Giáo trình Pháp luật về hợp đồng (Giáo trình đào tạo từ xa): Phần 1

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

559
lượt xem 61
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Pháp luật về hợp đồng (Giáo trình đào tạo từ xa) phần 1 gồm các chương sau: Những vấn đề lý luận chung về hợp đồng, các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng, trách nhiệm dân sự về vi phạm hợp đồng. Mời các bạn cùng tham khảo thêm tài liệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Pháp luật về hợp đồng (Giáo trình đào tạo từ xa): Phần 1

TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH TRUNG TÂM ĐÀO TẠO TỪ XA Chủ biên: Nguyễn Thị Thanh GIÁO TRÌNH PHÁP LUẬT VỀ HỢP ĐỒNG Vinh - 2011 1
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH TRUNG TÂM ĐÀO TẠO TỪ XA Chủ biên: Nguyễn Thị Thanh GIÁO TRÌNH PHÁP LUẬT VỀ HỢP ĐỒNG (Giáo trình đào tạo từ xa) Vinh - 2011 2
Phân công biên soạn: - Chủ biên: Nguyễn Thị Thanh - Các tác giả: ThS.Nguyễn Thị Thanh: Chương 1, 3 ThS.Phạm Thị Thúy Liễu: Chương 2, 4 CN. Hà Thị Thúy: Chương 5, 6 3
MỤC LỤC CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ HỢP ĐỒNG 1. Các văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh quan hệ hợp đồng 2. Khái niệm hợp đồng 3. Đặc điểm của hợp đồng 4. Phân loại hợp đồng dân sự 5. Nội dung của hợp dồng dân sự 6. Hình thức và thời điểm có hiệu lực của hợp đồng dân sự CHƯƠNG 2: CÁC ĐIỀU KIỆN CÓ HIỆU LỰC CỦA HỢP ĐỒNG 1. Các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng 2. Hợp đồng vô hiệu và các trường hợp hợp đồng vô hiệu 3. Phân loại 4. Hậu quả pháp lý: CHƯƠNG 3 TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ DO VI PHẠM HỢP ĐỒNG 1. Trách nhiệm dân sự 2. Khái niệm trách nhiệm do vi phạm hợp đồng CHƯƠNG 4: MỘT SỐ LOẠI HỢP ĐỒNG THÔNG DỤNG 1. Hợp đồng mua bán nhà ở 2. Hợp đồng chuyển nhượng QSDĐ 3. Hợp đồng cầm cố - dạng hợp đồng có mục đích bảo đảm thực hiện nghĩa vụ 4. Hợp đồng thế chấp tài sản 5. Một số mẫu hợp đồng cầm cố và thế chấp: CHƯƠNG 5: CÁC PHƯƠNG THỨC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP HỢP ĐỒNG 1. Thương lượng 2. Hòa giải 3. Trọng tài CHƯƠNG 6: KỸ THUẬT SOẠN THẢO HỢP ĐỒNG DÂN SỰ 1. Lý do vì sao phải soạn thảo hợp đồng 2. Kỹ thuật soạn thảo hợp đồng 3. Yêu cầu đối với việc soạn thảo một số hợp đồng để tranh hậu quả gây vô hiệu phổ biến tại Việt Nam 4. Các bước soạn thảo hợp đồng 4
CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ HỢP ĐỒNG 1. Các văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh quan hệ hợp đồng Các văn bản pháp luật điều chỉnh về quan hệ hợp đồng rất nhiều, bao gồm: Bộ luật dân sự năm 2005; Luật Thương mại năm 2005; Bộ luật hàng hải năm 2005; Luật Hàng không dân dụng Việt Nam năm 2006; Luật Các tổ chức tín dụng năm 1997 (sửa đổi, bổ sung năm 2004); Luật Xây dựng năm 2004; Luật Kinh doanh bảo hiểm; Luật Đất đai năm 2003 sửa đổi năm 2009; Luật Kinh doanh bất động sản năm 2006; Luật Nhà ở năm 2005; Luật chuyển giao công nghệ năm 2006.... Có thể phân biệt thành hai nhóm như sau; Nhóm 1: các quy định chung về hợp đồng: Bộ luật dân sự năm 2005... - Đối tượng điều chỉnh của Luật Dân sự là những nhóm quan hệ về nhân thân và tài sản trong quan hệ dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động. Các quan hệ này diễn ra giữa các chủ thể là cá nhân, pháp nhân và các chủ thể khác có vị trí độc lập, bình đẳng, tự nguyện, tự định đoạt, tự gánh chịu rủi ro cà tự chịu trách nhiệm trong các giao lưu dân sự. - Phương pháp điều chỉnh của Luật Dân sự là những cách thức, biện pháp tác động của ngành luật đó lên các quan hệ tài sản, quan hệ nhân thân làm cho các quan hệ này phát sinh, thay đổi, chấm dứt theo ý chí của nhà nước phù hợp với ý chí của các chủ thể tham gia quan hệ nhưng tôn trọng lợi ích của nhà nước, của tập thể và các chủ thể khác Nhóm 2: các quy định chuyên ngành: pháp luật về tín dụng, ngân hàng, bảo hiểm, xây dựng, vận chuyển, đầu tư chuyển giao công nghệ, thương mại và bất động sản... Nhóm các văn bản pháp luật chuyên ngành có đối tượng điều chỉnh rộng trong đó có điều chỉnh các quan hệ hợp đồng đặc thù trong các lĩnh vực chuyên ngành đó. 2. Khái niệm hợp đồng 2.1 Lịch sử chế định hợp đồng: Xuất hiện đầu tiên trong Luật Lamã (TK V –IV trc CN), sau đó du nhập vào Tây âu theo phong trào phục hưng Ở Việt nam, có hai nguyên nhân làm cho chế định này không hình thành phát triển được, đó là do: chính sách ức thương của triều đình phong kiến. Mặt khác luật lệ phong kiến lúc bấy giờ là xử theo quan (không có luật thành văn) nên tâm lý người dân không thiện chí với luật và lánh xa quan toà. Do vậy khái niệm hợp đồng không được nhắc trong Luật Hồng Đức hay Luật Gia Long. thể hiện không thật rõ nét qua các tình huống cụ thể như việc mua, bán, vay nợ, thuê mướn, bảo lãnh. Nói chung không có tính khái quát cao và áp dụng chung cho mọi trường hợp. - Thời kỳ pháp thuộc: Bộ Dân Luật giản yêu Nam kỳ (1883, Bộ Dân luật Trung kỳ (1936 và bộ Dân luật bắc kỳ (1931): các quy định của pháp luật về hợp đồng có sự ảnh hưởng theo tư tưởng và pháp luật của Pháp. - Thời kỳ Việt Nam dân chủ cộng hoà: Miền bẮc có: áo dụng luật cũ để giải quyết. Miền Nam có Bộ Luật dân sự Sài Gòn (1972) và bộ luật thương mại (1973) 5
