶i quyÕt nh÷ng vô viÖc cô thÓ lµm khu«n mÉu ¸p dông ®èi víi c¸c vô viÖc t−¬ng tù. H×nh thøc nµy xuÊt hiÖn muén h¬n h×nh thøc tËp qu¸n ph¸p, ®−îc sö dông trong c¸c nhµ n−íc phong kiÕn mét c¸ch réng r·i vµ hiÖn nay nã vÉn chiÕm vÞ trÝ quan träng trong ph¸p luËt t− s¶n (®Æc biÖt trong d©n luËt Anh, Mü…). Còng nh− tËp qu¸n ph¸p, tiÒn lÖ ph¸p h×nh thµnh kh«ng ph¶i do c¬ quan lËp ph¸p, nã ®−îc xuÊt hiÖn tõ ho¹t ®éng cña c¬ quan hµnh ph¸p vµ t− ph¸p. Do vËy, h×nh thøc ph¸p luËt nµy th−êng dÔ t¹o ra sù tuú tiÖn, kh«ng phï hîp víi nguyªn t¾c ph¸p chÕ ®ßi hái ph¶i t«n träng nguyªn t¾c tèi cao cña luËt vµ sù ph©n ®Þnh quyÒn h¹n cña c¸c c¬ quan lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t− ph¸p. Nã hoµn toµn kh«ng phï hîp víi h×nh thøc cña ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa, tuy nhiªn ë giai ®o¹n ®Çu cña c¸ch m¹ng (nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa míi ra ®êi) do hÖ thèng ph¸p luËt ch−a ®−îc x©y dùng hoµn chØnh tr−íc yªu cÇu cÇn gi¶i quyÕt mét sè vô viÖc cÊp thiÕt, nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa vÉn 13
cßn sö dông h×nh thøc nµy. Nh−ng ®ã chØ lµ sù vËn dông linh ho¹t trªn c¬ së ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng. Khi hÖ thèng ph¸p luËt ®ång bé, hoµn chØnh th× h×nh thøc ph¸p luËt nµy kh«ng cßn tån t¹i n÷a. 3.3.V¨n b¶n ph¸p luËt. V¨n b¶n ph¸p luËt lµ v¨n b¶n do c¬ quan nhµ n−íc cã thÈm quyÒn ban hµnh, trong ®ã qui ®Þnh nh÷ng quy t¾c xö sù chung cho mäi ng−êi, ®−îc ¸p dông nhiÒu lÇn trong ®êi sèng x· héi. Cã nhiÒu lo¹i v¨n b¶n ph¸p luËt . ë mçi n−íc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ cã thÓ cã nh÷ng qui ®Þnh riªng vÒ tªn gäi vµ hiÖu lùc ph¸p lÝ cña c¸c lo¹i v¨n b¶n ph¸p luËt, nh−ng nh×n chung c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ®Òu ®−îc ban hµnh theo mét tr×nh tù, c¸ch thøc nhÊt ®Þnh, trong ®ã cã chøa ®ùng c¸c qui ph¹m cô thÓ nh»m ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi nhÊt ®Þnh nµo ®ã. Trong ph¸p luËt chñ n« vµ phong kiÕn, hÇu hÕt c¸c ®¹o luËt lµ b¶n ghi chÐp l¹i mét c¸ch cã hÖ thèng c¸c ¸n lÖ vµ c¸c ®· ®−îc thõa nhËn. Ph¸p luËt t− s¶n ®· cã nhiÒu h×nh thøc v¨n b¶n phong phó vµ ®−îc x©y dùng víi kü thuËt lËp ph¸p cao. §Æc biÖt trong giai ®o¹n ®Çu, khi nÒn “d©n chñ t− s¶n” xuÊt hiÖn tuyªn bè quyÒn lËp ph¸p tËp trung vµo NghÞ viÖn lµm cho ph¸p luËt t− s¶n cã hÖ thèng v¨n b¶n t−¬ng ®èi thèng nhÊt trªn c¬ së luËt. Nh−ng sau khi dµnh ®−îc th¾ng lîi hoµn toµn ®èi víi chÕ ®é phong kiÕn, giai cÊp t− s¶n ®· tù ph¸ vì nguyªn t¾c thèng nhÊt trªn b»ng c¸ch h¹ thÊp vai trß cña NghÞ viÖn, më réng quyÒn cña Tæng thèng vµ ChÝnh phñ, sö dông réng r·i h×nh thøc tiÒn lÖ ph¸p vµ tËp qu¸n ph¸p. Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa cã hÖ thèng c¸c v¨n b¶n thèng nhÊt ®−îc x©y dùng theo nguyªn t¾c ph¸p chÕ x· héi chñ nghÜa, t«n träng tÝnh tèi cao cña luËt. HÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ngµy cµng ®−îc x©y dùng hoµn chØnh ®ång bé víi kÜ thuËt cao, thÓ hiÖn sù tiÕn bé cña h×nh thøc v¨n b¶n ph¸p luËt. 14
