Giáo trình về Tâm lý học

Chia sẻ: Hoàng Anh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:49

Thêm vào BST

Báo xấu

291
lượt xem 70
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong cuộc sống hàng ngày, người ta thường sử dụng từ tâm lý để nói về nhu cầu, nguyện vọng, là sự đoán ý của người này với người khác hay cách cư xử của người nào đó..

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình về Tâm lý học

Chương m t TÂM LÝ H C LÀ M T KHOA H C I. KHÁI QUÁT CHUNG V HI N TƯ NG TÂM LÝ NGƯ I 1. Tâm lý là gì? Trong cu c s ng h ng ngày, ngư i ta thư ng s d ng t tâm lý ñ nói v nhu c u, nguy n v ng, là s ñoán ý c a ngư i này v i ngư i khác hay cách cư x c a ngư i nào ñó. ðôi khi, ngư i ta còn dùng t “Tâm lý” như là kh năng chinh ph c ñ i tư ng. ðó là cách hi u “tâm lý” c p ñ nh n th c thông thư ng. Th c t , tâm lý không ñơn gi n như v y, mà tâm lý là hi n tư ng tinh th n ñ c bi t khác h n v i các hi n tư ng khác trong th gi i. Tâm lý c a con ngư i r t ña d ng, phong phú nhưng cũng r t ph c t p bí n và tr u tư ng. Nó r t g n gũi và g n li n v i ñ i s ng ho t ñ ng c a con ngư i, m i hành vi ho t ñ ng c a con ngư i ñ u ch a ñ ng nh ng bi u hi n tâm lý. Theo cách hi u này thì tâm lý con ngư i là nh n th c, trí tu , xúc c m tình c m, ý chí, xu hư ng, tính cách, năng l c...T t c nh ng hi n tư ng ñó t o thành các lĩnh v c tâm lý cơ b n c a con ngư i. Trong l ch s xa xưa c a nhân lo i, thu t ng tâm lý b t ngu n t ti ng Latinh Psychologie - khoa h c v tâm h n. Nó ñư c b t ngu n t hai t ghép “Psyche” là linh h n, tinh th n và “logos” là h c thuy t, khoa h c. Trong t ñi n ti ng Vi t (1988) ñ nh nghĩa m t cách t ng quát: tâm lý là ý nghĩ, tình c m... t o thành ñ i s ng n i tâm, th gi i bên trong c a con ngư i. V y tâm lý là gì? Tâm lý là t t c các hi n tư ng tinh th n x y ra trong ñ u óc con ngư i, nó g n li n và ñi u hành m i hành vi, ho t ñ ng c a con ngư i. 2. Vài nét l ch s v s hình thành và phát tri n c a tâm lý h c * Vào th k V(TCN) nh ng nhà tư tư ng tri t h c c ñ i ñã g i tâm lý là tâm h n. Trong các di ch c a ngư i nguyên thu ñã cho ta th y nh ng ch ng c ch ng t có quan ni m c a “h n” và “phách” sau cái ch t v th xác. ðây là nh ng ý tư ng ti n khoa h c v tâm lý. * Xôcrat (469 - 399 TCN) nhà tri t h c Hy L p c ñ i ñã tuyên b câu châm ngôn n i ti ng: “Hãy t bi t mình” có nghĩa là: Con ngư i có th và c n ph i t hi u bi t mình, t nh n th c, t ý th c v cái ta...ðây là m t ñ nh hư ng có giá tr r t l n cho TLH. * ðêmôcrit (460 - 370 TCN) - ð i di n ch nghĩa duy v t th i c ñ i. Các nhà duy v t th i c ñ i xem tâm h n ch là m t d ng v t th , nên h ñi tìm cơ s ban ñ u c a tâm h n trong: l a, nư c, khí, nguyên t ...H cho r ng tâm h n do nguyên t c u t o thành, trong ñó nguyên t l a là nhân lõi t o nên tâm lý. * Platông (428-348 TCN) ð i di n ch nghĩa duy tâm cho r ng: Tâm h n là cái có trư c, th c t i là cái có sau. Tâm h n do thư ng ñ sinh ra, tâm h n t n t i ph thu c vào thư ng ñ ch không ph thu c vào con ngư i và th gi i xung quanh. * Arixtôt (384 - 322 TCN) là h c trò c a Platông, nhưng ông ñã phê phán quan ñi m duy tâm ph n khoa h c c a Platông. Arixtôt là tác gi c a cu n “Bàn v tâm h n”. ðây là tác ph m l n ñ u tiên bàn v tâm h n m t cách khoa h c và có h th ng. Trong cu n “Bàn v tâm h n”, ông ñã ñưa ra lu n ñi m h t s c ti n b so v i th i b y gi là s t n t i m i quan h gi a tâm h n và cái ngoài tâm h n, gi a tâm h n v i cơ th và cũng th y ñư c s khác bi t gi a tâm h n và cơ th . * Th k XVII: R.ðêcac (1596-1650) ñã ñưa ra phát ki n “ph n x ” và ông ñã l y ph n x ñ gi i thích hi n tư ng tâm lý (ông m i ch gi i thích hi n tư ng vô th c). R.ðêcac l i là ngư i ñ i di n cho phái nh nguyên lu n: cho r ng v t ch t và tâm h n là hai th c th song song t n t i. Ông coi con ngư i ph n x như m t cái máy, còn b n th tinh th n, tâm lý c a con ngư i thì không th bi t ñư c. 1
* Th k XVIII: L n ñ u tiên tên g i “Tâm lý h c” ñã ra ñ i trong cu n “Tâm lý h c kinh nghi m” và cu n “Tâm lý h c lý trí ” c a Vôn Phơ nhà tri t h c ð c. * Th k XIX: Vào nh ng năm cu i c a th k XIX tâm lý h c tr thành m t khoa h c ñ c l p. Năm 1879 V.Vuntơ (1832 - 1920) nhà tâm lý h c ngư i ð c ñã sáng l p ra phòng thí nghi m tâm lý h c ñ u tiên trên th gi i t i thành ph Laixich (ð c). M t năm sau chuy n thành vi n Tâm lý h c. Tuy V.Vuntơ ñã có công ñóng góp l n vào vi c ñưa tâm lý h c tr thành m t ngành khoa h c ñ c l p, nhưng ông v n ch nghiên c u tâm lý, ý th c b ng phương pháp n i quan, t quan sát... * Trong 10 năm ñ u th k XX xu t hi n 3 trư ng phái TLH khách quan. + Tâm lý h c hành vi c a J.Watson (1878 - 1958) nhà TLH ngư i M . Tâm lý h c hành vi không mô t hay gi i thích các tr ng thái c a ý th c, b qua các m i quan h b n ch t c a con ngư i trong xã h i l ch s nh t ñ nh. M c ñích chính là nghiên c u hành vi c a con ngư i. H cho r ng: Hành vi là t ng các c ñ ng b ngoài ñư c n y sinh cơ th nh m ñáp l i m t kích thích nào ñó. Toàn b hành vi, ph n ng c a con ngư i và con v t ñư c ph n ánh b ng công th c: S - R (Stimulant - Réaction) h có kích thích thì có ph n ng, kích thích nào thì ph n ng ñó, ph n ng c a con ngư i ph thu c tr c ti p vào nh ng kích thích bên ngoài mà không thông qua th gi i n i tâm. Do ñó, ch c n nghiên c u tính ch t c a kích thích ta s d ñoán ñư c tâm lý con ngư i. Sai l m c a TLH Hành vi là ñ ng nh t tâm lý c a con ngư i v i tâm lý c a con v t. ð ng nh t hành vi, ph n ng v i n i dung tâm lý bên trong, ph nh n tính tích c c c a ch th và ph nh n b n ch t xã h i l ch s c a tâm lý ngư i. + Tâm lý h c c u trúc (tâm lý h c Gestalt.) do ba nhà tâm lý h c ngư i ð c là Vecthaimơ, Côlơ, Côpca sáng l p nên. Gestalt: Là hình nh tâm lý có c u trúc hoàn ch nh, tr n v n không th chia c t. TLH C u trúc chuyên nghiên c u nhi u v các qui lu t v tính n ñ nh, tính tr n v n c a tri giác và s “b ng hi u” trong tư duy. Trên cơ s th c nghi m các nhà TLH c u trúc ñã kh ng ñ nh: Các qui lu t c a tri giác, c a tư duy và tâm lý c a con ngư i là do c u trúc ti n ñ nh trong não qui ñ nh, mà ít chú ý ñ n kinh nghi m xã h i l ch s c a con ngư i. ñây, h ch th y ñư c c u trúc c a v t th qui ñ nh c u trúc tâm lý mà b qua vai trò c a kinh nghi m s ng c a cá nhân. + Tâm lý h c phân tâm: Do bác sĩ tâm th n ngư i Do thái tên là S.Phơ r t(1859 - 1939) sáng l p. Ông khai thác tâm tư sâu kín, quá kh c a ngư i b nh trong gi c ng . TLH Phân tâm ñã l y hi n tư ng tâm lý này ñ gi i thích hi n tư ng tâm lý khác. Phân tâm h c cho r ng: Y u t tâm lý sâu xa nh t làm ñ ng l c cho c th gi i tinh th n c a con ngư i là cái vô th c. Do v y, TLH ph i ñi sâu nghiên c u cái vô th c trong m i con ngư i. Vô th c là s ph n ánh nh ng ñi u th m kín trong tâm lý con ngư i, t nh ng nhu c u không ñư c tho mãn b i s ngăn c m c a gia ñình, c a xã h i ñ n nh ng mong ư c, thèm mu n d c v ng...Phân tâm h c là ñ cao b n năng vô th c trong ñó b n năng tình d c là c i ngu n c a toàn b th gi i tinh th n t n i tâm ñ n hành vi bên ngoài, th m chí c các sáng t o ngh thu t. Ph nh n vai trò c a ý th c và b n ch t xã h i l ch s c a tâm lý ngư i, ñ ng nh t tâm lý con ngư i v i tâm lý con v t. Thuy t này là cơ s ban ñ u c a ch nghĩa hi n sinh th hi n quan ñi m sinh v t hóa tâm lý con ngư i. Theo Phân tâm h c thì c u trúc c a nhân cách g m ba h th ng:Cái y (cái vô th c) t p h p t t c nh ng b n năng như: tình d c xâm kích, ñói khát...Cái y chính là ñ ng l c thúc ñ y m i ho t ñ ng c a con ngư i, nó ho t ñ ng theo nguyên t c ñòi h i và tho mãn. Cái siêu tôi (Superego) bao g m các chu n m c xã h i, nó ho t ñ ng theo nguyên t c ki m duy t và chèn ép các b n năng c a con ngư i. Cái tôi (Ego) chính là ph n ý th c c a cá nhân ñư c ki m soát, nó ho t ñ ng theo nguyên t c hi n th c, có ch c năng ñi u hòa gi a cái y và cái Siêu tôi. M i quan h gi a ba h th ng trong c u trúc nhân cách là m i quan 2