- Sau 1975: Pháp lệnh Hợp đồng kinh tế 1989 và Pháp lệnh hợp đồng dân sự 1991. Việc ban hành hai văn bản pháp luật về hợp đồng tạo nên sự hạn chế: hợp đồng vẫn bị cắt thành hai chế định tồn tại song song độc lập với nhau - BLDS 1995 ra đời nhưng pháp lệnh kinh tế vẫn có hiệu lực. Sau đó Luật Thương mại ra đời (1997) dẫn tới tình trạng tách rời chế định hợp đồng này vẫn tồn tại dài lâu và việc áp dụng các nguyên tắc của dân luật để giải quyết các tranh chấp phát sinh không có (khác với các nước trên thế giới theo truyền thống civil law - Đến năm 2005, BLDS 2005 ra đời là đạo luật chung điều chỉnh quan hệ nhân thân và quan hệ tài sản và cũng chấm dứt tình trạng chế định hợp đồng tác biệt. Đối với một số loại hợp đồng đặc thù ngành luật thương mại sẽ áp dụng luật chuyên ngành trước khi áp dụng nguyên tắc của luật chung để giải quyết. 2.2. Khái niệm: - Khái niệm hợp đồng theo luật La Mã: Theo tiếng latinh là: contractus nghĩa là ràng buộc. Các luật gia La Mã định nghĩa hợp đồng là căn cứ làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quan hệ pháp luật với hai dấu hiệu đặc trưng không thể thiếu: phải có sự thỏa thuận và phải có mục đích (mục đích pháp lý nhất định). Mục đích pháp lý này có thể là mong muốn tặng cho tiếp nhận một nghĩa vụ hoặc bảo đảm thực hiện nghĩa vụ nói chung. Ảnh hưởng khái niệm hợp đồng trong luật La Mã lan rộng trong các bộ dân luật Châu Âu, bắt đầu từ BLDS Pháp 1804, sau đó các nước khác: Ý, Nhật, Ai Cập, Nga... BLDS Pháp quy định: ”HĐ là sự thỏa thuận giữa hai hay nhiều bên về việc chuyển giao một vật, làm hay không làm một công việc” BLDS Nga 1994: ”HĐ là sự thỏa thuận giữa hai hay nhiều bên về việc xác lập thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự” BLDS Đức không định nghĩa về HĐ mà quy định theo hướng HĐ được hình thành như thế nào ”người đưa ra đề nghị giao kết hợp đồng với người khác phải chịu ràng buộc bởi đề nghị của mình, trừ trường hợp người đưa ra đề nghị thể hiện rõ ràng rằng anh ta không bị ràng buộc bởi đề nghị đó. - Ở Việt Nam quy định hợp đồng có sự thay đổi theo thời kỳ. Do bối cảnh kinh tế - xã hội, pháp luật phong kiến không quy định khái niệm hợp đồng. Đến tân sau này, những năm 90 có khái niệm hợp đồng kinh tế, hợp đồng dân sự. Đến BLDS 1995 có quy định hợp đồng và khái niệm đó không thay đổi cho đến BLDS 2005. - Khái niệm hợp đồng theo phương diện khách quan: là các quy phạm do Nhà nước ban hành nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình dịch chuyển các lợi ích vật chất giữa các chủ thể với nhau. - Khái niệm hợp đồng theo phương diện chủ quan: hợp đồng dân sự là một giao dịch dân sự mà trong đó các bên tự trao đổi ý chí với nhau nhằm đi đến sự thoả thuận để cùng nhau làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ dân sự nhất định. BLDS 2005 chỉ rõ: ”hợp đồng dân sự là sự thoả thuận giữa các bên về việc chấm dứt, thay đổi các quỳên và nghĩa vụ dân sự” (Đ388). Khái niệm hợp đồng dân sự ở đây được hiểu theo nghĩa rộng bao gồm trong các lĩnh vực: dân sự theo nghĩa hẹp, hôn nhân và gai đình, thương mại kinh doanh và lao động. 6
Có thể thấy hợp đồng chiếm vị trí quan trọng trong BLDS: Trong tổng số 777 điều có trên dưới 250 điều quy định trực tiếp về hợp đồng 3. Đặc điểm của hợp đồng - Là sự thỏa thuận thống nhất ý chí của hai hoặc nhiều chủ thể dân sự: + Các bên trong hợp đồng có sự khác biệt về lợi ích thỏa thuận để hướng tới mục tiêu cao nhất là hai bên cùng có lợi; + Các chủ thể phải bày tỏ ý chí của mình dưới một hình thức nhất định; + Quyền và nghĩa vụ của các bên trong hợp đồng (bao gồm cả trách nhiệm dân sự) do các bên thỏa thuận (Trừ các quyền, nghĩa vụ được qui định bởi pháp luật); + Thỏa thuận có hiệu lực là luật đối với các bên trong hợp đồng; - Mục đích của hợp đồng là nhằm làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt các quyền dân sự, nghĩa vụ dân sự: + Sự thỏa thuận giữa các chủ thể là điều kiện cần nhưng chưa đủ nếu không có mục đích làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt các quyền dân sự, nghĩa vụ dân sự; + Mục đích của thỏa thuận không được trái pháp luật và đạo đức xã hội 4. Phân loại hợp đồng dân sự Căn cứ vào các tiêu chí khác nhau mà phân loại thành các hợp đồng khác nhau: - Theo hình thức của hợp đồng: hợp đồng được phân chia thành hợp đồng miệng, hợp đồng bằng văn bản, hợp đồng bằng hành vi… - Theo mối liên hệ quyền và nghĩa vụ giữa các bên chủ thể: hợp đồng song vụ và hợp đồng đơn vụ. Hợp đồng bảo lãnh là hợp đồng đơn vụ (chỉ có người bảo lãnh có nghĩa vụ) Hợp đồng song vụ là hợp đồng mà các bên đều có nghĩa vụ đối với nhau. Tức là mỗi bên hợp đồng vừa có quyền và vừa có nghĩa vụ. Ví dụ: Hợp đồng mua bán, hợp đồng thuê tài sản. Hợp đồng đơn vụ là hợp đồng mà chỉ có bên có nghĩa vụ nhưng không có quyền đối với bên kia và bên kia có quyền nhưng không phải thực hiện nghĩa vụ nào cả. Trong luật thực định Việt Nam, quan hệ giữa các bên trong hợp đồng song vụ chịu sự chi phối của một số quy tắc không được áp dụng cho hợp đồng đơn vụ: nếu một bên trong hợp đồng song vụ không thể thực hiện nghĩa vụ do lỗi của bên kia, thì có quyền hủy bỏ hợp đồng và yêu cầu bồi thường thiệt hại. - Căn cứ vào sự phụ thuộc về hiệu lực: hợp đồng chính và hợp đồng phụ. Hợp đồng chính là hợp đồng mà hiệu lực không phụ thuộc vào hiệu lực của hợp đồng khác Hợp đồng phụ là hợp đồng mà hiệu lực của hợp đồng phụ thuộc vào hợp đồng chính - Căn cứ về mối liên hệ về lợi ích giữa các chủ thể: hợp đồng có đền bù và hợp đồng không có đền bù Hợp đồng có đền bù: Là hợp đồng mà mỗi bên đều nhận được lợi ích từ phía bên kia. Tuy nhiên, không phải mọi trường hợp đều là lợi ích vật chất mà có thể cũng là lợi ích tinh thần. 7