Ch−¬ng ii Ph¸p luËt x∙ héi chñ nghÜa i. b¶n chÊt, vai trß vμ c¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña ph¸p luËt x∙ héi chñ nghÜa 1.B¶n chÊt cña ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa . Sau khi giµnh ®−îc th¾ng lîi c¸ch m¹ng, giai cÊp v« s¶n kh«ng nh÷ng thiÕt lËp, cñng cè vµ t¨ng c−êng bé m¸y nhµ n−íc chuyªn chÝnh v« s¶n mµ cßn ph¶i nhanh chãng xo¸ bá hÖ thèng ph¸p luËt cò, x©y dùng mét hÖ thèng ph¸p luËt míi ®Ó kÞp thêi ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi trong ®iÒu kiÖn míi, trÊn ¸p c¸c phÇn tö chèng ®èi c¸ch m¹ng, tæ chøc x©y dùng mét x· héi míi. Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa lµ kiÓu ph¸p luËt cuèi cïng, tiÕn bé nhÊt trong lÞch sö. Ra ®êi cïng víi nhµ n−íc, ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa còng nh− nhµ n−íc tån t¹i trong suèt thêi k× qu¸ ®é ®i lªn chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n. Lµ kiÓu ph¸p luËt míi, tiÕn bé nhÊt trong lÞch sö, kh¸c h¼n víi c¸c kiÓu ph¸p luËt bãc lét tr−íc ®ã, ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa thÓ hiÖn ý chÝ cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng, xo¸ bá bãc lét, x¸c lËp chÕ ®é së h÷u x· héi chñ nghÜa vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, thùc hiÖn mét nÒn d©n chñ míi vµ ®¶m b¶o c«ng b»ng x· héi. Kh¸c víi b¶n chÊt cña c¸c kiÓu ph¸p luËt bãc lét, ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa thÓ hiÖn b¶n chÊt tiÕn bé ë nh÷ng ®iÓm sau ®©y: + Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa lµ mét hÖ thèng quy t¾c xö sù cã tÝnh néi thèng nhÊt néi t¹i rÊt cao. TÝnh hÖ thèng cña ph¸p luËt mét mÆt nãi lªn sù ®a d¹ng cña c¸c quy ph¹m ®−îc ban hµnh trong c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau ®Ó ®iÒu chØnh c¸c lo¹i quan hÖ x· héi cÇn thiÕt. MÆt kh¸c, dï cã nhiÒu quy ph¹m kh¸c nhau nh−ng tÊt c¶ ®Òu thèng nhÊt víi nhau thÓ hiÖn cïng mét b¶n chÊt lµm cho ph¸p luËt trë thµnh hÖ thèng c¸c quy ph¹m ®ång bé. Còng cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa cã tÝnh thèng nhÊt cao h¬n bÊt k× kiÓu ph¸p luËt nµo kh¸c, bëi v× ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa ®−îc x©y dùng trªn c¬ së quan hÖ kinh tÕ x· héi chñ nghÜa, ®Æc tr−ng b»ng chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt. Trong thêi k× qu¸ ®é, mÆc dï nÒn kinh tÕ cßn tån t¹i c¬ cÊu nhiÒu thµnh phÇn nh−ng d−íi sù ®iÒu tiÕt cña nhµ n−íc, nÒn kinh tÕ ®ã vÉn ph¸t triÓn theo xu h−íng thèng nhÊt ngµy cµng cao. §iÒu ®ã quyÕt ®Þnh tÝnh thèng nhÊt vµ xu h−íng ph¸t triÓn cña ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa. + Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa thÓ hiÖn ý chÝ cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng. §©y lµ ®iÓm kh¸c biÖt c¨n b¶n víi c¸c kiÓu ph¸p luËt kh¸c. C¸c kiÓu ph¸p luËt bãc lét ®Òu cã chung mét b¶n chÊt lµ thÓ hiÖn ý chÝ cña thiÓu sè giai cÊp bãc lét, tr¸i l¹i ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa thÓ hiÖn ý chÝ cña sè ®«ng, tuyÖt ®¹i ®a sè trong d©n c−, cho nªn nã ®−îc ®«ng ®¶o quÇn chóng tù gi¸c thùc hiÖn vµ t«n träng. Tuy nhiªn trong thêi k× qu¸ ®é. Tuú thuéc vµo sù thèng nhÊt vµ ch−a thèng nhÊt vÒ lîi Ých cña c¸c tÇng líp x· héi kh¸c nhau, viÖc thÓ hiÖn ý chÝ ®ã còng cã nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. + Ph¸p luËt do nhµ n−íc ban hµnh vµ b¶o ®¶m thùc hiÖn, v× vËy ph¸p luËt lµ c¸c quy t¾c xö sù cã tÝnh b¾t buéc chung, dùa vµo søc m¹nh c−ìng chÕ cña quyÒn lùc nhµ n−íc. §Æc ®iÓm nµy ph¶n ¸nh tÝnh ®Æc thï cña ph¸p luËt: ph¸p luËt bao giê còng lµ ý chÝ nhµ n−íc, h×nh thµnh b»ng con ®−êng nhµ n−íc. Mäi quy t¾c xö sù kh«ng do nhµ n−íc ban hµnh ®Òu kh«ng ph¶i lµ ph¸p luËt. + Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa cã quan hÖ víi kinh tÕ. Trong mèi quan hÖ nµy kinh tÕ gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi ph¸p luËt, ph¸p luËt lu«n ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn cña chÕ ®é kinh tÕ, mäi sù thay ®æi cña chÕ ®é kinh tÕ sÏ dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi t−¬ng øng cña ph¸p luËt. Tuy nhiªn ph¸p luËt còng cã sù t¸c ®éng trë l¹i mét c¸ch m¹nh mÏ ®èi víi sù ph¸t triÓn cña chÕ ®é kinh tÕ. 15