h ràng bu c nhưng luôn mâu thu n và xung ñ t l n nhau cho nên trong con ngư i sinh ra các ho t ñ ng tâm lý ph c t p. C ba trư ng phái trên mu n gi i thích các hi n tư ng tâm lý m t cách khách quan, nhưng ñ u b qua các m i quan h b n ch t c a con ngư i, ph nh n tích c c c a ch th , sinh v t hoá tâm lý con ngư i. Vì th c ba trư ng phái ñ u ñi vào ch b t c. * Trong th k XX Tâm lý h c Mac xit ra ñ i do m t s nhà TLH Xô vi t như Vưgotsky(1896-1934); Leonchep (1903-1979); Rubinstein (1889-1960)...sáng l p nên. Ch khi ch nghĩa Mác ra ñ i thì nh ng b t c kh ng ho ng trong TLH m i ñư c gi i quy t, chúng ta m i có m t n n tâm lý h c th c s khoa h c và khách quan. TLH mac xit l y tri t h c Mac xit làm cơ s phương pháp lu n và ñã kh ng ñ nh: Tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não thông qua ch th . Tâm lý ngư i mang tính ch th và mang b n ch t xã h i l ch s . 3. ð i tư ng và nhi m v c a tâm lý h c 3.1. ð i tư ng TLH nghiên c u b n ch t c a các hi n tư ng tâm lý, các qui lu t n y sinh hình thành và phát tri n tâm lý. Nghiên c u cơ ch sinh lý c a các hi n tư ng tâm lý. Hay nói cách khác TLH nghiên c u s hình thành, v n hành và phát tri n c a các hi n tư ng tâm lý. 3.2. Nhi m v TLH có nhi m v v ch ra nh ng y u t khách quan và ch quan nào nh hư ng t i s hình thành các hi n tư ng tâm lý. V ch ra cơ s sinh lý c a hi n tư ng tâm lý. Mô t ñ nh n di n các hi n tư ng tâm lý khác nhau. ð ng th i ch ra m i quan h tác ñ ng qua l i gi a các hi n tư ng tâm lý trong ñ i s ng con ngư i. ð th c hi n nhi m v nói trên, tâm lý h c ph i liên k t ph i h p ch t ch v i nhi u khoa h c khác. 4. ð c ñi m chung c a hi n tư ng tâm lý ngư i 4.1.Các hi n tư ng tâm lý quan h v i nhau r t ch t ch . Hi n tư ng này chi ph i hi n tư ng kia, hi n tư ng này t o ra hi n tư ng kia. 4.2.Các hi n tư ng tâm lý r t ña d ng, phong phú, ph c t p bí n và tr u tư ng. Tâm lý là “th gi i bên trong” c a con ngư i. Nó r t g n gũi, quen thu c nhưng cũng vô cùng h p d n, kỳ di u, ph c t p th m chí kỳ l , bí n...Nó kỳ l , bí n ñ n m c có th i kỳ ngư i ta cho r ng hi n tư ng tâm lý là hi n tư ng “th n linh” ta không th hi u và gi i thích ñư c. Nhưng ngày nay v i s ti n b c a khoa h c k thu t và s ñóng góp c a nhi u nhà tư tư ng nh ng hi u bi t v tâm lý ngày càng ñư c b sung, các bí n v lĩnh v c tinh th n c a con ngư i ngày càng ñư c ñưa d n ra ánh sáng. Ch ng h n: các nhà khoa h c ñã gi i thích nh ng hi n tư ng th n giao cách c m, bí n c a gi c mơ tiên tri, kh năng th u th ... 4.3.Tâm lý là hi n tư ng tinh th n, nó t n t i trong ñ u óc c a ta nên ta không th nghiên c u nó m t cách tr c ti p như các hi n tư ng v t ch t ñư c, mà ta ch có th nghiên c u nó m t cách gián ti p thông qua nh ng bi u hi n bên ngoài (hành vi, c ch , ñi u b , nét m t, ngôn ng ...) 4.4. Tâm lý là m t hi n tư ng r t quen thu c, g n gũi g n bó v i con ngư i. Con ngư i trong tr ng thái th c t nh b t c th i ñi m nào ñ u di n ra hi n tư ng tâm lý này hay hi n tư ng tâm lý khác như: nhìn, nghe, suy nghĩ, nh l i, tư ng tư ng... Trong khi con ngư i ng cũng có th di n ra các hi n tư ng tâm lý như: mơ ng , m ng du, thôi miên... 4.5.Các hi n tư ng tâm lý có s c m nh vô cùng to l n trong ñ i s ng con ngư i. Nó có th làm tăng hay gi m s c m nh v t ch t và s c m nh tinh th n. Nó có th giúp con ngư i làm ñư c nh ng ñi u phi thư ng kỳ di u, nhưng cũng có th làm cho con ngư i ñang bình thư ng kh e m nh tr nên y u ñu i, b c như c. Y u t tâm lý bao gi cũng có tác ñ ng hai m t (v a tích c c, v a tiêu c c), nên ta cũng c n lưu ý khi s d ng nh ng tác ñ ng tâm lý trong các lĩnh v c khác nhau c a ñ i s ng. 3
Tóm l i: Các hi n tư ng tâm lý con ngư i r t ña d ng, phong phú, luôn g n gũi g n bó v i con ngư i. Nó v a c th , v a tr u tư ng ñan xen hòa quy n v i nhau, khó có th tách b ch m t cách r ch ròi. Nh ng hi n tư ng tâm lý có vai trò và ý nghĩa to l n ñ i v i ñ i s ng c a con ngư i. Vì v y, khi ñánh giá s c m nh c a m t ngư i, ta không ch chú ý ñ n th l c c a ngư i ñó, mà c n xem xét ngư i ñó có kh năng n ñ nh tâm lý hay không? B i vì, chính kh năng n ñ nh tâm lý giúp con ngư i tăng thêm s c m nh ñ có th gi i quy t nh ng tình hu ng ph c t p khác nhau. Ngư c l i kh năng n ñ nh tâm lý kém thì khi g p nh ng tình hu ng ph c t p s làm cho con ngư i tr nên y u ñu i... 5. Ch c năng c a tâm lý 5.1.Ch c năng ñ nh hư ng ho t ñ ng: ðây là ch c năng chung c a tâm lý, nó có th quy t ñ nh ph n l n s thành b i trong công vi c. Nó s t o nên ñ ng l c thúc ñ y ho t ñ ng, giúp con ngư i kh c ph c khó khăn ñ ñ t ñư c m c ñích ñã ñ ra. 5.2.Ch c năng ñi u khi n ho t ñ ng: Ch c năng này có nhi m v t ch c, ki m tra ñôn ñ c hành ñ ng theo m c ñích ñã ñ nh, làm cho ho t ñ ng c a con ngư i tr nên có ý th c và ñem l i hi u qu nh t ñ nh. 5.3.Ch c năng ñi u ch nh ho t ñ ng: có nhi m v u n n n các hành ñ ng cho phù h p v i k ho ch, v i ñi u ki n hoàn c nh th c t nh m ñ t k t qu cao. Nh các ch c năng c a hi n tư ng tâm lí giúp con ngư i có kh năng thích ng v i s thay ñ i c a môi trư ng và ñi u khi n, ñi u ch nh hành vi c a con ngư i nh m ñ t k t qu cao trong ho t ñ ng. 6. Phân lo i các hi n tư ng tâm lý - Căn c vào di n bi n và th i gian t n t i c a các hi n tư ng tâm lý ngư i ta thư ng chia các hi n tư ng tâm lý thành ba lo i chính: Các quá trình tâm lý; Các tr ng thái tâm lý; Các thu c tính tâm lý. * Quá trình tâm lý: Là nh ng hi n tư ng tâm lý có kh i ñ u, di n bi n và k t thúc tương ñ i rõ ràng. Quá trình tâm lý thư ng di n ra trong th i gian ng n. + Quá trình nh n th c: g m có c m giác, tri giác, trí nh , tư duy, tư ng tư ng. + Quá trình xúc c m - tình c m bi u th s vui m ng hay t c gi n... + Quá trình ý chí - hành ñ ng - ý chí. * Tr ng thái tâm lý: Là nh ng hi n tư ng tâm lý di n ra trong th i gian tương ñ i dài, vi c m ñ u và k t thúc không rõ ràng, nó luôn g n li n v i quá trình tâm lý và nh hư ng t i các quá trình tâm lý. Tr ng thái tâm lý g m có: chú ý và do d . * Thu c tính tâm lý: Là nh ng hi n tư ng tâm lý ñã tr thành b n v ng, n ñ nh con ngư i, t o nh ng nét ñ c trưng, nét riêng c a nhân cách. Thu c tính tâm lý g m có: Xu hư ng; năng l c; tính cách; khí ch t. Các hi n tư ng tâm lý trên có m i quan h m t thi t g n bó v i nhau, chúng chi ph i b sung h tr cho nhau. Hi n tư ng này t o ra hi n tư ng kia. Ngoài ba hi n tư ng tâm lý nói trên còn m t hi n tư ng tâm lý cao c p ñ c bi t có nh hư ng nhi u ñ n các hi n tư ng tâm lý khác ñó là ý th c. II. B N CH T HI N TƯ NG TÂM LÝ NGƯ I 1. Tâm lý ngư i là ch c năng c a não Ch nghĩa DVBC cho r ng: v t ch t có trư c, tinh th n có sau, v t ch t sinh ra tinh th n, sinh ra tâm lý, nhưng không ph i b t c v t ch t nào cũng có tâm lý, mà ch v t ch t có t ch c cao nh t ñó là não b . Do v y, s phát tri n tâm lý, ý th c g n li n v i s n y sinh và hình thành c a h th n kinh. Lúc ñ u ch là nh ng t bào th n kinh ñơn gi n d n d n h th n kinh phát tri n thành m t t ch c ngày càng cao cu i cùng thành não và v não. M m m ng tâm lý b t ñ u xu t hi n lo i ñ ng v t có h th n kinh m u (h ch). B i vì, nh ng ñ ng v t có h th n kinh hình h ch ñã có kh năng ti p nh n kích thích, phân tích các kích thích tác ñ ng vào cơ th và truy n ñ t m nh l nh t o ra các ph n ng ñáp l i m t cách thích h p các kích thích. Các công trình nghiên c u ñã cho ta th y m i quan h 4