Đa phần các hợp đồng dân sự đều là hợp đồng có đền bù vì xuất phát từ đặc điểm cơ bản của quan hệ dân sự (chủ yếu là quan hệ tài sản) mang tính chất ngang giá, đền bù tương đương. Hầu hết các hợp đồng mang tính chất đền bù là hợp đồng song vụ và ngược lại. Nhưng cũng có nhiều hợp đồng có đền bù nhưng lại là hợp đồng đơn vụ . Mặt khác, nhiều hợp đồng song vụ nhưng không mang tính đền bù. Hợp đồng không có đền bù là hợp đồng chỉ có một bên được nhận lợi ích từ phía bên kia và ngược lại. - Căn cứ vào thời điểm phát sinh hiệu lực của hợp đồng: Hợp đồng ưng thuận và hợp đồng thực tế: Hợp đồng ưng thuận: Là những hợp đồng mà thời điểm có hiệu lực của nó được xác định vào thời điểm giao kết như hợp đồng mua bán… Hợp đồng thực tế: là những hợp đồng mà sau khi thỏa thuận, hiệu lực của nó chỉ phát sinh tại thời điểm các bên đã chuyển giao cho nhau đối tượng của hợp đồng. - Các hợp đồng đặc biệt: + Hợp đồng có điều kiện: Là những hợp đồng mà khi giao kết, bên cạnh việc thỏa thuận nội dung của hợp đồng, các bên còn thỏa thuận các điều kiện như khi xảy ra sự kiện nào thì hợp đồng mới phải thực hiện hoặc chấm dứt… + Hợp đồng hỗn hợp: Là hợp đồng mà các bên giao kết hợp đồng đều phải có nghĩa vụ và người thứ ba là người được hưởng lợi ích từ việc thực hiện nghĩa vụ đó. Ví dụ: Hợp đồng bảo hiểm, hợp đồng thuê người chăm sóc người khác… + Hợp đồng mẫu: Là những hợp đồng mà khi cùng một lúc làm phát sinh những quyền, nghĩa vụ dân sự với nội dung của hai hay nhiều hợp đồng thông thường khác. Trong thực tiễn, có hợp đồng mà nội dung được một bên chuẩn bị sẵn, được công bố rộng rãi cho mọi người và người đối tác chỉ có thể lựa chọn giữa chấp nhận và không chấp nhận giao kết chứ hầu như không có cơ hội thảo luận. Ðiển hình của loại thứ hai này là các hợp đồng vận chuyển đường sắt, đường không, hợp đồng cung ứng điện, nước, hợp đồng bảo hiểm, hợp đồng mua bán hàng hóa trong siêu thị. Loại hợp đồng này càng lúc càng trở nên thông dụng, theo sự phát triển của xã hội tiêu thụ 5. Nội dung của hợp dồng dân sự Nội dung của hợp đồng dân sự là tổng hợp các điều khoản mà các chủ thể tham gia giao kết hợp đồng đã thỏa thuận xác định quyền và nghĩa vụ dân sự cụ thể của các bên trong hợp đồng. Nội dung của hợp đồng dân sự bao gồm các điều khoản sau: điều khoản cơ bản (được gọi là nội dung chủ yếu của hợp đồng), các điều khoản tùy nghi và các điều khoản thông thường. - Điều khoản cơ bản: là những điều khỏan bắt buộc các bên phải thỏa thuận nếu thiếu những điều khỏan này thì hợp đồng không thể giao kết được. Điều khỏan cơ bản của mỗi loại hợp đồng có thể do pháp luật quy định và các bên thỏa thuận. - Điều khoản thông thường: là những điều khoản được pháp luật quy định trước. Nếu khi giao kết hợp đồng, các bên không thỏa thuận điều khoản này thì vẫn coi như 8
hai bên đã mặc nhiên thỏa thuận và được thực hiện như pháp luật quy định. Khi có tranh chấp thì sẽ căn cứ vào quy định pháp luật để giải quyết. Điều khỏan tùy nghi: là những điều khoản mà các bên tham gia giao kết hợp đồng tự ý lựa chọn và thỏa thuận với nhau để xác định quyền và nghĩa vụ dân sự của các bên. Việc phân nội dung hợp đồng thành 3 nhóm điều khoản trên chỉ mang tính chất tương đối. Tự thân một điều khoản có thể bao hàm cả 3 loại điều khỏan cơ bản, thông thường và tùy nghi. 6. Hình thức và thời điểm có hiệu lực của hợp đồng dân sự 6.1. Hình thức của hợp đồng: Hình thức được xem là phương tiện ghi nhận nội dung mà các chủ thể đã thoả thuận. Hình thức của hợp đồng được Bộ luật dân sự quy định tại Điều 401. Các hình thức cụ thể của hợp đồng bao gồm:  Hình thức miệng (bằng lời nói): Hình thức này được áp dụng trong những trường hợp các bên đã có độ tin cậy lẫn nhau hoặc đối với những hợp đồng mà ngay sau khi giao kết sẽ được thực hiện và chấm dứt. Đối với hình thức này, các bên giao kết hợp đồng chỉ cần thỏa thuận miệng với nhau về nội dung cơ bản của hợp đồng và thực hiện những hành vi nhất định đối với nhau. Hợp đồng này thường có hiệu lực pháp luật ngay tại thời điểm giao kết.  Hình thức viết (bằng văn bản) áp dụng đối với những hợp đồng mà việc thực hiện và giao kết thường không xảy ra cùng một lúc. Đối với một số loại hợp đồng nhất định, pháp luật quy định phải lập thành văn bản như: hợp đồng thuê nhà có thời hạn dưới 6 tháng (Đ489 BLDS)…Đối với các hình thức hợp đồng được lập bằng văn bản, các bên phải ghi đầy đủ những nội dung cơ bản của hợp đồng và cùng ký tên xác nhận vào văn bản. Hợp đồng được ký kết thành nhiều văn bản và mỗi bên giữ 1 bản. Khi tranh chấp hợp đồng xảy ra, hợp đồng được ký kết bằng văn bản là căn cứ pháp lý để giải quyết tranh chấp.  Hình thức văn bản có công chứng, chứng thực của cơ quan nhà nước có thẩm quyền: Hợp đồng có hình thức này là hợp đồng có giá trị chứng cứ cao nhất, được áp dụng đối với những đối tượng tài sản có tính chất quan trọng như bất động sản, tàu bay, tàu biển…và thường do pháp luật quy định trong các văn bản pháp luật chuyên ngành.  Hình thức bằng hành vi: thường được áp dụng đối với hợp đồng chỉ cần có một bên. Ví dụ: Mua vé tàu, mua nước ngọt tự động, hợp đồng tặng cho tài sản (công đức)… 6.2. Thời điểm có hiệu lực của hợp đồng dân sự  Thời điểm có hiệu lực của hợp đồng là thời điểm làm phát sinh quyền và nghĩa vụ của các bên. Về nguyên tắc, thời điểm có hiệu lực bắt buộc các bên tham gia giao kết chính là thời điểm có hiệu lực của hợp đồng. Tuy nhiên, tùy thuộc vào bản chất pháp lý, tính chất đặc trưng của các loại hợp đồng khác nhau mà thời điểm có hiệu lực của hợp đồng cũng khác nhau. 9
Điều 404 BLDS quy định thời điểm giao kết hợp đồng thì theo đó thời điểm có hiệu lực của hợp đồng được xác định như sau: o Là thời điểm bên đề nghị nhận được trả lời chấp nhận giao kết. o Hợp đồng cũng được xem như được giao kết khi hết thời hạn trả lời mà các bên được đề nghị vẫn im lặng, nếu có thỏa thuận im lặng là sự trả lời chấp nhận giao kết. o Hợp đồng miệng có hiệu lực từ thời điểm các bên đã thỏa thuận với nhau về những nội dung của hợp đồng. o Hợp đồng bằng văn bản thường: có hiệu lực tại thời điểm bên sau cùng ký vào hợp đồng bằng văn bản. o Hợp đồng bằng văn bản được công chứng, chứng thực của cơ quan nhà nước có thẩm quyền, đăng ký và xin phép: có hiệu lực tại thời điểm hợp đồng được chứng nhận, công chứng, đăng ký và cho phép. o Ngoài ra, hợp đồng còn có thể có hiệu lực sau và trư o ớc các thời điểm trên nếu các bên thỏa thuận và trong trường hợp pháp luật có quy định cụ thể. Hợp đồng được giao kết hợp pháp có hiệu lực pháp luật từ thời điểm giao kết, trừ trường hợp có thỏa thuận khác hoặc pháp luật có quy định khác CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN 1. Khái niệm, đặc điểm của hợp đồng? 2. Phân loại hợp đồng? 3. Hình thức của hợp đồng? 4. Những điểm mới của Bộ luật Dân sự 2005 so với Bộ luật Dân sự 1995 về quy định hợp đồng? 5. Thời điểm có hiệu lực của hợp đồng? 10