Ph¸p luËt kh«ng thÓ cao h¬n hoÆc thÊp h¬n tr×nh ®é ph¸t triÓn cña chÕ ®é kinh tÕ x· héi. V× vËy nÕu ph¸p luËt ph¶n ¸nh ®óng tr×nh ®é ph¸t triÓn cña kinh tÕ x· héi, nã sÏ cã vai trß tÝch cùc vµ ng−îc l¹i nÕu ph¶n ¸nh kh«ng ®óng, ph¸p luËt sÏ cã t¸c dông tiªu cùc. + Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa cã quan hÖ mËt thiÕt víi ®−êng lèi, chñ tr−¬ng chÝnh s¸ch cña §¶ng Céng s¶n. Trong mèi quan hÖ nµy, ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng gi÷ vai trß chØ ®¹o: chØ ®¹o ph−¬ng h−íng vµ x©y dùng ph¸p luËt, chØ ®¹o néi dung ph¸p luËt, chØ ®¹o viÖc tæ chøc thùc hiÖn vµ ¸p dông ph¸p luËt. Ph¸p luËt lu«n lu«n ph¶n ¸nh d−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng, lµ sù thÓ chÕ ho¸ ®−êng lèi chÝnh s¸ch thµnh c¸c qui ®Þnh chung thèng nhÊt trªn quy m« toµn x· héi. V× vËy trong viÖc hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt còng nh− viÖc ¸p dông thùc hiÖn ph¶i thÊm nhuÇn c¸c quan ®iÓm thÓ hiÖn trong ®−êng lèi cña §¶ng. Tuy nhiªn cÇn hÕt søc tr¸nh khuynh h−íng dïng ®−êng lèi chÝnh cña §¶ng ®Ó thay thÕ cho ph¸p luËt, h¹ thÊp vai trß cña ph¸p luËt. + Ph¸p luËt cã quan hÖ qua l¹i víi c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c trong chñ nghÜa x· héi nh− quy ph¹m ®¹o ®øc, quy t¾c xö sù cña c¸c tæ chøc x· héi vµ ®oµn thÓ quÇn chóng. Nh÷ng quan ®iÓm, quan niÖm cña con ng−êi vÒ cuéc sèng, nh÷ng tËp qu¸n l©u ®êi ®· trë thµnh truyÒn thèng cña d©n téc ®Òu chÞu sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña ph¸p luËt, cã ¶nh h−ëng kh«ng nhá tíi viÖc h×nh thµnh hµnh vi vµ nh©n c¸ch cña con ng−êi míi. V× vËy ®Ó ph¸t huy vai trß cña ph¸p luËt th× cÇn thiÕt ph¶i xÐt ®Õn mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt víi c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c. 2. Vai trß cña ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa. Trong ®êi sèng x· héi, ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa gi÷ vai trß rÊt quan träng: lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó thÓ chÕ ho¸ ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng, b¶o ®¶m cho sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®−îc thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ trªn quy m« toµn x· héi, lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó nh©n d©n lao ®éng thÓ hiÖn ý chÝ vµ thùc hiÖn quyÒn lµm chñ cña m×nh, thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi, lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó nhµ n−íc qu¶n lÝ mäi mÆt ®êi sèng x· héi, thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña nhµ n−íc. Tuy nhiªn nh÷ng quan ®iÓm trªn míi chØ ph¶n ¸nh vai trß cña ph¸p luËt ë b×nh diÖn chung. §Ó thÊy râ vai trß cña ph¸p luËt cÇn ph¶i xem xÐt nã ë gãc ®é cô thÓ g¾n víi viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa. Bëi v× ph¸p luËt ®−îc ®Æt ra nh»m thùc hiÖn nh÷ng môc ®Ých ®· ®−îc x¸c ®Þnh, nh÷ng môc ®Ých ®ã lu«n xuÊt