tương ng gi a s ti n hoá c a h th n kinh và kh năng tâm lý trong s ti n hóa c a gi ng loài. Tâm lý là ch c năng c a não. Không có não (hay não ngư i không bình thư ng) thì không có tâm lý. Nhưng não không ph i là tâm lý, mà não ch là cơ s v t ch t, là ñi u ki n c n thi t ñ cho s xu t hi n các hi n tư ng tâm lý và tâm lý là ch c năng c a não, là thu c tính ñ c bi t c a b não ngư i ho t ñ ng bình thư ng bi u hi n năng l c ph n ánh th gi i bên ngoài. H th n kinh ho t ñ ng theo nh ng qui lu t nh t ñ nh và nh ng qui lu t ñó là cơ s hình thành nh ng qui lu t c a ho t ñ ng tâm lý. Nhưng ho t ñ ng c a não b ch qui ñ nh hình th c di n bi n tâm lý (v cư ng ñ , t c ñ ...), còn n i dung tâm lý là do kinh nghi m xã h i l ch s c a m i ngư i ti p thu ñư c trong cu c s ng qui ñ nh. Th c t cho th y, có nhi u ngư i có b não và năng l c làm vi c như nhau nhưng n i dung tâm lý c a h không gi ng nhau, th m chí còn ñ i l p nhau. 2. Tâm lý là s ph n ánh HTKQ vào não thông qua ch th 2.1.Tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não ngư i b ng chính ho t ñ ng c a ch th . Tâm lý ngư i không ph i t nhiên mà có, cũng không ph i do thư ng ñ , do tr i sinh ra, cũng không ph i là do não ti t ra gi ng như gan ti t ra m t. Mà tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não ngư i thông qua “lăng kính ch quan” c a cá nhân. V.I.Lênin ñã nói: “Tâm lý là hình nh ch quan c a th gi i khách quan”. - Hi n th c khách quan: Là t t c các s v t, hi n tư ng t n t i ngoài ý th c c a con ngư i v i nh ng thu c tính không gian, th i gian và luôn v n ñ ng. Có nh ng cái ta có th c m nh n ñư c b ng m t thư ng, có nh ng cái thì không th c m nh n ñư c b ng m t thư ng như sóng siêu âm, tia t ngo i... - Ph n ánh là thu c tính chung c a t t c các s v t hi n tư ng ñang v n ñ ng. Ph n ánh di n ra t ñơn gi n ñ n ph c t p và có s chuy n hoá l n nhau. Ph n ánh là quá trình tác ñ ng qua l i gi a h th ng v t ch t này lên h th ng v t ch t khác, k t qu là ñ l i d u v t tác ñ ng c h th ng v t ch t tác ñ ng và h th ng v t ch t ch u s tác ñ ng. Ví d : Khi dùng viên ph n vi t lên b ng... 2.2. Ph n ánh tâm lý là m t ph n ánh ñ c bi t - Ph n ánh tâm lý là s tác ñ ng c a hi n th c khách quan vào não ngư i (là t ch c cao nh t c a v t ch t). Ch có h th n kinh và b não ngư i m i có kh năng nh n tác ñ ng c a hi n th c khách quan t o ra trên não hi n tư ng tâm lý v i tư cách như là hi n tư ng tinh th n. C.Mác nói: Tinh th n, tư tư ng, tâm lý...ch ng qua là v t ch t ñư c chuy n vào trong ñ u óc, trong ñó bi n ñ i mà thành. - Ph n ánh tâm lý t o ra “hình nh tâm lý” v th gi i, nhưng hình nh tâm lý không ph i là s ph n chi u th ñ ng c a chi c gương ph ng mà nó mang tính sinh ñ ng, sáng t o hơn so v i hình nh c a các ph n ánh v t lý, sinh v t... - Hình nh tâm lý mang tính ch th . B i vì, trong quá trình t o ra hình nh tâm lý m i cá nhân ph i ñưa vào ñó v n s ng, v n kinh nghi m c a mình vào trong hình nh tâm lý ñó làm cho nó mang ñ m màu s c ch quan. Tính ch th trong ph n ánh tâm lý ñư c th hi n: + Cùng nh n s tác ñ ng c a hi n th c khách quan nhưng m i ch th khác nhau s cho ta nh ng hình nh tâm lý v i nh ng m c ñ , s c thái khác nhau.Vì v y, ta th y tâm lý c a ngư i này khác v i tâm lý c a ngư i kia. + Cùng s tác ñ ng c a hi n th c khách quan ñ n m t ch th nhưng vào th i gian ñ a ñi m, ñi u ki n hoàn c nh, tr ng thái cơ th , tr ng thái tâm lý khác nhau cũng có th cho ta th y m c ñ bi u hi n và các s c thái tâm lý khác nhau chính ch th ñó. - Chính ch th mang hình nh tâm lý là ngư i c m nh n m t cách rõ ràng, ñ y ñ và th hi n rõ nh t và thông qua ñó mà m i ch th t thái ñ , hành vi khác nhau ñ i v i hi n th c. 5
Tâm lý là s ph n ánh c a hi n th c khách quan vào não ngư i thông qua ho t ñ ng c a ch th . Không có ho t ñ ng c a ch th thì không có hình nh tâm lý và không th hình thành tâm lý ngư i. 3. Tâm lý ngư i mang b n ch t xã h i l ch s S xu t hi n loài ngư i là k t qu c a m t quá trình phát tri n ti n hóa lâu dài c a gi i ñ ng v t, tâm lý con ngư i ñư c n y sinh và phát tri n trong quá trình ho t ñ ng th c ti n c a h . ði u này nói lên tâm lý ngư i khác v ch t so v i tâm lý c a con v t, b i vì, tâm lý ngư i mang b n ch t xã h i l ch s . B n ch t xã h i - l ch s c a tâm lý ngư i th hi n: + Tâm lý ngư i có ngu n g c t hi n th c khách quan (th gi i t nhiên và xã h i). Trong ñó, ngu n g c xã h i là cái quy t ñ nh b n ch t tâm lý ngư i th hi n thông qua các m i quan h xã h i (quan h kinh t , ñ o ñ c, pháp quy n, giáo d c...). N u con ngư i thoát li kh i các m i quan h ngư i - ngư i, thì tâm lý c a con ngư i m t b n tính ngư i có nghĩa là không khác gì tâm lý loài v t. + Tâm lý ngư i là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p. Loài ngư i có lao ñ ng và s ng thành xã h i. Nh có lao ñ ng mà con ngư i có th chuy n các hi n tư ng tâm lý s ng ñ ng c a cá nhân vào nh ng s n ph m v t ch t và tinh th n. Nh có s giao ti p gi a ngư i v i ngư i mà m i hi n tư ng tâm lý n y sinh trong ñ u m i cá nhân s nh hư ng t i ngư i khác và ñư c chuy n thành hi n tư ng tâm lý chung c a xã h i, nó ñư c truy n t ñ i này qua ñ i khác. + S phát tri n tâm lý con ngư i là quá trình lĩnh h i n n văn hóa xã h i thông qua các d ng ho t ñ ng khác nhau. Chính ho t ñ ng và các m i quan h c a con ngư i trong xã h i có tính quy t ñ nh s phát tri n tâm lý ngư i. + Tâm lý ngư i ñư c hình thành, phát tri n và bi n ñ i cùng v i s phát tri n c a l ch s xã h i. Nó ch u s ch ư c c a các ñi u ki n xã h i l ch s . Tóm l i: Tâm lý ngư i v ho t ñ ng mà nói thì là ho t ñ ng c a não, là ph n x có ñi u ki n; v m t n i dung là s ph n ánh c a hi n th c khác quan vào não con ngư i, nên tâm lý ngư i mang s c thái riêng c a cá nhân, c a dân t c, giai c p...Tâm lý ngư i là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p. III. CÁC NGUYÊN T C VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U TÂM LÝ NGƯ I 1. Các nguyên t c nghiên c u tâm lý 1.1. Nguyên t c quy t ñ nh lu n duy v t bi n ch ng TLH duy v t bi n ch ng ñã kh ng ñ nh: tâm lý có ngu n g c là th gi i khách quan tác ñ ng vào b não con ngư i, thông qua “lăng kính ch quan” c a con ngư i. 1.2. Khi nghiên c u các hi n tư ng tâm lý ta ph i ñi sâu vào b n ch t bên trong ch không ch d ng l i hi n tư ng bên ngoài, ñ ñ m b o tính chính xác, khách quan tuy t ñ i, tránh nh ng k t lu n ch quan v i vàng. 1.3. Ph i nghiên c u tâm lý trong s v n ñ ng và phát tri n c a chúng. Hay nói cách khác là ph i th ng nh t tâm lý, ý th c, nhân cách v i ho t ñ ng 1.4. Ph i nghiên c u các hi n tư ng tâm lý trong m i liên h gi a chúng v i nhau và gi a chúng v i các hi n tư ng khác. 1.5. Ph i nghiên c u tâm lý c a m t con ngư i c th , c a m t nhóm ngư i c th , ch không nghiên c u tâm lý m t cách chung chung. 2. Các phương pháp nghiên c u tâm lý 1. Phương pháp quan sát Quan sát là lo i tri giác có ch ñ nh, nh m xác ñ nh ñ c ñi m c a ñ i tư ng qua nh ng bi u hi n bên ngoài như: hành ñ ng, cách nói năng... Phương pháp quan sát ñư c dùng r t nhi u trong nghiên c u tâm lý h c, nó có th dùng m t cách ñ c l p hay dùng h tr v i các phương pháp khác. 6