CHƯƠNG 2 CÁC ĐIỀU KIỆN CÓ HIỆU LỰC CỦA HỢP ĐỒNG 1. Các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng 1.1 Điều kiện về chủ thể Để bảo vệ trật tự xã hội, bảo vệ quyền lợi của các bên tham gia hợp đồng, pháp luật dân sự căn cứ vào khả năng nhận thức, địa vị pháp lý của các cá nhân cũng như tổ chức đặt ra điều kiện cho phép chủ thể tham gia với tư cách là các bên tham gia ký kết hợp đồng. Năng lực chủ thể là một thuộc tính đặc biệt của chủ thể pháp luật được Nhà nước quy định. Thông thường năng lực của chủ thể bao gồm NLPL và NLHV. NLPL là khả năng mà tổ chức, cá nhân được hưởng các quyền và nghĩa vụ pháp lý do Nhà nước trao cho. Các quyền và nghĩa vụ này được Nhà nước quy định trong các văn bản pháp luật hiện hành. NLPL của cá nhân có từ lúc sinh ra và chỉ mất đi khi cá nhân đó chết. Với chủ thể là tổ chức thì NLPL có từ khi thành lập và mất đi khi tổ chức đó bị giải thể hoặc phá sản. NLPL là quyền khách quan, song để quyền khách quan này biến thành quyền chủ quan thì đòi hỏi chủ thể tham gia giao kết hợp đồng phải có NLHV. NLHV là khả năng của cá nhân bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự. Khác với NLPL, ở cá nhân, NLHV chỉ xuất hiện khi đạt đến độ tuổi do pháp luật quy định và không bị mắc các khuyết tật về tinh thần. Còn đối với tổ chức thì NLHV xuất hiện cùng lúc với NLPL và bị chi phối bởi các giấy tờ làm bằng chứng liên quan tới việc thành lập tổ chức đó (ví dụ như: quyết định thành lập hoặc giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh). Như vậy, năng lực chủ thể được cấu thành bởi hai yếu tố là NLPL và NLHV. Hai yếu tố có mối quan hệ mật thiết với nhau và tạo nên năng lực chủ thể. Một người được coi là có năng lực chủ thể thì đồng thời phải có NLPL và NLHV. Về nguyên tắc, pháp luật chỉ cho phép các đương sự có đủ NLPL và NLHV mới có thể tự mình tham gia vào các quan hệ pháp luật. Nếu không đủ năng lực chủ thể, bắt buộc phải có người đại diện hoặc người giám hộ hợp pháp cho các bên tham gia giao kết hợp đồng. Trong quan hệ dân sự, các chủ thể có thể tự mình tham gia giao kết hợp đồng hoặc thông qua người đại diện. Trong trường hợp thông qua đại diện, nội dung giao kết hợp đồng không được vượt quá thẩm quyền, phạm vi người đại diện được phép quyết 11
định. Đại diện thường phân chia ra làm hai nhóm: đại diện theo thẩm quyền và đại diện theo ủy quyền. - Đại diện theo thẩm quyền là đại diện được pháp luật quy định hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định. Đối với cá nhân, Tòa án hoặc cơ quan nhà nước cử hoặc đại diện đương nhiên theo quy định của pháp luật, như cha mẹ đương nhiên là người đại diện cho con trong trường hợp người con đó không đủ NLHV dân sự. - Đại diện theo ủy quyền là đại diện dược xác lập theo sự ủy quyền của người đại diện và người được đại diện. Nếu cá nhân hoặc tổ chức có đủ năng lực chủ thể để tham gia giao kết hợp đồng nhưng uỷ quyền cho người khác đại diện tư cách chủ thể thì cần xem xét phạm vi và nội dung uỷ quyền của người đại diện. Việc giao kết hợp đồng không được trái với thẩm quyền được uỷ quyền. Nếu không thoả mãn điều kiện này, hợp đồng cũng bị tuyên bố vô hiệu. 1.2. Điều kiện về mục đích và nội dung của hợp đồng Nội dung thỏa thuận chính là các điều khoản của hợp đồng đã được các bên thống nhất. Những điều khoản này phản ảnh các quyền và nghĩa vụ của các bên phát sinh trong hợp đồng. Trước đây theo các luật gia đại diện cho thuyết tự do lập ước cho rằng các bên tham gia giao dịch hợp đồng có quyền thỏa thuận bất cứ điều khoản nào mà họ muốn. Tuy nhiên, trong một xã hội dân chủ văn minh và công bằng, pháp luật không thừa nhận những điều khoản nào được thỏa thuận trái với pháp luật hay đạo đức xã hội. Điều cấm của pháp luật được hiểu là những quy định của pháp luật không cho phép chủ thể thực hiện những hành vi nhất định. Ví dụ như mục đích, nội dung mà các bên thoả thuận khi giao kết hợp đồng không được xâm phạm tới lợi ích chung của cộng đồng, của Nhà nước. Đạo đức xã hội được hiểu là những chuẩn mực ứng xử chung giữa người với người trong xã hội, được cộng đồng thừa nhận và tôn trọng. Nói cách khác các bên có quyền thỏa thuận những điều mà pháp luật không cấm và làm những việc mà pháp luật cho phép, không trái với quy tắc đạo đức. Như vậy, để hợp đồng phát sinh hiệu lực thì các bên phải thỏa thuận phù hợp với pháp luật và đạo đức xã hội. Theo đó tất cả những hợp đồng được ký kết mà có căn cứ chứng minh rằng thỏa thuận là trái pháp luật và không phù hợp với chuẩn mực xã hội thì hợp đồng đó sẽ vô hiệu. 1.3 Điều kiện về thể hiện ý chí trong thỏa thuận Sự tự nguyện trong thỏa thuận chính là nội dung của nguyên tắc “tự do ý chí” khi giao kết hợp đồng. Nguyên tắc này được thể hiện bằng sự đồng thuận của những người tham gia ký kết. Điều 4 BLDS 2005 quy định: “Trong quan hệ dân sự, các bên hoàn toàn tự nguyện, không bên nào được áp đặt, cấm đoán, cưỡng ép, đe doạ, ngăn cản bên nào”. Bên cạnh đó, pháp luật cũng dự liệu các trường hợp vi phạm tới nguyên tắc “tự do ý chí” trong giao kết hợp đồng. Chúng ta có thể gọi đó là các khiếm khuyết của sự thống nhất ý chí, đó là sự nhầm lẫn, sự lừa dối và đe dọa khi giao kết hợp đồng. 12