ph¸t tõ chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa trong thêi k× qu¸ ®é, còng nh− trong mçi giai ®o¹n cô thÓ. Trong mèi quan hÖ nµy cã thÓ nhËn thÊy vai trß cña ph¸p luËt thÓ hiÖn ë nh÷ng mÆt sau ®©y: + Ph¸p luËt lµ c¬ së ®Ó x©y dùng vµ hoµn thiÖn bé m¸y nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa. Bé m¸y nhµ n−íc lµ mét thiÕt chÕ phøc t¹p, bao gåm nhiÒu bé phËn (nhiÒu lo¹i c¬ quan). §Ó bé m¸y ®ã ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ ®ßi hái ph¶i x¸c ®Þnh ®óng chøc n¨ng thÈm quyÒn, tr¸ch nhiÖm cña mçi lo¹i c¬ quan, ph¶i cã nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc tæ chøc ho¹t ®éng phï hîp t¹o thµnh mét c¬ chÕ ®ång bé trong qu¸ tr×nh thiÕt lËp vµ thùc hiÖn quyÒn lùc nhµ n−íc. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc khi dùa trªn c¬ së v÷ng ch¾c cña nh÷ng nguyªn t¾c vµ qui ®Þnh cô thÓ cña ph¸p luËt. + Ph¸p luËt b¶o ®¶m cho viÖc thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ chøc n¨ng tæ chøc vµ qu¶n lÝ kinh tÕ, x©y dùng c¬ së vËt chÊt cña chñ nghÜa x· héi. Do tÝnh chÊt phøc t¹p vµ ph¹m vi réng cña chøc n¨ng qu¶n lÝ kinh tÕ, nhµ n−íc kh«ng thÓ trùc tiÕp tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ mµ chØ thùc hiÖn viÖc qu¶n lÝ hµnh chÝnh-kinh tÕ. Qu¸ tr×nh ®ã kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc nÕu nh− kh«ng dùa vµo ph¸p luËt. ChØ cã ph¸p luËt víi nh÷ng tÝnh chÊt ®Æc thï cña nã míi lµ c¬ së ®Ó ®¶m b¶o cho nhµ n−íc hoµn thµnh ®−îc chøc n¨ng cña m×nh trong lÜnh vùc kinh tÕ. §¸nh gi¸ vai trß quan träng nµy cña ph¸p luËt, NghÞ quyÕt ®¹i héi §¶ng lÇn thø VII ®· kh¼ng ®Þnh r»ng: “C¬ chÕ vËn hµnh nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa lµ c¬ chÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n lÝ cña nhµ n−íc b»ng ph¸p luËt”. 16
+ Ph¸p luËt b¶o ®¶m thùc hiÖn nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa, ph¸t huy quyÒn lùc nh©n d©n ®¶m b¶o c«ng b»ng x· héi. Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa víi b¶n chÊt d©n chñ, thÓ hiÖn ý chÝ vµ nh÷ng lîi Ých c¬ b¶n nhÊt cña tÊt c¶ c¸c tÇng líp nh©n d©n lao ®éng sÏ lµ ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó ph¸t huy d©n chñ, cñng cè vµ hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh trÞ. D©n chñ x· héi chñ nghÜa cßn ®−îc biÓu hiÖn trong viÖc x¸c lËp vµ ®iÒu chØnh mèi quan hÖ gi÷a nhµ n−íc vµ c«ng d©n. Nh÷ng quyÒn tù do d©n chñ cña c«ng d©n ph¶i ®−îc quy ®Þnh cô thÓ trong ph¸p luËt, nhµ n−íc ph¶i ®¶m b¶o cho c«ng d©n thùc hiÖn c¸c quyÒn ®ã trong khu«n khæ luËt ®Þnh. + Ph¸p luËt lµ c¬ së ®Ó gi÷ v÷ng an ninh chÝnh trÞ, trËt tù an toµn x· héi. XuÊt ph¸t tõ t×nh h×nh thùc tÕ trong thêi k× qu¸ ®é, bªn c¹nh hÖ thèng quy ph¹m ph¸p luËt ®· ®−îc ®Æt ra ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi cña c¸c chñ thÓ, thiÕt lËp mét trËt tù quan hÖ ph¸p luËt, thóc ®Èy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ nh÷ng tiÕn bé x· héi, ph¸p luËt cßn chøa ®ùng nh÷ng quy ph¹m cÊm mäi hµnh vi g©y mÊt æn ®Þnh chÝnh trÞ, trËt tù an toµn x· héi, x©m h¹i lîi Ých nhµ n−íc, tËp thÓ vµ c«ng d©n. Trong lÜnh vùc nµy ph¸p luËt lµ c«ng cô s¾c bÐn nhÊt thÓ hiÖn quyÒn uy nhµ n−íc ®¶m b¶o cho ý chÝ cña giai cÊp thèng trÞ ®−îc thùc hiÖn. + Ph¸p luËt cã vai trß gi¸o dôc m¹nh mÏ. Ph¸p luËt lµ ph−¬ng tiÖn quan träng ®Ó gi¸o dôc ®èi víi mäi ng−êi, tõ nh÷ng nh©n viªn nhµ n−íc, nh©n viªn c¸c tæ chøc x· héi