2. Phương pháp th c nghi m Th c nghi m là quá trình tác ñ ng vào ñ i tư ng m t cách ch ñ ng trong nh ng ñi u ki n ñã ñư c kh ng ch ñ tìm hi u di n bi n tâm lý c a ñ i tư ng. ðây là phương pháp có nhi u hi u qu trong nghiên c u tâm lý. Có 2 lo i th c nghi m : Th c nghi m t nhiên và th c nghi m trong phòng thí nghi m 3. Tr c nghi m (Test) Tr c nghi m là m t phép th ñ ño lư ng tâm lý ñã ñư c tiêu chu n hóa trên m t s lư ng ngư i tiêu bi u trong m t th i ñi m nh t ñ nh. Trong tâm lý h c có: Test v nh n th c (trí tu ) c a Binê-Ximon, Oatslơ, Ravơn và Test v nhân cách c a Ayzen, Rosat, Murây. 4. Phương pháp ñàm tho i: là cách ñ t ra các câu h i cho ñ i tư ng và d a vào tr l i c a h ñ trao ñ i, thu th p thông tin v v n ñ c n nghiên c u. 5. Phương pháp phân tích s n ph m c a ho t ñ ng: Là phương pháp d a vào k t qu s n ph m c a ñ i tư ng ñ nghiên c u các ch c năng, di n bi n tâm lý c a ngư i ñó trong quá trình t o ra s n ph m. 6. Phương pháp ñi u tra: Là phương pháp dùng m t lo t câu h i nh m thăm dò, thu th p ý ki n c a ñ i tư ng nghiên c u v m t v n ñ nào ñó. Trong phi u ñi u tra thư ng có nh ng câu h i ti p xúc làm quen, có câu h i ñóng và câu h i m . 7. Phương pháp nghiên c u ti u s cá nhân. Là phương pháp có th nh n ra các ñ c ñi m tâm lý cá nhân thông qua vi c phân tích ti u s cu c s ng c a cá nhân ñó, góp ph n cung c p m t s tài li u cho vi c ch n ñoán tâm lý c a ñ i tư ng. Các phương pháp nghiên c u tâm lý con ngư i khá phong phú. M i phương pháp ñ u có nh ng ưu ñi m và h n ch nh t ñ nh. Mu n nghiên c u các ch c năng tâm lý m t cách khoa h c, khách quan, chính xác, c n ph i s d ng các phương pháp nghiên c u phù h p v i v n ñ nghiên c u và có s ph i h p ñ ng b các phương pháp nghiên c u v i nhau ñ ñem l i k t qu khách quan, toàn di n. IV.CƠ S SINH LÝ TH N KINH C A TÂM LÍ 1. Não và tâm lý 1.1. Sơ lư c v c u t o c a h th n kinh trung ương Toàn b ho t ñ ng c a cơ th con ngư i ñư c ti n hành dư i s ñi u khi n c a h th n kinh (g m h th n kinh trung ương và ph n ngo i biên). H th n kinh trung ương g m nhi u b ph n khác nhau, nó ñư c c u t o b i nhi u t bào th n kinh. T bào th n kinh g m có thân bào (trong thân bào có nhân t bào) và các nhánh (g m nhánh ng n và nhánh dài). Có nhi m v d n truy n các xung ñ ng th n kinh t t bào th n kinh này ñ n t bào th n kinh khác hay ñ n các cơ, tuy n ho c cơ quan khác. H th n kinh trung ương g m não b (n m trong h p s ) và t y s ng (n m trong xương s ng). Não b g m v não và ph n dư i v . V não là b ph n cao nh t c a não, ra ñ i mu n nh t trong l ch s phát tri n v t ch t, nó là t ch c ph c t p nh t và có ch c năng quan tr ng nh t. Ph n dư i v g m có các trung khu th n kinh c a các ph n x không ñi u ki n, ñi u khi n v n ñ ng, thăng b ng, các tuy n n i ti t. V não k t h p v i các h ch dư i v t o thành bán c u ñ i não ph i và bán c u ñ i não trái, chúng có ch c năng ho t ñ ng b t chéo nhau. Có nghĩa là bán c u ñ i não bên ph i s ñi u khi n n a bên trái cơ th . V não và các b ph n dư i v là cơ s v t ch t c a ho t ñ ng tâm lý. 1.2. V n ñ ñ nh khu ch c năng tâm lý trong não * Th k V(TCN) các nhà khoa h c ñã cho r ng: Lý trí n m trong ñ u. Tình c m n m ng c. Lòng ñam mê n m b ng... * Cu i th k XIX ñ u th k XX, m t s nhà th n kinh h c cho r ng: m i ch c năng tâm lý có m t vùng c ñ nh trong não ñi u khi n như vùng tư ng tư ng, tư duy, trí 7
nh ...Nhà não tư ng h c ngư i ð c tên là Ph.Gall cho r ng: tâm lý g n ch t v i m t khu nh t ñ nh trên não t o nên các vùng “t nh ”, “hung hăng”, “t ái”... * Các nhà sinh lý h c và tâm lý h c hi n ñ i cho r ng: trên v não có các vùng, mi n. M i vùng này là cơ s v t ch t c a các hi n tư ng tâm lý tương ng và chúng ñư c t p h p l i thành m t h th ng ñ nh khu ch c năng, nó ho t ñ ng r t cơ ñ ng linh ho t tùy theo yêu c u c a ch th . M i vùng có th tham gia vào nhi u hi n tư ng tâm lý. Trong não có s phân công r t ch t ch gi a các vùng trên v não (thùy trán, ñ nh, ch m, thái dương). Riêng não ngư i có ba vùng th c hi n ch c năng ngôn ng ñó là: Vùng Brôca (vùng nói); vùng Vécnicke (vùng nghe hi u); vùng ðêgiêrin (vùng nhìn hi u). M t s vùng ch c năng c a v não 1.Vùng th giác 6.Vùng vi t ngôn ng 2.vùng thính giác 7.Vùng nói ngôn ng 3.Vùng v giác. 8.Vùng nghe hi u ti ng nói 4.Vùng c m giác cơ th (da, cơ, kh p) 9.Vùng nhìn hi u ch vi t 5.Vùng v n ñ ng 2. Ph n x có ñi u ki n và tâm lý - Vào th k XVII R.ðecac là ngư i ñ u tiên ñưa ra khái ni m “ph n x ” và dùng ph n x ñ gi i thích ho t ñ ng tâm lý, nhưng ông m i ch nói ñ n ho t ñ ng vô th c g n v i ph n x . - I.M.Xêtrênôp ñã m r ng nguyên t c ph n x ñ n toàn b ho t ñ ng c a não. Năm 1863 ông vi t: “T t c các hi n tư ng tâm lý k c có ý th c l n vô th c, v ngu n g c ñ u là ph n x ” - I.P.Páplop ñã sáng l p ra h c thuy t ph n x có ñi u ki n và kh ng ñ nh: ph n x có ñi u ki n - Cơ s sinh lý c a hi n tư ng tâm lý. ð c ñi m c a ph n x có ñi u ki n: 8
+ Ph n x có ñi u ki n là ph n x t t o trong ñ i s ng cá th ñ thích nghi v i s thay ñ i c a môi trư ng. + Cơ s gi i ph u sinh lý c a ph n x có ñi u ki n là ho t ñ ng c a v não. + Quá trình hình thành ph n x có ñi u ki n là s thành l p ñư ng liên h th n kinh t m th i gi a các trung khu th n kinh trên v não. + Ph n x có ñi u ki n ñư c thành l p v i kích thích b t kỳ. + Ph n x có ñi u ki n báo hi u gián ti p kích thích không ñi u ki n s tác ñ ng vào cơ th . 3. Quy lu t ho t ñ ng th n kinh c p cao và tâm lý Ho t ñ ng th n kinh c p cao ch y u là ho t ñ ng ph n x có ñi u ki n. Nó ñư c th c hi n b i hai quá trình th n kinh cơ b n là: Hưng ph n và c ch . Hưng ph n giúp h th n kinh th c hi n ho c tăng ñ m nh c a m t ph n x ho c nhi u ph n x . c ch giúp h th n kinh kìm hãm ho c làm m t ñi m t ph n x ho c nhi u ph n x . Hưng ph n và c ch là hai m t th ng nh t c a ho t ñ ng th n kinh, chúng ph i h p và h tr v i nhau r t ch t ch . S hình thành và th hi n tâm lý còn ch u s chi ph i ch t ch c a các qui lu t ho t ñ ng th n kinh c p cao. 3.1. Quy lu t ho t ñ ng theo h th ng Trong ñi u ki n t nhiên c a ñ i s ng, các kích thích không tác ñ ng m t cách riêng l , chúng t o thành m t t h p kích thích ñ ng th i ho c n i ti p tác ñ ng ñ n cơ th . M t khác, cơ th cũng không ph n ng m t cách riêng l mà ph n ng m t cách t h p v i các kích thích ñó. Các ho t ñ ng ph n x có ñi u ki n k ti p nhau theo m t th t nh t ñ nh t o nên m t h th ng ñ nh hình ñ ng l c c a v não, làm cho trong não xu t hi n m t ph n x nào ñó thì kéo theo các ph n x khác cũng x y ra. ðó chính là cơ s sinh lý th n kinh c a xúc c m, tình c m và thói quen 3.2. Quy lu t lan t a và t p trung Khi trên v não có m t ñi m (vùng) hưng ph n hay c ch nào ñó thì hưng ph n hay c ch không d ng l i ñi m y, mà nó s lan to sang các vùng lân c n. Sau ñó trong nh ng ñi u ki n bình thư ng chúng l i t p trung vào m t nơi nh t ñ nh. Hai quá trình lan to và t p trung x y ra k ti p nhau trong m t trung khu th n kinh và luôn ñan chéo nhau. Nh ñó mà hình thành m t h th ng các ch c năng ph n x là cơ s sinh lý c a các hi n tư ng tâm lý. 3.3. Quy lu t c m ng qua l i Khi hai quá trình th n kinh cơ b n có nh hư ng qua l i v i nhau t o nên qui lu t c m ng qua l i. Có b n qui lu t c m ng qua l i sau: 3.3.1.C m ng qua l i ñ ng th i: Hưng ph n n y sinh m t ñi m trong bán c u ñ i não s t o ra c ch m t ñi m lân c n và ngư c l i. C m ng qua l i ñ ng th i hay c m ng qua l i gi a nhi u trung khu th n kinh. 3.3.2.C m ng qua l i ti p di n: Khi trên v não có m t ñi m v a có hưng ph n sau ñó l i có th chuy n sang c ch chính ñi m ñó và ngư c l i. Nó ch x y ra m t trung khu th n kinh. 3.3.3.C m ng dương tính: hưng ph n làm c ch sâu hơn và ngư c l i c ch làm hưng ph n m nh hơn. 3.3.4.C m ng âm tính: hưng ph n gây c ch và c ch làm gi m hưng ph n. 3.4. Quy lu t ph thu c cư ng ñ kích thích Trong tr ng thái bình thư ng, t nh táo kho m nh c a v não thì ñ l n c a ph n ng t l thu n v i cư ng ñ c a kích thích. con ngư i s ph thu c này mang tính tương ñ i, vì ph n ng c a con ngư i không ch ph thu c vào kích thích mà còn ph thu c vào ch th m i ngư i và ch u nh hư ng c a ngôn ng . 9