Sự nhầm lẫn: Sự nhầm lẫn được hiểu là “sự đánh giá sai về thực tế khách quan” tồn tại vào thời điểm giao kết hợp đồng. Có thể nói nhầm lẫn là điều thường xảy ra, song để được xem là yếu tố để khẳng định hợp đồng vô hiệu lại cần có đặc điểm riêng. Chỉ khi nhầm lẫn về bẩn chất của vật hoặc sự việc là đối tượng hợp đồng hoặc khi nhầm lẫn về tư cách chủ thể mà theo tính chất của nghĩa vụ hoặc theo sự thỏa thuận thì nhân thân của đối tác là điều kiện quan trọng cho việc giao kết hợp đồng thì hợp đồng mới bị tuyên bố vô hiệu. Sự lừa dối: Tuy sự nhầm lẫn và lừa dối trong giao dịch đều có điểm chung là bên bị nhầm lẫn và bên bị lừa dối do hiểu sai lệch về tính chất của đối tượng nên đã xác lập hợp đồng. Nhưng giữa chúng có điểm khác nhau cơ bản đó là: sự nhầm lẫn có thể gây ra bởi lỗi cẩu thả, sơ suất, kém hiểu biết của bên bị nhầm lẫn hoặc do lỗi vô ý của bên kia hay bên thứ ba. Còn trong trường hợp xác lập giao dịch do lừa dối, sự nhầm lẫn lại được gây ra bởi hành vi mang tính chất cố ý của bên kia hoặc của người thứ ba. Lua doi la hành vi cố ý của một bên hoặc của người thứ ba nhằm làm cho bên kia hiểu sai lệch về chủ thể, tính chất của đối tượng hoặc nội dung của giao dịch nên đã xác lập giao dịch đó Sự đe dọa: Đe dọa là hành vi cố ý tác động vào ý chí của một người làm cho người đó khiếp sợ, buộc phải xác lập, thực hiện hợp đồng nhằm tránh thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, danh dự, uy tín, nhân phẩm, tài sản của mình hoặc của người thân. Rõ ràng, khi người bị đe dọa do khiếp sợ mà phải xác lập, thực hiện hợp đồng ngoài ý muốn của họ thì tất nhiên, ý chí được thể hiện trong giao dịch không phải là ý chí đích thực của họ. Do đó, hợp đồng được giao kết do bị đe dọa sẽ vô hiệu. “Đe dọa trong giao dịch dân sự là hành vi cố ý của một bên hoặc người thứ ba làm cho bên kia buộc phải thực hiện giao dịch nhằm tránh thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, danh dự, uy tín, nhân phẩm, tài sản của mình hoặc của cha, mẹ, vợ, chồng, con của mình” Xét về mặt hình thức, đe dọa thể hiện dưới hai dạng thức: sự tác động về thể chất mang tính cưỡng bức như dùng vũ lực gây đau đớn về thể xác cho bên đối tác…hoặc gây áp lực về mặt tinh thần như đe dọa làm cho bên đối tác mất danh dự, uy tín… 1.4. Điều kiện đối tượng hợp đồng: phải thực hiện được Yếu tố thứ ba không thể thiếu của hợp đồng chính là đối tượng. Sự thống nhất ý chí của các bên phải nhằm vào một đối tượng cụ thể. Đối tượng của hợp đồng phải được xác định rõ rệt và được phép giao dịch. Chẳng hạn, đối tượng của hợp đồng mua bán tài sản là vật thì vật phải được xác định rõ, không bị pháp luật cấm lưu thông trong giao dịch dân sự - kinh tế. Theo quy định tại Điều 411 BLDS, hợp đồng có đối tượng vì lý do khách quan không thể thực hiện được thì hợp đồng đó vô hiệu. 1.5. Điều kiện về hình thức của hợp đồng Yêu cầu về hình thức của pháp luật hợp đồng do pháp luật quy định. Không có một quốc gia nào không có yêu cầu về hình thức. Mục đích yêu cầu về hình thức là: + Tái xác lập ý chí tham gia hợp đồng của các bên trong các giao dịch tặng cho, bảo lãnh, hôn nhân…(Có thể thấy điều này tại BLDS Đức điều 518 và 766) 13
+ Là bằng chứng trong giao dịch có giá trị lớn, trong BLDS Pháp, Luật Anh – Mỹ đều yêu cầu giao dịch có giá trị lớn hơn 5.000 Fr hay 500USD phải được lập thành văn bản. + Để công khai quyền sở hữu với bên thứ ba trong giao dịch có đăng ký như mua bán nhà đất. Đây là trường hợp Pháp, Nhật bản. + Để bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng. Luật Pháp và Nhật quy định: hợp đồng cung cấp điện, gas, nước, chuyển phát nhanh, bảo hiểm giữa nhà cung cấp và người tiêu dùng phải được cơ quan nhà nước phê chuẩn hợp đồng mẫu trước khi giao kết với công chúng Sự thỏa thuận giữa các bên tham gia hợp đồng phải được thể hiện dưới một hình thức nhất định. Đề bảo vệ lợi ích của Nhà nước, lợi ích của cộng đồng và sự an toàn của các bên, pháp luật đã quy định việc tuân thủ các quy định về hình thức đối với một số hợp đồng nhất định. Việc quy định một số hợp đồng phải tuân thủ các quy định về hình thức như việc: phải được thể hiện bằng văn bản, được công chứng, chứng thực hoặc đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền dựa trên cơ sở đối tượng của hợp đồng có giá trị lớn hoặc có tính năng đặc biệt, ví dụ như: hợp đồng chuyển nhượng QSDĐ phải được công chứng, chứng thực tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Những quy định này còn là cơ sở để cơ quan nhà nước có thẩm quyền kiểm tra, giám sát việc dịch chuyển tài sản trong giao lưu dân sự. Có thể khẳng định bằng quy định về hình thức hợp đồng được Nhà nước quy định nhằm ngăn chặn các chủ thể trốn tránh, vi phạm nghĩa vụ với Nhà nước. Ví dụ như nghĩa vụ nộp thuế, nghĩa vụ tôn trọng sự kiểm soát của Nhà nước đối với giao dịch liên quan đến các loại tài sản đặc biệt. Tuy nhiên, quy định hình thức là điều kiện có hiệu lực của hợp đồng cần được quy định một cách thận trọng bởi điều đó chứng tỏ sự can thiệp của Nhà nước vào tự do hợp đồng của các bên chủ thể. Theo quy định pháp luật dân sự Việt Nam, điều kiện về hình thức có sự thay đổi đáng ghi nhận. Tại Điều 122 BLDS 2005 chỉ quy định ba điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự (hợp đồng) chứ không quy định bốn điều kiện như BLDS 1995. Cụ thể là BLDS 2005 đã bỏ điều kiện về hình thức của giao dịch. BLDS 2005 quy định hình thức của hợp đồng là điều kiện có hiệu lực của hợp đồng trong trường hợp pháp luật có quy định. 2. Hợp đồng vô hiệu và các trường hợp hợp đồng vô hiệu 2.1. Khái niệm Hợp đồng vô hiệu được hiểu là giao dịch có sự thể hiện ý chí của các bên tham gia, nhưng có sự vi phạm điều kiện có hiệu lực của hợp đồng đã được quy định trong BLDS Hợp đồng vô hiệu có đặc điểm: - Hợp đồng không thỏa mãn một trong các điều kiện hợp pháp theo quy định của pháp luật về hợp đồng. - Các bên tham gia hợp đồng phải chịu hậu quả pháp lý nhất định 2.2 Các trường hợp hợp đồng dân sự vô hiệu (4 tiết) 14