vµ c«ng d©n. Nh÷ng qui ph¹m ph¸p luËt ®−îc ®Æt ra lu«n x¸c ®Þnh râ quyÒn vµ nghÜa vô cña c¸c chñ thÓ, lµ khu«n mÉu cho hµnh vi xö sù cña mçi chñ thÓ khi ë trong t×nh huèng ®· ®−îc dù kiÕn. §ång thêi ý nghÜa gi¸o dôc cßn thÓ hiÖn ph¸p luËt qui ®Þnh nh÷ng h×nh thøc vµ møc ®é khen th−ëng, khuyÕn khÝch vËt chÊt vµ tinh thÇn ®èi víi nh÷ng thµnh viªn cã nhiÒu cèng hiÕn cho nhµ n−íc vµ x· héi, xö lÝ vµ trõng trÞ nghiªm kh¾c ®èi víi nh÷ng ng−êi vi ph¹m ph¸p luËt, lµm x©m h¹i tíi lîi Ých cña c¸ nh©n, tËp thÓ hoÆc nhµ n−íc. 3. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa. Qu¸ tr×nh x©y dùng, tæ chøc thùc hiÖn vµ ¸p dông ph¸p luËt, ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa thÓ hiÖn nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n sau ®©y: + Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa thÓ hiÖn nguyªn t¾c §¶ng l·nh ®¹o, nhµ n−íc qu¶n lÝ, nh©n d©n lµm chñ. + Nguyªn t¾c duy tr×, cñng cè vµ b¶o vÖ chÕ ®é së h÷u x· héi chñ nghÜa, ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a ba lîi Ých : nhµ n−íc, tËp thÓ vµ c«ng d©n. + Nguyªn t¾c ph¸p chÕ x· héi chñ nghÜa: §ßi hái c¸c c¬ quan nhµ n−íc c¸c tæ chøc x· héi vµ mäi c«ng d©n triÖt ®Ó t«n träng ph¸p luËt vµ chØ tu©n theo ph¸p luËt trong c¶ ba mÆt lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t− ph¸p. + Nguyªn t¾c t«n träng hiÖu lùc tèi cao cña HiÕn ph¸p vµ c¸c ®¹o luËt. Trong hÖ thèng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt cña nhµ n−íc th× HiÕn ph¸p vµ c¸c ®¹o luËt lµ nh÷ng v¨n b¶n ph¸p luËt cã hiÖu lùc ph¸p lÝ cao nhÊt, cho nªn néi dung cña c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt kh¸c kh«ng ®−îc tr¸i víi HiÕn ph¸p vµ c¸c ®¹o luËt. + Nguyªn t¾c x©y dùng chÕ ®é lµm chñ tËp thÓ, thùc hiÖn d©n chñ x· héi chñ nghÜa. ViÖc thùc hiÖn kiÓm tra, gi¸m s¸t cña c¬ quan quyÒn lùc ®èi víi ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc ®¶m b¶o cho quyÒn lµm chñ tËp thÓ cña nh©n d©n lao ®éng ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ. + Nguyªn t¾c mäi c«ng d©n ®Òu b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p luËt: ThÓ hiÖn ë chç c«ng d©n ViÖt Nam kh«ng ph©n biÖt nam n÷, d©n téc, t«n gi¸o, ch÷ viÕt …®Òu b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p luËt. 17
+ Nguyªn t¾c nh©n ®¹o x· héi chñ nghÜa. Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa thÓ hiÖn sù nghiªm kh¾c ®èi víi nh÷ng ng−êi cã hµnh vi cè ý vi ph¹m ph¸p luËt, nh−ng còng tá râ sù khoan hång ®èi víi nh÷ng ng−êi biÕt hèi c¶i vµ gi¸o dôc nh÷ng ng−êi lÇm lì ph¹m téi. + Nguyªn t¾c hoµ b×nh, h÷u nghÞ, vµ hîp t¸c víi c¸c n−íc kh¸c trªn c¬ së t«n träng ®éc lËp, chñ quyÒn cña mçi quèc gia. Tõ sù ph©n tÝch vÒ b¶n chÊt, vai trß vµ nguyªn t¾c cña ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa cã thÓ ®i ®Õn mét ®Þnh nghÜa sau ®©y: Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa lµ hÖ thèng c¸c quy t¾c xö sù, thÓ hiÖn ý chÝ cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng, d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, do Nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa ban hµnh vµ ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng søc m¹nh c−ìng chÕ cña Nhµ n−íc trªn c¬ së gi¸o dôc vµ thuyÕt phôc mäi ng−êi t«n träng vµ thùc hiÖn. ii. quy ph¹m ph¸p luËt x∙ héi chñ nghÜa. 