4. Hai h th ng tín hi u và tâm lý. H c thuy t v hai h th ng tín hi u là m t b ph n r t quan tr ng trong h c thuy t v ho t ñ ng th n kinh c p cao. * H th ng tín hi u th nh t: Bao g m nh ng tín hi u và các thu c tính c a các s v t hi n tư ng, k c các hình nh do các tín hi u tác ñ ng vào não gây ra. H th ng tín hi u I có c con ngư i và con v t. Nó là cơ s sinh lý c a ho t ñ ng nh n th c c m tính, tư duy tr c quan, c th và các xúc c m c a cơ th . * H th ng tín hi u th hai: Ch có ngư i, ñó là ngôn ng (nói và vi t). H th ng tín hi u hai là tín hi u c a tín hi u. Nó là cơ s sinh lý c a tư duy tr u tư ng, tư duy ngôn ng , ý th c, tình c m và các ch c năng tâm lý cao c p c a con ngư i. V. CƠ S XÃ H I C A TÂM LÝ NGƯ I 1. Ho t ñ ng và tâm lý 1.1. Khái ni m chung v ho t ñ ng - Theo nghĩa thông thư ng: ho t ñ ng là s tiêu hao năng lư ng th n kinh và cơ b p c a con ngư i tác ñ ng vào hi n th c khách quan nh m th a mãn nh ng nhu c u. - V phương di n TLH: Ho t ñ ng là quá trình xác l p m i quan h tác ñ ng qua l i gi a con ngư i v i th gi i ñ t o ra s n ph m v c hai phía (con ngư i và th gi i). Ho t ñ ng là phương th c t n t i c a con ngư i trong th gi i. Trong m i quan h gi a con ngư i và th gi i có hai quá trình di n ra ñ ng th i, th ng nh t và b sung cho nhau. ðó là quá trình ñ i tư ng hóa và quá trình ch th hóa. Như v y, trong ho t ñ ng con ngư i v a t o ra s n ph m v phía th gi i, v a t o ra tâm lý c a chính mình, hay nói cách khác tâm lý, ý th c, nhân cách ñư c hình thành và ñư c th hi n trong ho t ñ ng. Thông qua ho t ñ ng mà năng l c, tính cách, ñ o ñ c...c a cá nhân ñư c hình thành và phát tri n. 1.2. Các ñ c ñi m c a ho t ñ ng - Ho t ñ ng bao gi cũng là “ho t ñ ng có ñ i tư ng”: ñ i tư ng c a ho t ñ ng là cái con ngư i c n làm ra, c n chi m lĩnh. -Ho t ñ ng do ch th th c hi n, ch th ho t ñ ng có th là m t hay nhi u ngư i. - Ho t ñ ng bao gi cũng có m c ñích. M c ñích c a ho t ñ ng là làm bi n ñ i th gi i (khách th ) và bi n ñ i b n thân ch th ho t ñ ng. Hay nói cách khác, m c ñích c a ho t ñ ng là t o ra s n ph m có giá tr v t ch t hay tinh th n liên quan ñ n s tho mãn nhu c u c a con ngư i và xã h i. - Ho t ñ ng ti n hành theo nguyên t c gián ti p. Có nghĩa là trong ho t ñ ng, con ngư i gián ti p tác ñ ng ñ n khách th qua hình nh tâm lý trong ñ u, qua vi c s d ng công c lao ñ ng và các phương ti n ngôn ng . 1.3. C u trúc c a ho t ñ ng * Tâm lý h c hành vi cho r ng: ho t ñ ng c a con ngư i có c u trúc chung là kích thích - ph n ng (S - R) * A.N.Leonchep ñã nêu c u trúc vĩ mô c a ho t ñ ng bao g m 6 thành t . Trong ñó có 3 thành t thu c v ch th là: ho t ñ ng - hành ñ ng - thao tác. Ba thành t thu c v khách th ñó là: ñ ng cơ - m c ñích - phương ti n. Các thành t luôn có m i quan h tác ñ ng qua l i ch t ch v i nhau trong s tác ñ ng qua l i gi a ch th và khách th . ði u ñó ñư c bi u hi n c th như sau: M i ho t ñ ng ñư c h p thành b i nhi u hành ñ ng và m i hành ñ ng ñư c th c hi n b ng nhi u thao tác khác nhau. Ho t ñ ng nào cũng ñư c thúc ñ y b i m t ñ ng cơ nh t ñ nh là m c ñích chung c a ho t ñ ng. ð ñ t ñư c m c ñích con ngư i ph i s d ng các phương ti n, tùy theo ñi u ki n phương ti n mà con ngư i th c hi n các thao tác ñ ñ t ñư c m c ñích. Chính s tác ñ ng qua l i gi a ch th và khách th , gi a thao tác và n i dung ñ i tư ng c a ho t ñ ng t o ra s n ph m c a ho t ñ ng. 10
C u trúc c a ho t ñ ng ñư c khái quát theo sơ ñ sau Ch th Khách th ↓ ↓ Ho t ñ ng ð ng cơ ↓ ↓ Hành ñ ng M c ñích ↓ ↓ Thao tác Phương ti n S n ph m 1.4. Các lo i ho t ñ ng Có nhi u cách phân lo i ho t ñ ng * Xét v phương di n cá th có 4 lo i ho t ñ ng: Vui chơi - H c t p - Lao ñ ng - Ho t ñ ng xã h i. * Xét v phương di n s n ph m có 2 lo i ho t ñ ng: + Ho t ñ ng th c ti n (còn g i là ho t ñ ng bên ngoài): là ho t ñ ng tác ñ ng vào s v t, bi n ñ i s v t ñ t o ra s n ph m v t ch t. + H at ñ ng lý lu n (ho t ñ ng bên trong, ho t ñ ng tâm lý): di n ra v i hình nh bi u tư ng, khái ni m ...t o ra s n ph m tinh th n. * Có cách phân lo i khác ta có 4 lo i : + Ho t ñ ng bi n ñ i + Ho t ñ ng nh n th c + Ho t ñ ng ñ nh hư ng giá tr + Ho t ñ ng giao lưu. Tóm l i: Tâm lý, ý th c ñư c hình thành, phát tri n và th hi n trong ho t ñ ng. Nh có ho t ñ ng mà con ngư i m i lĩnh h i ñư c nh ng kinh nghi m xã h i, n n văn hoá xã h i ñ bi n thành cái riêng c a b n thân ñ phát tri n nhân cách. 2. Giao ti p và tâm lý 2.1. Giao ti p là gì? Giao ti p là s ti p xúc tâm lý gi a ngư i v i ngư i thông qua ñó con ngư i trao ñ i v i nhau v thông tin, v c m xúc, ñư c tri giác l n nhau và nh hư ng tác ñ ng qua l i v i nhau. Hay nói cách khác: giao ti p là xác l p và v n hành các quan h ngư i - ngư i, ñ th c hi n các quan h xã h i gi a ch th này v i ch th khác. 2.2. Các lo i giao ti p * Theo phương ti n giao ti p ta có: + Giao ti p v t ch t: giao ti p thông qua hành ñ ng v i v t th . + Giao ti p phi ngôn ng : giao ti p b ng c ch , ñi u b , nét m t... + Giao ti p b ng ngôn ng : giao ti p b ng ti ng nói, ch vi t. ðây là hình th c giao ti p ñ c trưng c a con ngư i. Giao ti p b ng ngôn ng ph thu c vào nh ng y u t sau : - Trình ñ s d ng ngôn ng c a ngư i nói - ð c ñi m ñi u b khi nói - Cá tính c a ngư i nói - V trí, vai trò c a ngư i nói và ngư i nghe. 11
* Theo kho ng cách khi giao ti p + Giao ti p tr c ti p: m t ñ i m t, ch th tr c ti p phát và nh n tín hi u v i nhau. + Giao ti p gián ti p: qua thư t , có khi qua th n giao cách c m... * Theo quy cách giao ti p + Giao ti p chính th c: nh m th c hi n nhi m v chung theo ch c trách, quy ñ nh. + Giao ti p không chính th c: là giao ti p gi a nh ng ngư i hi u bi t rõ v nhau, theo ki u thân tình. Các lo i giao ti p trên luôn tác ñ ng qua l i, b sung cho nhau, làm cho m i quan h giao ti p c a con ngư i vô cùng ña d ng và phong phú. 2.3. Quan h giao ti p và ho t ñ ng Ho t ñ ng ph n ánh các m i quan h gi a ch th - khách th . Giao ti p ph n ánh m i quan h gi a con ngư i và con ngư i (ch th - ch th ). - Nhi u nhà tâm lý h c cho r ng: giao ti p như m t d ng ñ c bi t c a ho t ñ ng. - M t s nhà tâm lý h c khác cho r ng: giao ti p và ho t ñ ng là hai ph m trù ñ ng ñ ng, có quan h qua l i v i nhau trong cu c s ng c a con ngư i. Có trư ng h p giao ti p là ñi u ki n c a m t ho t ñ ng khác. Có trư ng h p ho t ñ ng là ñi u ki n ñ th c hi n m i quan h giao ti p gi a con ngư i v i con ngư i. Ho t ñ ng và giao ti p ñ u là hai m t không th thi u ñư c c a l i s ng, c a ho t ñ ng cùng nhau gi a con ngư i v i con ngư i trong th c ti n. Tâm lý là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p. Tóm l i: TLH duy v t bi n ch ng ñã kh ng ñ nh: Tâm lý con ngư i có ngu n g c t bên ngoài, t th gi i khách quan chuy n vào trong não c a m i ngư i. Trong ñó quan h xã h i, n n văn hóa xã h i là cái quy t ñ nh b n ch t tâm lý ngư i. Tâm lý ngư i là kinh nghi m xã h i l ch s chuy n thành kinh nghi m c a b n thân thông qua ho t ñ ng và giao ti p. Ho t ñ ng và giao ti p là nơi n y sinh ra tâm lý, ñ ng th i cũng là nơi tâm lý v n hành, th c hi n vai trò c a mình ñ i v i cu c s ng. Vì v y, tâm lý là s n ph m c a ho t ñ ng và giao ti p. Câu h i ôn t p 1.Tâm lý là gì? Hãy phân tích nh ng ñ c ñi m c a hi n tư ng tâm lý ngư i. Qua ñó anh/ch c n lưu ý nh ng gì liên quan ñ n ho t ñ ng c a mình? 2. Trình bày s phân lo i các hi n tư ng tâm lý ngư i. Cho ví d minh ho . 3. Khi nói v b n ch t hi n tư ng tâm lý ngư i V.I.Lênin ñã kh ng ñ nh: “Các ñ i tư ng, s v t, v t th t n t i ngoài chúng ta và không ph thu c vào ta; các c m giác c a chúng ta ñ u là hình nh c a th gi i bên ngoài”. Kh ng ñ nh trên c a Lênin ñã nói lên lu n ñi m nào trong tâm lý h c duy v t bi n ch ng. Phân tích n i dung, ý nghĩa c a lu n ñi m ñó. 4. Con kh do ñư c hu n luy n ho c do b t chư c có th bi t c m ch i quét nhà, c m búa ñ p v g ch, c m kính ñeo lên m t...Nh ng hành ñ ng ñó c a con kh v b n ch t có khác gì v i nh ng vi c làm tương t c a con ngư i hay không? T i sao? 5. Trình bày sơ lư c các phương pháp tìm hi u tâm lý con ngư i. 6.Cơ s t nhiên c a tâm lý ngư i là gì? Phân tích t ng y u t trong cơ s ñó. 7. Trình bày c u trúc c a ho t ñ ng? Phân tích vai trò ho t ñ ng ñ i v i s hình thành tâm lý - ý th c ? 8. Giao ti p là gì? Giao ti p và ho t ñ ng có m i quan h v i nhau như th nào ? 12