Các trường hợp hợp đồng vô hiệu sẽ áp dụng các quy định của giao dịch dân sự vô hiệu, được quy định từ điều 128 đến điều 134 BLDS 2005. 2.2.1 Hợp đồng vô hiệu do vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội Điều 128 BLDS 2005 đã quy định: “Giao dịch dân sự có mục đích và nội dung vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội thì vô hiệu”. So sánh nội dung quy định này với BLDS 1995 có thể thấy rõ về hình thức và ngôn từ tại điều 128 thì không có những quy định hoàn toàn mới, song xét về mặt tư tưởng thì có thể thấy thay đổi cơ bản. Trước đây pháp luật quy định mà người dân thực hiện không đúng theo quy định đó hoặc pháp luật không có quy định cho phép hay cấm đoán nhưng người dân vẫn thực hiện giao dịch đó thì bị coi là trái pháp luật. Vì vậy, BLDS 1995 đã phân thành hai loại với cấp độ khác nhau đó là giao dịch dân sự có mục đích và nội dung trái pháp luật và giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm điều cấm của pháp luật với những hậu quả pháp lý khác nhau. Hiện nay, BLDS 2005 chỉ còn quy định giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm điều cấm của pháp luật. So sánh với BLDS 1995 có thể thấy BLDS 2005 đã sửa đổi theo hướng tăng tự do giao dịch dân sự bằng việc giới hạn những hạn chế tự do giao dịch. 2.2.2 Hợp đồng vô hiệu do người tham gia ký kết hợp đồng không có NLHV dân sự, hạn chế NLHV dân sự Theo Khoản 1, Điều 122 BLDS 2005, người xác lập, thực hiện hợp đồng dân sự có thể là cá nhân, pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác và trong một số trường hợp đặc biệt là Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Pháp luật dân sự Việt Nam quy định NLHV với các căn cứ xác định, phân chia thành các mức độ NLHV để phân biệt khả năng nhận thức và làm chủ hành vi của cá nhân. Theo đó dựa theo độ tuổi và khả năng phát triển nhận thức mà pháp luật phân biệt NLHV dân sự thành các cấp độ khác nhau như: + NLHV dân sự đầy đủ: là cá nhân đủ 18 tuổi trở lên, không bị Toà án tuyên bố mất NLHV hoặc hạn chế NLHV. Người có NLHVDS đầy đủ được tự do giao kết hợp đồng theo quy định của pháp luật [4, Điều 19]. + NLHV dân sự một phần: là những người chỉ có thể xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm trong một giới hạn nhất định do pháp luật dân sự quy định. Đối tượng là những người đủ 6 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi. Những cá nhân này khi xác lập giao dịch phải có sự đồng ý của người đại diện hoặc người giám hộ trừ những giao dịch nhỏ nhằm phục vụ nhu cầu sinh hoạt hằng ngày phù hợp với lứa tuổi. Người từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi có tài sản riêng được thực hiện giao dịch và phải chịu trách nhiệm trong phạm vi tài sản họ có, trừ trường hợp pháp luật quy định khác. + Không có NLHV dân sự: đối tượng là người chưa đủ 6 tuổi. Mọi giao dịch của họ phải do người đại diện theo pháp luật xác lập, thực hiện. + Mất NLHV dân sự và hạn chế NLHV dân sự Người bị tuyên bố mất NLHV là người mắc tâm thần hoặc các bệnh khác mà không thể nhận thức và làm chủ hành vi của mình. Toà án ra quyết định tuyên bố mất năng lực hành vi dân sự trên cơ sở có kết luận của tổ chức giám định có thẩm quyền. 15
Hạn chế NLHV dân sự là người nghiện ma túy, nghiện các chất kích thích khác dẫn đến phá tán tài sản gia đình. Với các cấp độ trên BLDS 2005 quy định: những hợp đồng dân sự do người mất NLHV, người không có NLHV xác lập; những hợp đồng dân sự do người chưa thành niên, người bị hạn chế NLHV xác lập vượt quá khả năng của mình thì vô hiệu. Để đáp ứng các lợi ích của những đối tượng này trong các quan hệ xã hội, pháp luật qui định hợp đồng dân sự của họ phải do người đại diện theo pháp luật xác lập và thực hiện. Ngoài ra, pháp luật cũng qui định cá nhân có NLHV đầy đủ có thể ủy quyền cho người khác xác lập, thực hiện hợp đồng dân sự vì lợi ích của mình (đại diện theo ủy quyền). Pháp nhân và các chủ thể còn lại của pháp luật dân sự giao kết, thực hiện hợp đồng phải thông qua vai trò của người đại diện. 2.2.3 Hợp đồng vô hiệu do người xác lập không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình khi xác lập hợp đồng Người có NLHV dân sự nhưng đã xác lập giao dịch vào đúng thời điểm không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình thì có quyền yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch dân sự đó là vô hiệu. Ví dụ, một người có NLHV bình thường nhưng đã ký hợp đồng mua bán tài sản trong lúc say rượu, không nhận thức được hành vi của họ thì trong trường hợp này hợp đồng bị coi là vô hiệu nếu người đó yêu cầu Toà án tuyên hợp đồng đó là vô hiệu. 2.2.4 Hợp đồng vô hiệu do giả tạo BLDS đã quy định tại Điều 129: “Giao dịch dân sự giả tạo là giao dịch được thiết lập giữa các bên nhằm mục đích che dấu một giao dịch khác hoặc trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ”. Trong trường hợp này, giao dịch giả tạo bị vô hiệu tuy nhiên giao dịch bị che giấu vẫn có hiệu lực trừ khi nó cũng bị vô hiệu theo các quy định khác của BLDS. Ví dụ như A ký kết hợp đồng chuyển nhượng QSDĐ với B nhưng thiết lập hợp đồng thứ hai với giá bán thấp hơn giá thực tế các bên thỏa thuận nhằm trốn tránh nghĩa vụ đóng thuế với Nhà nước. 2.2.5. Hợp đồng vô hiệu do nhầm lẫn Điều 131 BLDS 2005 về giao dịch dân sự vô hiệu do bị nhầm lẫn quy định: “Khi một bên có lỗi vô ý làm cho bên kia nhầm lẫn về nội dung của giao dịch dân sự mà xác lập giao dịch thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu bên kia thay đổi nội dung của giao dịch đó, nếu bên kia không chấp nhận thì bên bị nhầm lẫn có quyền yêu cầu Tòa án tuyên bố giao dịch vô hiệu. Trong trường hợp một bên do lỗi cố ý làm cho bên kia nhầm lẫn về nội dung của giao dịch thì được giải quyết theo quy định tại Điều 132 của Bộ luật này”. 2.2.6. Hợp đồng vô hiệu do bị lừa dối, đe dọa Hợp đồng vô hiệu do đe dọa: Hợp đồng vô hiệu do đe dọa cũng được quy định trong BLDS nhiều nước trên thế giới cũng như tại BLDS Việt Nam. Điều 132 BLDS 2005 đã ghi nhận khái niệm đe dọa: “Đe dọa trong giao dịch là hành vi cố ý của một bên hoặc người thứ ba làm cho bên kia buộc phải thực hiện giao dịch nhằm tránh thiệt hại về tính mạng, sức khoẻ, 16