1. Kh¸i niÖm quy ph¹m ph¸p luËt. Trong ®êi sèng cã hai lo¹i quy ph¹m lµ quy ph¹m kÜ thuËt vµ quy ph¹m x· héi. Quy ph¹m kÜ thuËt lµ quy t¾c ®−îc h×nh thµnh do con ng−êi nhËn thøc ®−îc quy luËt cña tù nhiªn trong qu¸ tr×nh lao ®éng s¸ng t¹o cña m×nh. Cßn nh÷ng quy t¾c xö sù chung (mÉu) ®−îc ®Æt ra ®Ó ®iÒu chØnh c¸c mèi quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi vµ ®−îc sö dung nhiÒu lÇn trong cuéc sèng ®−îc gäi lµ nh÷ng quy ph¹m x· héi. Trong x· héi x· héi chñ nghÜa ng−êi ta sö dng nhiÒu lo¹i quy ph¹m kh¸c nhau ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi nh− quy ph¹m ®¹o ®øc, t«n gi¸o, quy ph¹m cña c¸c tæ chøc x· héi, quy ph¹m ph¸p luËt… Trong tÊt c¶ c¸c lo¹i quy ph¹m trªn th× quy ph¹m ph¸p luËt cã vai trß quan träng nhÊt ®èi víi viÖc duy tr× trËt tù x· héi, c¶i t¹o x· héi cò, x©y dùng x· héi míi. + Quy ph¹m ph¸p luËt tr−íc hÕt lµ qui ph¹m x· héi v× vËy nã mang tÝnh chÊt vèn cã cña mét qui ph¹m x· héi: lµ quy t¾c xö sù chung, lµ tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng−êi. Th«ng qua quy ph¹m ph¸p luËt ta biÕt ®−îc ho¹t ®éng nµo cã ý nghÜa ph¸p lÝ, ho¹t ®éng nµo kh«ng cã ý nghÜa ph¸p lÝ, ho¹t ®éng nµo phï hîp víi ph¸p luËt, ho¹t ®éng nµo tr¸i ph¸p luËt… VÝ dô: ®Ó biÕt ®−îc ®©u lµ ho¹t ®éng t×nh c¶m, ®©u lµ ho¹t ®éng cña ph¸p luËt chóng ta ph¶i c¨n cø vµo quy ph¹m ph¸p luËt. + Quy ph¹m ph¸p luËt chØ do nhµ n−íc ®Æt ra hoÆc phª chuÈn ®−îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng c¸c biÖn ph¸p c−ìng chÕ nhµ n−íc. Nhµ n−íc lËp ra mét hÖ thèng c¸c c¬ quan chuyªn m«n ®Ó ®¶m b¶o cho ph¸p luËt ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch ®óng ®¾n vµ triÖt ®Ó. Chñ thÓ nµo vi ph¹m c¸c quy ph¹m ph¸p luËt cã thÓ bÞ truy cøu tr¸ch nhiÖm ph¸p lÝ. + Quy ph¹m ph¸p luËt lµ qui t¾c xö sù mang tÝnh b¾t buéc chung. Quy ph¹m ph¸p luËt ®−îc ®Æt ra kh«ng ph¶i cho mét chñ thÓ cô thÓ mµ cho c¸c chñ thÓ kh«ng x¸c ®Þnh. TÝnh b¾t buéc chung cña quy ph¹m ph¸p luËt ®−îc hiÓu lµ b¾t buéc ®èi víi tÊt c¶ mäi chñ thÓ (tæ chøc vµ c¸ nh©n) n»m trong hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn mµ quy ph¹m ph¸p luËt ®ã quy ®Þnh. + Quy ph¹m ph¸p luËt ®−îc sö dông nhiÒu lÇn trong cuéc sèng cho ®Õn khi nã bÞ thay ®æi hoÆc huû bá, v× nã ®−îc ®Æt ra kh«ng ph¶i chØ ®Ó ®iÒu chØnh mét quan hÖ x· héi cô thÓ mµ ®Ó ®iÒu chØnh mét quan hÖ x· héi chung, nghÜa lµ nã ®−îc sö dông trong tÊt c¶ mäi tr−êng hîp khi xuÊt hiÖn nh÷ng hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn ®· ®−îc nã dù liÖu. + Néi dung cña mçi quy ph¹m ph¸p luËt ®Òu thÓ hiÖn hai mÆt: cho phÐp vµ b¾t buéc, nghÜa lµ quy ph¹m ph¸p luËt lµ quy t¾c xö sù trong ®ã chØ ra quyÒn vµ nghÜa vô ph¸p lÝ cña c¸c bªn tham gia quan hÖ x· héi mµ nã ®iÒu chØnh. Quy ph¹m ph¸p luËt võa mang tÝnh x· héi (duy tr×, 18
b¶o vÖ ®êi sèng céng ®ång nãi chung) võa mang tÝnh giai cÊp (thÓ hiÖn ý chÝ vµ b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng). + Quy ph¹m ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa lµ quy ph¹m ph¸p luËt thµnh v¨n, chóng ®−îc ghi trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt cña nhµ n−íc thµnh mét hÖ thèng cã sù liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau nh»m ®iÒu chØnh cã hiÖu qu¶ c¸c quan hÖ x· héi cÇn thiÕt. Tãm l¹i, quy ph¹m x· héi chñ nghÜa lµ quy t¾c xö sù mang tÝnh b¾t buéc chung do Nhµ n−íc ®Æt ra hoÆc phª chuÈn thÓ hiÖn ý chÝ vµ b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp c«ng nh©n, nh©n d©n lao ®éng, ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi v× sù nghiÖp x©y dùng vµ b¶o vÖ tæ quèc x· héi chñ nghÜa. 