Chương hai S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N C A TÂM LÝ - Ý TH C I. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N TÂM LÝ 1. Tiêu chu n xác ñ nh s n y sinh tâm lý Tâm lý h c Macxit nghiên c u s phát tri n các hình th c ph n ánh tâm lý t ñơn gi n ñ n ph c t p và ñã kh ng ñ nh: Tâm lý, ý th c là k t qu c a s phát tri n lâu dài c a v t ch t, nó tr i qua ba giai ño n. * T v t ch t chưa có s s ng (vô sinh) ñ n v t ch t có s s ng (h u sinh) Giai ño n này k t thúc b ng s xu t hi n s s ng trên trái ñ t v i hình thái ñ u tiên là gi t côaxecva (gi t protit). Nó ñư c xu t hi n cách ñây kho ng 2500 tri u năm trư c ñây. Hình th c ph n ánh giai ño n này là ph n ánh sinh v t(tính ch u kích thích), xu t hi n nh ng sinh v t dư i m c côn trùng. * T sinh v t chưa có c m giác ñ n sinh v t có c m giác Trên cơ s tính ch u kích thích, loài côn trùng b t ñ u xu t hi n h th n kinh hình m u (h ch), giúp cơ th có kh năng ñáp l i nh ng kích thích có nh hư ng tr c ti p l n kích thích gián ti p ñ i v i s t n t i c a cơ th . Trong giai ño n này tính c m ng (nh y c m) xu t hi n. Tính c m ng ñư c coi là m m m ng ñ u tiên c a ph n ánh tâm lý, nó xu t hi n cách ñây 600 tri u năm trư c ñây. Lúc ñ u ch là nh ng hi n tư ng tâm lý ñơn gi n (c m giác) d n d n phát tri n lên thành các hi n tư ng tâm lý khác ph c t p hơn. * T sinh v t có c m giác nhưng chưa có ý th c ñ n ch th có ý th c Loài ngư i xu t hi n, con ngư i có b não phát tri n m nh, cùng v i lao ñ ng và ngôn ng thì ý th c xu t hi n. ðó là hình th c ph n ánh tâm lý cao nh t và cũng chính là d u hi u ñ phân bi t tâm lý c a con ngư i khác v i tâm lý c a con v t. Tiêu chu n xác ñ nh s n y sinh tâm lý ñó chính là tính nh y c m (tính c m ng). 2. Các th i kỳ phát tri n tâm lý Xét theo m c ñ ph n ánh thì tâm lý loài ngư i tr i qua ba th i kỳ sau: * Th i kỳ c m giác: Là th i kỳ ñ u tiên trong ph n ánh tâm lý có ñ ng v t không xương s ng. th i kỳ này, con v t m i ch có kh năng tr l i t ng kích thích riêng l . * Th i kỳ tri giác: B t ñ u xu t hi n t loài cá có h th n kinh hình ng v i tu s ng và v não, giúp ñ ng v t có kh năng ñáp l i m t t h p các kích thích ngo i gi i, ch không ch ñáp l i t ng kích thích riêng l . ðó là kh năng tri giác. * Th i kỳ tư duy: - Tư duy b ng tay (tư duy c th ): dùng 2 bàn tay ñ s mó, l p ráp ñ gi i quy t các tình hu ng c th trư c m t ( loài ngư i vư n Oxtralopitec, cách ñây kho ng 10 tri u năm). - Tư duy b ng ngôn ng : ñây là lo i tư duy có m t ch t lư ng hoàn toàn m i, n y sinh khi loài ngư i xu t hi n, giúp con ngư i nh n th c ñư c b n ch t, quy lu t c a th gi i. Nh có tư duy b ng ngôn ng mà ho t ñ ng c a con ngư i có tính m c ñích, tính k ho ch cao, giúp con ngư i không ch c i t o th gi i mà còn c i t o chính b n thân mình. Xét theo ngu n g c n y sinh c a hành vi thì tâm lý tr i qua ba th i kỳ sau: * Th i kỳ hành vi b n năng: B n năng là hành vi b m sinh mang tính di truy n có cơ s là nh ng ph n x không ñi u ki n. B n năng nh m tho mãn các nhu c u có tính thu n tuý cơ th . B n năng có c con ngư i và con v t, nhưng b n năng c a con ngư i khác v ch t so v i b n năng c a con v t. C.Mac nói: “B n năng c a con ngư i là b n năng có ý th c.” * Th i kỳ hành vi k x o: 13
Xu t hi n sau b n năng, trên cơ s luy n t p. K x o là hành vi m i do cá nhân t t o. So v i b n năng thì hành vi k x o có tính m m d o và kh năng bi n ñ i l n. * Th i kỳ hành vi trí tu : Hành vi trí tu là k t qu c a luy n t p, do cá th t t o trong ñ i s ng c a nó. Hành vi trí tu con v t ch y u nh m gi i quy t các tình hu ng c th có liên quan ñ n vi c tho mãn các nhu c u sinh v t c a cơ th . Hành vi trí tu c a con ngư i sinh ra trong ho t ñ ng nh m nh n th c b n ch t các m i quan h có tính quy lu t, nh m thích ng và c i t o th gi i khách quan. Hành vi trí tu c a con ngư i g n li n v i ngôn ng , là hành vi có ý th c. 3. Các giai ño n phát tri n tâm lý theo l a tu i S phát tri n tâm lý c a con ngư i b t ñ u t khi sinh ra ñ n khi con ngư i ch t ñi nó tr i qua nhi u giai ño n v i s chuy n bi n liên t c t c p ñ này sang c p ñ khác. m i l a tu i s phát tri n tâm lý ñ t t i m t ch t lư ng m i, ñư c di n ra theo các qui lu t ñ c thù. S phát tri n tâm lý c a con ngư i luôn g n li n v i ho t ñ ng ch ñ o. 3.1. Giai ño n tu i sơ sinh và hài nhi - T 0 ñ n 2 tháng (sơ sinh) - T 2 tháng ñ n 12 tháng (hài nhi) Ho t ñ ng ch ñ o giai ño n này là ho t ñ ng giao ti p c m xúc tr c ti p v i ngư i l n, trư c h t v i cha m . 3.2. Giai ño n trư c tu i h c - T 1 ñ n 3 tu i (vư n tr ) - T 3 tu i ñ n 6 tu i (m u giáo) Ho t ñ ng vui chơi là ho t ñ ng ch ñ o l a tu i này. 3.3. Giai ño n tu i ñi h c - T 6 tu i ñ n 11 tu i ( nhi ñ ng) - T 11 tu i ñ n 15 tu i ( thi u niên) - T 15 tu i ñ n 18 tu i ( ñ u thanh niên) - T 18 tu i ñ n 25 tu i ( thanh niên) Ho t ñ ng h c t p là ho t ñ ng ch ñ o l a tu i h c sinh. 3.4. Giai ño n tu i trư ng thành T 25 tu i ñ n 60 tu i. Ho t ñ ng lao ñ ng và ho t ñ ng xã h i là ho t ñ ng ch ñ o l a tu i thanh niên và ngư i trư ng thành. 3.5. Giai ño n già: T 60 tu i tr v sau. Giai ño n này ch y u là ngh ngơi. II. S HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRI N Ý TH C 1. Khái ni m chung v ý th c 1.1.ð nh nghĩa *Ý th c là hình th c ph n ánh tâm lý cao nh t ch có con ngư i. Là kh năng con ngư i hi u ñư c các tri th c mà con ngư i ñã ti p thu ñư c, nó ph n ánh b ng ngôn ng . Ý th c là hình th c ph n ánh tâm lý b c cao ñ c trưng c a con ngư i, là tri th c c a tri th c, ph n ánh c a ph n ánh. con ngư i nh có ngôn ng ñã bi n hình nh tâm lý v a m i ph n ánh ñư c thành ñ i tư ng khách quan ñ ti p t c ph n ánh v nó. Có th ví ý th c như c p m t th 2 soi vào k t qu (hình nh tâm lý) do c p m t th nh t (c m giác, tri giác...) mang l i. V i ý nghĩa ñó, ta có th nói: ý th c là t n t i ñư c nh n th c. 1.2. Các thu c tính cơ b n c a ý th c * Ý th c th hi n năng l c nh n th c cao nh t c a con ngư i v th gi i. * Ý th c th hi n thái ñ c a con ngư i v i th gi i. * Ý th c th hi n năng l c ñi u khi n, ñi u ch nh hành vi c a con ngư i. * Kh năng t ý th c. 2.S hình thành và phát tri n ý th c 2.1..S hình thành ý th c c a con ngư i 14