danh dự, uy tín, nhân phẩm, tài sản của mình hoặc của cha, mẹ, vợ, chồng, con của mình”. So sánh với Điều 142 BLDS 1995, Điều 132 BLDS 2005 đã cụ thể hóa “người thân thích” thành: “cha, mẹ, vợ, chồng, con” của người bị đe dọa.. Hợp đồng vô hiệu do lừa dối Lừa dối trong giao dịch dân sự là hành vi cố ý của một bên hoặc của người thứ ba nhằm làm cho bên kia hiểu sai lệch về chủ thể, tính chất của đối tượng hoặc nội dung của giao dịch nên đã xác lập giao dịch đó. Có thể thấy để được coi là lừa dối phải đảm bảo hai yếu tố: một là, một bên phải sử dụng thủ đoạn để lừa người khác và hai là, người kia phải nghe theo, làm theo một việc nào đó như giao kết hợp đồng. 2.2.7 Hợp đồng vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức Theo quy định tại Điều 124 BLDS 2005 thì giao dịch dân sự được thể hiện bằng lời nói, bằng văn bản và bằng hành vi cụ thể. Giao dịch dân sự thông qua phương tiện điện tử dưới hình thức thông điệp dữ liệu được xem là giao dịch bằng văn bản. Tùy theo tính chất của đối tượng giao dịch và nhu cầu quản lý của Nhà nước mà pháp luật dân sự có những yêu cầu khác nhau về hình thức giao dịch của hợp đồng. Đối với những hợp đồng được thiết lập nhằm thỏa mãn nhu cầu vật chất và tinh thần hằng ngày của cuộc sống và giá trị tài sản không lớn thì các bên có thể giao kết dưới hình thức miệng, có sự tự nguyện và thống nhất ý chí của các bên. Có những loại giao dịch pháp luật bắt buộc các bên phải thể hiện bằng văn bản và có trường hợp yêu cầu cao hơn là phải có công chứng chứng thực của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Chẳng hạn như đối với hợp đồng liên quan đến tài sản lớn hoặc bất động sản như hợp đồng mua bán nhà ở: “Hợp đồng mua bán nhà ở phải được lập thành văn bản, có công chứng hoặc chứng thực, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác” (Luật Nhà ở năm 2005 Điều 450). Quy định đó nhằm đảm bảo lợi ích công cộng, sự quản lý của nhà nước, lợi ích của các bên tham gia hợp đồng cũng như lợi ích của người khác. So sánh với BLDS 1995, chúng ta có thể thấy BLDS năm 2005 đã quy định điều kiện về hình thức của giao dịch nói chung và hợp đồng nói riêng có nhiều điểm khác. BLDS 1995 coi vi phạm điều kiện về hình thức là rất nghiêm trọng giống như với giao dịch dân sự cũng như hợp đồng vô hiệu do vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội hay vô hiệu do giả tạo…Khoản 2 Điều 145 BLDS 1995 đã quy định: “ Đối với các giao dịch dân sự được quy định tại Điều 137, Điều 138 và Điều 139 của Bộ luật này, thì thời gian yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch vô hiệu không bị hạn chế”. Như vậy, bất cứ lúc nào các bên đương sự cũng có quyền yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm điều kiện về hình thức. Còn theo quy định của BLDS 2005 thì hợp đồng vi phạm điều kiện về hình thức chỉ vô hiệu trong trường hợp pháp luật quy định. Theo Điều 136 BLDS 2005: thời gian tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm về hình thức chỉ có hai năm kể từ ngày giao dịch dân sự được xác lập, quá thời hạn này đương sự mới yêu cầu thì Toà án không chấp nhận yêu cầu đó. 2.2.8. Hợp đồng vô hiệu do đối tượng không thực hiện được Theo quy định tại điều 411 BLDS, hợp đồng có đối tượng vì lý do khách quan không thể thực hiện được ngay từ khi ký kết thì vô hiệu. Khi giao kết hợp đồng nếu một 17
bên biết về việc hợp đồng có đối tượng không thể thực hiện được mà không thông báo cho bên kia biết dẫn tới việc bên kia đã giao kết hợp đồng thì có nghĩa vụ bồi thường thiệt hại cho bên kia, trử trường hợp bên kia đã biết hoặc phải biết về việc hợp đồng có đối tượng không thể thực hiện được. Quy định trên đây cũng được áp dụng đối với trường hợp hợp đồng có một hoặc nhiều phần đối tượng không thể thực hiện được nhưng phần còn lại của hợp đồng vẫn có giá trị pháp lý. Quy định trên có thể thấy quan điểm của BLDS cho rằng các thỏa thuận trong hợp đồng phải xác định rõ ràng các đối tượng mới được coi là có giá trị. Điều đó thể hiện qua ngôn từ: “Phải thực hiện được”. 3. Phân loại Phân loại vô hiệu về phương diện bảo vệ quyền lợi: vô hiệu tương đối và vô hiệu tuyệt đối  Vô hiệu tuyệt đối - Các điều kiện xác lập hợp đồng được xác lập nhằm tuyên bố hợp đồng vô hiệu là cần thiết nhằm bảo vệ quyền lợi công. - Vô hiệu tuyệt đối có thể được yêu cầu bởi bất kỳ người nào có một quyền lợi thực tế và hiện tại trong việc yêu cầu đó, có nghĩa là bất kể ai có liên quan tới sự vô hiệu - Sự vô hiệu này có thể được yêu cầu bởi tòa án - Hợp đồng vô hiệu tuyệt đối không thể được xác nhận - Do luật qui định rõ ràng * Vô hiệu tương đối - Các điều kiện xác lập hợp đồng được xác lập nhằm tuyên bố hợp đồng vô hiệu là cần thiết nhằm bảo vệ quyền lợi cá nhân, như khi sự ưng thuận của các bên hoặc của một bên có khiếm khuyết - Vô hiệu tương đối có thể chỉ được yêu cầu bởi người có quyền lợi được thiết lập hoặc bởi bên giao kết hợp đồng kia, với điều