2. C¬ cÊu cña quy ph¹m ph¸p luËt. C¬ cÊu cña quy ph¹m ph¸p luËt ®−îc hiÓu lµ c¸c bé phËn (c¸c phÇn) hîp thµnh quy ph¹m ph¸p luËt. Th«ng th−êng quy ph¹m ph¸p luËt ®−îc h×nh thµnh tõ ba bé phËn: gi¶ ®Þnh, quy ®Þnh vµ chÕ tµi. Mçi bé phËn tr¶ lêi cho mét c©u hái sau: + Ng−êi (tæ chøc) nµo? Khi nµo? Trong hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn nµo? + Ph¶i lµm g×? §−îc lµm g×? Lµm nh− thÕ nµo? + HËu qu¶ g× nÕu kh«ng lµm ®óng nh÷ng quy ®Þnh cña nhµ n−íc ®· nªu ë trªn. 2.1. Gi¶ ®Þnh Gi¶ ®Þnh lµ mét bé phËn cña quy ph¹m ph¸p luËt nªu lªn nh÷ng hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn cã thÓ x¶y ra trong cuéc sèng mµ con ng−êi gÆp ph¶i vµ cÇn ph¶i xö sù (hµnh ®éng hoÆc kh«ng hµnh ®éng) theo nh÷ng quy ®Þnh cña nhµ n−íc. Trong gi¶ ®Þnh cßn nªu c¶ chñ thÓ (c¸ nh©n hay tæ chøc) nµo ë vµo nh÷ng hoµn c¶nh ®iÒu kiÖn ®ã. VÝ dô: ®iÒu 1-Ph¸p lÖnh thuÕ n«ng nghiÖp ban hµnh n¨m 1989 cã ghi: “Mäi tæ chøc c¸ nh©n sö dông ®Êt n«ng nghiÖp vµ c¸c lo¹i ®Êt kh¸c vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp th× ph¶i nép thuÕ n«ng nghiÖp”. ë ®©y bé phËn gi¶ ®Þnh lµ “mäi tæ chøc vµ c¸ nh©n sö dông ®Êt n«ng nghiÖp vµ c¸c lo¹i ®Êt kh¸c vµo s¶n xuÊt n«ng nghiÖp”. Gi¶ ®Þnh lµ bé phËn kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong quy ph¹m ph¸p luËt. NÕu thiÕu gi¶ ®Þnh th× quy ph¹m ph¸p luËt trë nªn v« nghÜa, bëi lÏ chØ tõ gi¶ ®Þnh chóng ta míi biÕt ®−îc ai? (tæ chøc nµo?) khi ë vµo hoµn c¶nh ®iÒu kiÖn nµo? th× ph¶i xö sù theo ®óng quy ®Þnh cña nhµ n−íc. Nh÷ng chñ thÓ, hoµn c¶nh ®iÒu kiÖn nªu trong phÇn gi¶ ®Þnh ph¶i râ rµng, chÝnh x¸c, s¸t víi thùc tÕ, tr¸nh t×nh tr¹ng nªu mËp mê khã hiÓu dÉn ®Õn kh¶ n¨ng kh«ng hiÓu ®−îc hoÆc hiÓu sai lÖch néi dung cña quy ph¹m ph¸p luËt. Trong phÇn gi¶ ®Þnh ph¶i dù kiÕn ®−îc tíi møc cao nhÊt nh÷ng hoµn c¶nh ®iÒu kiÖn cã thÓ x¶y ra trong thùc tÕ mµ trong ®ã ho¹t ®éng cña con ng−êi cÇn ph¶i ®iÒu chØnh b»ng ph¸p luËt. Cã lµm ®−îc nh− vËy th× nh÷ng “lç hæng” cña ph¸p luËt míi ®−îc gi¶m bít vµ míi cã thÓ h¹n chÕ ®−îc viÖc ¸p dông luËt theo nguyªn t¾c t−¬ng tù. Gi¶ ®Þnh cña ph¸p luËt cã thÓ ®¬n gi¶n (chØ nªu mét hoµn c¶nh ®iÒu kiÖn) hoÆc cã thÓ phøc t¹p (nªu nhiÒu hoµn c¶nh ®iÒu kiÖn) nÕu gÆp ph¶i chñ thÓ cÇn ph¶i xö sù theo nh÷ng quy ®Þnh cña nhµ n−íc. 2.2. Quy ®Þnh. Qui ®Þnh lµ mét bé phËn cña quy ph¹m ph¸p luËt nªu lªn c¸ch thøc (quy t¾c) xö sù buéc mäi ng−êi ph¶i xö sù theo khi ë vµo hoµn c¶nh ®iÒu kiÖn ®· nªu trong phÇn gi¶ ®Þnh cña quy ph¹m ph¸p luËt. VÝ dô: ë ®iÒu 1-Ph¸p lÖnh thuÕ n«ng nghiÖp 1998 phÇn quy ®Þnh lµ “ph¶i nép thuÕ n«ng nghiÖp”. C¸ch thøc xö sù ®−îc nªu trong phÇn quy ®Þnh cña quy ph¹m ph¸p luËt chÝnh lµ mÖnh lÖnh cña nhµ n−íc buéc mäi ng−êi ph¶i tu©n theo, nã trùc tiÕp thÓ hiÖn ý chÝ cña nhµ n−íc cña giai cÊp. Th«ng qua bé phËn quy ®Þnh cña quy ph¹m ph¸p luËt, nhµ n−íc x¸c ®Þnh quyÒn vµ nghÜa vô ph¸p lÝ cña c¸c bªn tham gia quan hÖ x· héi mµ quy ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh. PhÇn quy ®Þnh 19