Các tác gi kinh ñi n c a ch nghĩa Mác ñã ch rõ: trư c h t là lao ñ ng, sau lao ñ ng và ñ ng th i v i lao ñ ng là ngôn ng . ðây là hai ñ ng l c ch y u ñ bi n b não con vư n thành b não con ngư i, ñây cũng chính là 2 y u t t o nên s hình thành ý th c c a con ngư i. * Vai trò c a lao ñ ng ñ i v i s hình thành ý th c Ta có th nói: ý th c ñư c hình thành và bi u hi n su t quá trình lao ñ ng c a con ngư i, nó th ng nh t v i quá trình lao ñ ng và s n ph m lao ñ ng do con ngư i làm ra. + Trư c khi lao ñ ng: ñ làm ra m t s n ph m nào ñó, con ngư i ph i hình dung ra trư c mô hình c a cái c n làm và cách làm ra cái ñó trong ñ u. Có nghĩa là con ngư i ý th c ñư c v cái mà mình s làm ra. T ñó con ngư i s huy ñ ng toàn b v n hi u bi t, năng l c trí tu c a mình vào ñó ñ ñ t ñư c m c ñích. ðó là ñi u khác bi t gi a con ngư i v i con v t (ngư i ki n trúc sư v i con ong...). + Trong lao ñ ng: con ngư i ph i bi t ch t o và s d ng các công c lao ñ ng, ti n hành các thao tác và hành ñ ng lao ñ ng ñ tác ñ ng vào ñ i tư ng ñ t o ra s n ph m. Trong quá trình lao ñ ng ñó ý th c ñư c hình thành và ñư c th hi n . + K t thúc quá trình lao ñ ng con ngư i bi t ñ i chi u s n ph m làm ra v i mô hình tâm lý c a s n ph m mà mình ñã hình dung ra trư c, ñ ñánh giá, hoàn thi n s n ph m ñó. * Vai trò c a ngôn ng và giao ti p ñ i v i s hình thành ý th c - Ho t ñ ng ngôn ng giúp con ngư i có ý th c v vi c s d ng công c lao ñ ng, ti n hành h th ng các thao tác hành ñ ng lao ñ ng ñ làm ra s n ph m. - Nh ngôn ng và giao ti p mà con ngư i thông báo, trao ñ i thông tin v i nhau, ph i h p ñ ng tác v i nhau ñ cùng t o ra s n ph m chung. - Nh ngôn ng và giao ti p mà con ngư i có ý th c v b n thân mình, ý th c v ngư i khác trong ho t ñ ng lao ñ ng chung. Ngôn ng cũng giúp con ngư i phân tích, ñánh giá s n ph m mà mình làm ra. 2.2. S hình thành ý th c và t ý th c c a cá nhân * Ý th c c a cá nhân ñư c hình thành trong ho t ñ ng và th hi n trong s n ph m ho t ñ ng c a cá nhân. * Ý th c c a cá nhân ñư c hình thành trong m i quan h giao ti p c a cá nhân v i ngư i khác, v i xã h i. * Ý th c cá nhân ñư c hình thành b ng con ñư ng ti p thu n n văn hóa xã h i, ý th c xã h i. * Ý th c cá nhân ñư c hình thành b ng con ñư ng t nh n th c, t ñánh giá, t phân tích hành vi c a mình. 3. Các c p ñ ý th c 3.1. C p ñ chưa ý th c (vô th c) * Nh ng hi n tư ng tâm lí không có ý th c (vô th c) Trong cu c s ng bên c nh các hi n tư ng tâm lý có ý th c, chúng ta còn g p nh ng hi n tư ng tâm lý chưa có ý th c di n ra, nó chi ph i ho t ñ ng c a con ngư i. Vô th c là hình th c ph n ánh hi n th c khác quan không ñ t ñ n c p ñ ý th c. Trong tr ng thái vô th c con ngư i không nh n th c ñư c hành ñ ng c a mình, con ngư i m t kh năng ñ nh hư ng hoàn toàn v không gian, th i gian và không có kh năng ñi u ch nh hành vi b ng ngôn ng (vì nó b r i lo n). Vô th c bao g m nhi u hi n tư ng tâm lý khác nhau c a t ng chưa có ý th c như nh ng hi n tư ng sau: + Nh ng hi n tư ng có tính ch t b nh lý như hoang tư ng, o giác... + Hi n tư ng x y ra trong tr ng thái c ch c a h th n kinh như mơ ng ... + Nh ng hi n tư ng xu t phát t b n năng như ch p m t, ng g t, ngáp... + Hi n tư ng ti m th c như thói quen, k x o... + Hi n tư ng v t sáng. 3.2. C p ñ ý th c, t ý th c 15
* Nh ng hi n tư ng tâm lí có ý th c: là nh ng hi n tư ng tâm lí có s tham gia, ñi u ch nh c a ý th c. ðó là nh ng hi n tư ng tâm lí ñư c nh n th c, có ch ñ nh, có d tính trư c. ngư i trư ng thành và ngư i bình thư ng, h u h t các hi n tư ng tâm lí, các hành vi, c ch , l i ăn ti ng nói...c a h ñ u có s tham gia c a ý th c. Vì th mà ho t ñ ng c a con ngư i khác v ch t so v i loài v t. Quá trình con ngư i nh n th c, t thái ñ có ch tâm và d ki n trư c ñư c hành vi c a mình, làm cho hành vi tr nên có ý th c. * T ý th c là m c ñ phát tri n cao c a ý th c th hi n: s t nh n th c v b n thân, t nh n xét, t ñánh giá, t ñi u ch nh, ñi u khi n hành vi theo m c ñích t giác, có kh năng t giáo d c, t hoàn thi n mình. Nó b t ñ u hình thành t tu i lên ba. 3.3. C p ñ ý th c nhóm và ý th c t p th Trong m i quan h giao ti p và ho t ñ ng thì ý th c c a cá nhân s phát tri n d n ñ n c p ñ ý th c xã h i, ý th c nhóm, ý th c t p th . (VD: ý th c gia ñình, dòng h , dân t c, ngh nghi p...) Tóm l i: Các c p ñ khác nhau c a ý th c luôn tác ñ ng l n nhau, chuy n hóa và b sung cho nhau làm tăng tính ña d ng và s c m nh c a ý th c. III. CHÚ Ý - ðI U KI N C A HO T ð NG CÓ Ý TH C 1. Chú ý là gì? Chú ý là s t p trung c a ý th c vào m t hay m t nhóm s v t hi n tư ng, ñ ñ nh hư ng ho t ñ ng, ñ m b o ñi u ki n c n thi t cho ho t ñ ng ti n hành có hi u qu . Chú ý là m t tr ng thái tâm lý luôn ñi kèm v i các quá trình tâm lý khác, giúp cho các quá trình tâm lý ñó ph n ánh ñ i tư ng m t cách t t nh t. Nh ng hi n tư ng chăm chú nhìn, l ng tai nghe, t p trung suy nghĩ...ñ u là bi u hi n c a chú ý. Chú ý thư ng bi u hi n ra bên ngoài như nét m t, ñ ng tác...Có lúc chú ý hư ng vào ñ i tư ng bên ngoài, nhưng có lúc chú ý l i hư ng vào n i tâm bên trong c a con ngư i. Vì v y, khi ñánh s chú ý c a con ngư i, ta không ch căn c vào nh ng bi u hi n bên ngoài mà ta ph i căn c vào ch t lư ng c a s chú ý và k t qu c a s ph n ánh. B i vì, con ngư i có hi n tư ng “v chú ý". Cơ s sinh lý c a chú ý là hình thành ph n x ñ nh hư ng có l a ch n (còn g i là ph n x cái gì th ) 2. Các lo i chú ý 2.1. Chú ý không ch ñ nh: Là lo i chú ý không có m c ñích t giác, không c n s n l c c a b n thân. Chú ý không ch ñ nh ch y u do tác ñ ng bên ngoài gây ra, nó ph thu c vào ñ c ñi m c a v t kích thích. Lo i chú ý này thư ng nh nhàng, ít gây căng th ng, nhưng kém b n v ng khó duy trì lâu dài. 2.2. Chú ý có ch ñ nh: Là lo i chú ý có m c ñích ñ nh trư c và ph i có s n l c c a b n thân. Chú ý có ch ñ nh có liên quan ch t ch v i ho t ñ ng c a h th ng tín hi u th hai, v i ý chí, tình c m, xu hư ng c a cá nhân. Lo i chú ý này r t b n v ng, nhưng n u kéo dài s gây căng th ng m t m i. Hai lo i chú ý trên có quan h ch t ch v i nhau, b sung chuy n hóa cho nhau. Có trư ng h p lúc ñ u là chú ý không ch ñ nh nhưng k t thúc l i là chú ý có ch ñ nh và ngư c l i. 2.3. Chú ý sau khi có ch ñ nh Lo i này v n là chú ý có ch ñ nh, nhưng không ñòi h i s căng th ng c a ý chí, nó lôi cu n con ngư i vào n i dung và phương th c ho t ñ ng t i m c khoái c m, ñem l i hi u qu cao c a chú ý. Ví d như khi ta ñ c sách m t cách say sưa. M i lo i chú ý ñ u có vai trò nh t ñ nh trong ñ i s ng ho t ñ ng c a con ngư i. ð ho t ñ ng có hi u qu chúng ta c n luy n t p s chú ý có ch ñ nh. 3. Các thu c tính cơ b n c a chú ý 16
3.1. S c t p trung c a chú ý Là kh năng ch chú ý ñ n m t ph m vi ñ i tư ng tương ñ i h p c n thi t cho ho t ñ ng lúc ñó, nh m ph n ánh ñ i tư ng m t cách t t nh t. 3.2. S b n v ng c a chú ý Là kh năng duy trì chú ý trong th i gian lâu dài vào m t hay m t s ñ i tư ng nh t ñ nh c a ho t ñ ng mà không chuy n sang ñ i tư ng khác. Ngư c v i ñ b n v ng là s phân tán chú ý. S phân tán chú ý di n ra theo chu kỳ nh t ñ nh g i là s dao ñ ng c a chú ý. Mu n duy trì tính b n v ng c a chú ý thì c n ñ n tính tích c c c a con ngư i, cũng như nhi m v m i m do cu c s ng ñ ra. 3.3. S phân ph i chú ý: Là kh năng cùng m t lúc chú ý ñ y ñ nhi u ñ i tư ng hay nhi u ho t ñ ng khác nhau m t cách có ch ñ nh. S phân ph i chú ý không mâu thu n v i s t p trung chú ý. S phân ph i chú ý còn là năng l c trí tu không th thi u ñư c. 3.4. Kh i lư ng chú ý Là s lư ng ñ i tư ng mà chú ý hư ng t i. Kh i lư ng c a chú ý còn ph thu c vào ñ c ñi m c a ñ i tư ng, cũng như nhi m v và ñ c ñi m c a ho t ñ ng. 3.5. S di chuy n chú ý Là kh năng di chuy n chú ý t ñ i tư ng này sang ñ i tư ng khác m t cách linh ho t theo yêu c u c a ho t ñ ng. S di chuy n chú ý có th di n ra m t cách có ch ñ nh ho c không ch ñ nh. Nó ph thu c vào m i quan h gi a ho t ñ ng trư c và ho t ñ ng sau ñó, nó còn ph thu c vào thái ñ c a cá nhân ñ i v i ho t ñ ng mình ñang ti n hành. S di chuy n chú ý nói lên tính m m d o linh ho t c