kiện người này đã hành động thiện chí và phải gánh chịu thiệt hại nghiêm trọng từ đó. - Tòa án không thể yêu cầu vô hiệu tương đối - Hợp đồng vô hiệu tương đối có thể được xác nhận Khác với trường hợp vô hiệu tuyệt đối, hợp đồng vô hiệu tương đối chỉ gây thiệt hại cho các bên. Sự vô hiệu tương đối này không mang tính chất mặc nhiên mà chỉ trở nên vô hiệu khi có đơn yêu cầu của những người có quyền và lợi ích liên quan và có quyết định tuyên bố của Tòa án. Đối với hợp đồng vô hiệu tương đối thì quyết định của Tòa án là cơ sở duy nhất làm cho hợp đồng trở nên vô hiệu. Quyết định của Tòa án mang tính chất phán xử. 4. Hậu quả pháp lý: Theo Điều 137 Khoản 2 BLDS năm 2005 sự vô hiệu của hợp đồng dẫn đến hậu quả là không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm xác lập. Hậu quả pháp lý của hợp đồng dân sự vô hiệu được quy định tại Điều 137 BLDS 2005 bao gồm: “1. Giao dịch dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm xác lập. 18
2. Khi giao dịch dân sự vô hiệu thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận; nếu không hoàn trả được bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng tiền, trừ trường hợp tài sản giao dịch, hoa lợi, lợi tức thu được bị tịch thu theo quy định của pháp luật. Bên có lỗi gây thiệt hại phải bồi thường”. Việc “khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận” chỉ có thể áp dụng khi đối tượng hợp đồng còn nguyên vẹn, chưa có hoặc ít có sự biến đổi đáng kể . Trong trường hợp tài sản đã được chuyển giao thực tế không thể hoàn trả được thì pháp luật tính đến khả năng hoàn trả số tiền tương đương. Việc xử lý hậu quả của hợp đồng vô hiệu rất phức tạp trong trường hợp bên mua tài sản đã cải tạo, sửa chữa tài sản đó hay nói cách khác làm tăng giá trị của tài sản mà sau đó hợp đồng bị tuyên vô hiệu. Sau BLDS 1995, năm 2003, Nghị quyết số 01/2003/NQ-HĐTP của TANDTC “Về hướng dẫn áp dụng pháp luật trong việc giải quyết một số loại tranh chấp dân sự, hôn nhân và gia đình” được ban hành đã quy định phương hướng giải quyết hậu quả pháp lý của hợp đồng mua bán nhà vô hiệu. Những hướng dẫn đó là: “Nếu trong thời gian quản lý, bên mua đã cải tạo, sửa chữa nhà làm tăng giá trị gắn liền với giá trị QSDĐ thì khi nhận lại nhà bên bán phải thanh toán cho bên mua phần giá trị tăng thêm đó, trừ trường hợp bên bán có phản đối hoặc cơ quan có thẩm quyền không cho phép mà bên mua vẫn cố tình cải tạo, sửa chữa nhà”. “Nếu các đương sự không thoả thuận được về giá nhà, giá trị QSDĐ và giá trị thiệt hại, thì Toà án yêu cầu cơ quan chuyên môn định giá hoặc ra quyết định thành lập hội đồng định giá. Giá nhà và giá trị QSDĐ được xác định theo giá thị trường chuyển nhượng tại địa phương nơi có nhà, đất đang tranh chấp đối với từng loại nhà, đất vào thời điểm xét xử sơ thẩm”. Hướng dẫn chi tiết này của Nghị quyết lại chỉ áp dụng đối với hợp đồng mua bán nhà vô hiệu mà các hợp đồng mua bán tài sản khác không được dẫn chiếu đến. Bên có lỗi phải bồi thường thiệt hại Có thể thấy bồi thường thiệt hại được quy định trên cơ sở xác định lỗi do chủ thể nào gây ra và xác định được thiệt hại xảy ra trên thực tế khi hợp đồng bị tuyên bố vô hiệu. Đối với trường hợp hợp đồng vô hiệu do vi phạm quy định về hình thức còn các điều kiện khác đều hợp pháp, Tòa án tuyên các bên phải hoàn thiện hình thức hợp đồng, nếu bên nào không thực hiện được xem là có lỗi và phải đền bù thiệt hại. Đây là đường lối giải quyết rất rõ ràng trong thực tiễn xét xử. Việc bồi thường thiệt hại được dựa trên yếu tố lỗi và xác định thiệt hại trên thực tế. Theo Nghị quyết số 01/2003/NQ-HĐTP ngày 16/4/2003 và Nghị quyết 02/2004/NQ-HĐTP ngày 18/04/2004 của Hội đồng thẩm phán TANDTC thì việc xác định lỗi trong hợp đồng mua bán nhà ở, QSDĐ căn cứ vào: + Một bên (bên bán) bị coi là có lỗi nếu bên đó có hành vi làm cho bên kia nhầm tưởng là có đầy đủ điều kiện để mua nhà ở hoặc bán nhà, đất hợp pháp. + Trường hợp hợp đồng mua bán nhà, đất vô hiệu do lỗi của bên nào thì tùy mức độ lỗi của mỗi bên (có thể bên bán hoặc bên mua) để buộc các bên phải chịu thiệt hại 19
(trừ trường hợp vi phạm điều cấm pháp luật và trái đạo đức xã hội) thì cần buộc các bên trả lại cho nhau những gì đã nhận. Tài sản giao dịch, hoa lợi lợi tức bị tịch thu trong trường hợp pháp luật có quy định khác Quy định tịch thu tài sản giao dịch, hoa lợi, lợi tức khi hợp đồng vô hiệu được quy định nhằm xử lý những tài sản là đối tượng của hợp đồng nhưng thuộc diện tài sản Nhà nước tịch thu, sung công quỹ. Trước đây, điều 137 BLDS 1995 đã quy định về trường hợp tịch thu, cụ thể là “giao dịch dân sự có nội dung vi phạm điều cấm pháp luật, trái đạo đức xã hội thì vô hiệu; tài sản giao dịch, hoa lợi, lợi tức thu được bị tịch thu, sung quỹ nhà nước. 5. Thời hiệu yêu cầu Tòa án tuyên bố hợp đồng dân sự vô hiệu BLDS 2005 đã qui định thời hiệu khởi kiện khác nhau dựa trên sự phân loại hợp đồng vô hiệu: Thứ nhất là: Đối với các trường hợp giao dịch dân sự vô hiệu được quy định tại các điều luật từ Điều 130 đến Điều 134, thời hiệu yêu cầu Tòa án tuyên bố hợp đồng dân sự vô hiệu là hai năm bắt đầu từ thời điểm xác lập. Thứ hai là: Đối với các trường hợp giao dịch dân sự vô hiệu được quy định tại Điều 128 và Điều 129 BLDS (giao dịch dân sự vô hiệu do giả tạo; giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội), thì không bị hạn chế thời hạn. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN 1. Các điều kiện có hiệu lực của hợp đồng? 2. Thế nào là hợp đồng vô hiệu? Phân loại hợp đồng vô hiệu? 3. So sánh hợp đồng vô hiệu tương đối và hợp đồng vô hiệu tuyệt đối? 4. Những điểm mới của Bộ luật Dân sự 2005 so với Bộ luật Dân sự 1995 về quy định hợp đồng vô hiệu? 5. Hậu quả pháp lý của hợp đồng vô hiệu? 20