th−êng ®−îc nªu ë d¹ng: cÊm, kh«ng ®−îc, ph¶i, th× … TÝnh chÝnh x¸c, chÆt chÏ, râ rµng cña phÇn quy ®Þnh lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o tÝnh ph¸p chÕ trong ho¹t ®éng cña c¸c chñ thÓ. Quy ®Þnh lµ bé phËn chñ yÕu cña quy ph¹m ph¸p luËt, bëi lÏ chØ ë phÇn quy ®Þnh c¸c chñ thÓ ph¸p luËt míi biÕt ®−îc hä ph¶i lµm g×, kh«ng ®−îc lµm g× khi x¶y ra hoµn c¶nh, ®iÒu kiÖn ®· nªu ë phÇn gi¶ ®Þnh. MÖnh lÖnh ®· nªu ë phÇn quy ®Þnh cña quy ph¹m ph¸p luËt cã thÓ ë d¹ng døt kho¸t (chØ nªu mét c¸ch xö sù kh«ng cã sù lùa chän) hoÆc cã thÓ ë d¹ng tuú nghi (nªu ra hai hoÆc nhiÒu c¸ch xö sù, chñ thÓ ®−îc phÐp lùa chän c¸ch thøc xö sù). 2.3. ChÕ tµi ChÕ tµi lµ mét bé phËn cña quy ph¹m ph¸p luËt nªu lªn nh÷ng biÖn ph¸p xö lÝ, t¸c ®éng mµ nhµ n−íc dù kiÕn sÏ ¸p dông ®èi víi chñ thÓ nµo kh«ng thùc hiÖn ®óng c¸ch thøc xö sù (mÖnh lÖnh nhµ n−íc) ®· nªu ë phÇn quy ®Þnh cña quy ph¹m ph¸p luËt. VÝ dô: kho¶n 1 ®iÒu 117 Bé luËt h×nh sù n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam 1999 quy ®Þnh: “Ng−êi nµo biÕt m×nh bÞ nhiÔm HIV mµ cè ý l©y truyÒn bÖnh cho ng−êi kh¸c ,th× bÞ ph¹t tï tõ mét n¨m ®Õn ba n¨m’’. ë ®©y phÇn chÕ tµi lµ “th× bÞ ph¹t tï…” VÒ thùc chÊt chÕ tµi ph¸p luËt chÝnh lµ nh÷ng hËu qu¶ bÊt lîi ®èi víi nh÷ng chñ thÓ vi ph¹m ph¸p luËt, nã biÓu hiÖn th¸i ®é cña nhµ n−íc ®èi víi hä vµ lµ ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cÇn thiÕt cho nh÷ng qui ®Þnh cña nhµ n−íc ®−îc thùc hiÖn chÝnh x¸c triÖt ®Ó. ChÕ tµi cã nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, cã thÓ ph©n lo¹i nh− sau: + ChÕ tµi kØ luËt : lµ h×nh thøc kØ luËt do thñ tr−ëng c¬ quan, ®¬n vÞ ¸p dông ®èi víi c¸n bé, nh©n viªn thuéc quyÒn qu¶n lÝ cña m×nh cã sù vi ph¹m vÒ néi quy, ®iÒu lÖ trong c¬ quan, ®¬n vÞ. C¸c biÖn ph¸p kØ luËt ®−îc ¸p dông lµ: khiÓn tr¸ch, c¶nh c¸o , h¹ bËc l−¬ng ,h¹ tÇng c«ng t¸c, h¹ cÊp bËc kÜ thuËt, c¸ch chøc, buéc th«i viÖc. + ChÕ tµi hµnh chÝnh : lµ nh÷ng lo¹i ph¹t vµ mét sè biÖn ph¸p b¾t buéc kh¸c do c¬ quan qu¶n lÝ nhµ n−íc ¸p dông ®èi víi c¸ nh©n, tæ chøc vi ph¹m c¸c chÕ ®é thÓ lÖ qu¶n lÝ cña nhµ n−íc. + ChÕ tµi d©n sù : gåm c¸c biÖn ph¸p tr¸ch nhiÖm vËt chÊt, båi th−êng thiÖt h¹i, ph¹t béi −íc… + ChÕ tµi h×nh sù: lµ c¸c lo¹i h×nh ph¹t do Toµ ¸n ¸p dông ®èi víi nh÷ng ng−êi cã hµnh vi ph¹m téi, gåm c¶nh c¸o, ph¹t tiÒn, c¶i t¹o kh«ng giam gi÷, tï cã thêi h¹n, tï chung th©n, tö h×nh… ChÕ tµi cña quy ph¹m ph¸p luËt còng cã thÓ lµ cè ®Þnh hoÆc kh«ng cè ®Þnh. ChÕ tµi cè ®Þnh chØ râ cô thÓ vÒ møc ®é, biÖn ph¸p xö lÝ, cßn chÕ tµi kh«ng cè ®Þnh kh«ng quy ®Þnh biÖn ph¸p xö lÝ mét c¸ch døt kho¸t mµ chØ ra giíi h¹n tèi thiÓu hoÆc tèi ®a cña biÖn ph¸p xö lÝ. Khi nghiªn cøu vÒ cÊu tróc cña mét quy ph¹m ph¸p luËt, tån t¹i nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau: hoÆc nhÊt thiÕt ph¶i ®Çy ®ñ c¶ ba thµnh phÇn (gi¶ ®Þnh, quy ®Þnh, chÕ tµi) hoÆc kh«ng nhÊt thiÕt ®Çy ®ñ mµ chØ cÇn hai thµnh phÇn (gi¶ ®Þnh, quy ®Þnh). Tuy nhiªn cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, mét quy ph¹m ph¸p luËt cã thÓ lµ mét ®iÒu cña v¨n b¶n ph¸p luËt, nÕu nh− viÖc tr×nh bµy nh− vËy tiÖn lîi cho viÖc nhËn thøc néi dung cña qui ph¹m. TrËt tù gi¶ ®Þnh, quy ®Þnh, chÕ tµi cã thÓ bÞ ®¶o lén hoÆc còng cã thÓ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i diÔn ®¹t ®Çy ®ñ c¶ ba thµnh phÇn. Song m« h×nh chung thÓ hiÖn lµ: “nÕu...th×…”. 3.Ph©n lo¹i quy ph¹m ph¸p luËt. C¨n cø vµo néi dung cña quy ph¹m ph¸p luËt cã thÓ ph©n chia quy ph¹m ph¸p luËt thµnh: quy ph¹m ph¸p luËt ®Þnh nghÜa vµ quy ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh. + Quy ph¹m ph¸p luËt ®Þnh nghÜa: lµ lo¹i quy ph¹m cã néi dung gi¶i thÝch, x¸c nhËn mét ®iÒu nµo ®ã mµ kh«ng nªu lªn quy t¾c xö sù. 20