a chú ý, nó không mâu thu n v i tính b n v ng c a s chú ý, nhưng cũng không ph i là s phân tán chú ý. Mà s di chuy n chú ý là s c chú ý ñư c thay th m t cách có ý th c. Trên ñây là các thu c tính cơ b n c a chú ý, chúng có quan h b sung cho nhau. M i thu c tính c a chú ý gi vai trò nh t ñ nh ñ i v i ho t ñ ng, nhưng cái ñó còn tuỳ thu c vào ch chúng ta bi t s d ng ph i h p các thu c tính ñó như th nào theo yêu c u c a ho t ñ ng. Chú ý không ph i t nhiên mà có, mà chúng ñư c hình thành nh luy n t p trong ho t ñ ng th c ti n. CÂU H I ÔN T P Chương ba HO T ð NG NH N TH C Nh n th c là m t trong ba m t cơ b n c a ñ i s ng tâm lý con ngư i (nh n th c, tình c m, hành ñ ng) nó quan h ch t ch v i các m t kia, nhưng không ngang b ng v nguyên t c. Nó có quan h m t thi t v i các hi n tư ng tâm lý khác c a con ngư i. Nh n th c là m t quá trình, con ngư i quá trình này thư ng g n v i m c ñích nh t ñ nh nên nh n th c c a con ngư i là m t ho t ñ ng. ð c trưng n i b t nh t c a ho t ñ ng nh n th c là ph n ánh hi n th c khách quan. Ho t ñ ng này bao g m nhi u quá trình khác nhau, th hi n nh ng m c ñ ph n ánh hi n th c khác nhau (C m giác, tri giác, tư duy, tư ng tư ng) và mang l i nh ng s n ph m khác nhau v hi n th c khách quan (hình tư ng, bi u tư ng, khái ni m). Căn c vào tính ch t ph n ánh có th chia toàn b ho t ñ ng nh n th c thành hai giai 17
ño n l n: Nh n th c c m tính (c m giác và tri giác). Nh n th c lý tính (tư duy và tư ng tư ng). Hai giai ño n nh n th c nêu trên có m i quan h ch t ch v i nhau và tác ñ ng l n nhau. V.I.Lênin ñã t ng k t m i quan h này thành qui lu t c a ho t ñ ng nh n th c nói chung như sau: “T tr c quan sinh ñ ng ñ n tư duy tr u tư ng và t tư duy tr u tư ng ñ n th c ti n ñó là con ñư ng bi n ch ng c a s nh n th c chân lý, c a s nh n th c hi n th c khách quan.” I. NH N TH C C M TÍNH 1. C M GIÁC 1.1. ð nh nghĩa M i s v t, hi n tư ng xung quanh ta ñ u b c l hàng lo t nh ng thu c tính b ngoài như: hình d ng, kích thư c, màu s c, tr ng lư ng, tính ch t...nh ng thu c tính ñó ñư c liên h v i b não c a con ngư i nh c m giác. V y c m giác là gì? C m giác là m t quá trình tâm lý ph n ánh t ng thu c tính riêng l , b ngoài c a s v t và hi n tư ng khi chúng ñang tr c ti p tác ñ ng vào giác quan c a ta. - C m giác là quá trình tâm lý ñơn gi n nh t, nghĩa là có m ñ u, di n bi n và k t thúc m t cách rõ ràng. Nhưng nó có vai trò r t quan tr ng ñ i v i ho t ñ ng nh n th c c a con ngư i. Kích thích gây ra c m giác chính là các s v t, hi n tư ng trong hi n th c khách quan và các tr ng thái sinh lý c a b n thân ta. - C m giác m i ch ph n ánh t ng thu c tính riêng l , b ngoài c a s v t, hi n tư ng (như màu s c, hình d ng, mùi v , âm thanh...) thông qua ho t ñ ng c a t ng giác quan riêng l ch chưa ph n ánh ñư c tr n v n các thu c tính c a s v t, hi n tư ng. Nên c m giác m i ch ph n ánh ñ i tư ng m t cách mơ h , không chính xác. - C m giác ph n ánh hi n th c khách quan m t cách tr c ti p. Hay nói cách khác c m giác ch x y ra khi s v t hi n tư ng ñang tr c ti p tác ñ ng vào các giác quan c a chúng ta. N u s v t hi n tư ng m t ñi thì k t thúc quá trình c m giác. Ví d : khi âm thanh tác ñ ng vào thính giác ta có c m giác nghe. - C m giác có c con ngư i và con v t, nhưng c m giác ngư i khác v ch t so v i c m giác c a ñ ng v t. C m giác c a con ngư i mang b n ch t xã h i l ch s và là s n ph m c a xã h i l ch s . C m giác c a con ngư i có s tham gia c a tư duy và ý th c nên ch t lư ng ph n ánh c a nó hơn h n con v t. C m giác c a con ngư i còn ph thu c vào tr ng thái s c kh e, tâm tr ng, kinh nghi m s ng, ngôn ng , tâm th , tri th c ngh nghi p và các quá trình tâm lí khác... 1.2. Vai trò c a c m giác - C m giác giúp con ngư i ñ nh hư ng hành vi, ho t ñ ng trong cu c s ng và có th thích ng v i s thay ñ i c a môi trư ng. - C m giác là ñi u ki n quan tr ng ñ ñ m b o tr ng thái ho t ñ ng c a v não giúp cho con ngư i có cu c s ng tinh th n bình thư ng. Các trình nghiên c u cho th y nh ng ngư i “ñói c m giác” thì các ch c năng tâm lý và sinh lý s b r i lo n. - C m giác là m t trong nh ng con ñư ng ñ nh n th c hi n th c khách quan. ð c bi t quan tr ng ñ i v i nh ng ngư i b khuy t t t. - C m giác là ngu n cung c p nguyên v t li u cho các quá trình tâm lý cao hơn. Lê nin: “C m giác là viên g ch ñ u tiên ñ xây d ng nên tòa lâu ñài nh n th c”. 1.3. Phân lo i c m giác 1.3.1. C m giác bên ngoài * C m giác nhìn (th giác) cho ta bi t nh ng thu c tính v màu s c, hình d ng, kích thư c... c a ñ i tư ng. * C m giác ng i (kh u giác) cho ta bi t thu c tính mùi c a ñ i tư ng. * C m giác nghe (thính giác) cho ta bi t thu c tính âm thanh, ngôn ng ... 18
* C m giác n m (v giác) cho ta bi t thu c tính v v c a ñ i tư ng như v : m n, ng t, chua và ñ ng. * C m giác da (xúc giác) cho ta bi t thu c tính nhi t ñ , v tr ng lư ng... 1.3.2. C m giác bên trong Ph n ánh tr ng thái c a các cơ quan n i t ng và do nh ng b máy th c m bên trong cơ th ti p nh n kích thích. C m giác bên trong g m có: * C m giác v n ñ ng: ph n ánh nh ng bi n ñ i x y ra trong các cơ quan v n ñ ng, nó cho ta bi t ñ co, ñ căng, ñ g p c a các b p th t, gân, dây ch ng, kh p xương c a cơ th . C m giác v n ñ ng k t h p v i c m giác ñ ng ch m cho ta c m giác s mó. C m giác s mó giúp ta ñi u ch nh có hi u qu các ñ ng tác lao ñ ng, nh t là nh ng ñ ng tác ñòi h i tính chính xác cao. * C m giác thăng b ng: ph n ánh v trí và s chuy n ñ ng c a ñ u ta so v i phương c a tr ng l c. C m giác này r t quan tr ng ñ i v i ho t ñ ng c a con ngư i. Khi cơ quan này b kích thích quá m c thì s gây ra hi n tư ng chóng m t, ói m a...Ngư i kém v c m giác này không thích h p ngh hàng không, hàng h i. * C m giác cơ th : ph n ánh tình tr ng ho t ñ ng c a các cơ quan n i t ng. Nó bao g m c m giác ñói, no, ngh t th , bu n nôn và c m giác ñau các b ph n bên trong cơ th (tim, gan, ru t...). C m giác cơ th báo hi u tình tr ng ho t ñ ng ho c s r i lo n c a các b ph n bên trong cơ th . * C m giác rung: ph n ánh s rung ñ ng c a các s v t. Nó do các dao ñ ng c a không khí tác ñ ng lên b m t thân th t o nên. C m giác này ñ c bi t phát tri n m nh nh ng ngư i khuy t t t (nh t là ngư i v a ñi c, v a câm). Các c m giác bên ngoài và các c m giác bên trong luôn tác ñ ng qua l i và nh hư ng l n nhau, t o nên s ña d ng phong phú v c m giác c a con ngư i. 1.4. Các qui lu t cơ b n c a c m giác 1.4.1. Qui lu t ngư ng c m giác - Mu n có c m giác thì ph i có s kích thích vào các giác quan, nhưng không ph i b t c kích thích nào tác ñ ng vào giác quan cũng ñ u gây ra c m giác. Mu n gây ra c m giác thì kích thích ñó ph i ñ t t i m t gi i h n nh t ñ nh. Gi i h n ñó ñư c g i là ngư ng c m giác. Có hai lo i ngư ng c m giác: ngư ng phía dư i và ngư ng phía trên. + Ngư ng phía dư i là cư ng ñ t i thi u ñ ñ gây ñư c c m giác. Kh năng c m nh n ñư c kích thích này g i là ñ nh y c m c a c m giác + Ngư ng c m giác phía trên là cư ng ñ t i ña c a kích thích v n còn gây ñư c c m giác. Ví d : ngư ng phía dư i c a c m giác nhìn có bư c sóng là 390 milimicron và ngư ng phía trên là 780 milimicron. - Ph m vi gi a hai ngư ng c m giác có nh ng vùng c m giác ñư c, trong ñó có m t vùng ph n ánh t t nh t, giúp ta nh n bi t ñ i tư ng m t cách rõ ràng chính xác. - Ngư ng sai bi t là m c ñ chênh l ch t i thi u v cư ng ñ ho c tính ch t c a hai kích thích ñ ñ phân bi t ñư c s khác bi t c a hai kích thích ñó. Ngư ng sai bi t có vai trò ñ c bi t quan trong trong vi c v n d ng ñ thay ñ i giá c , m u mã và ch t lư ng s n ph m c a doanh nghi p. Ngư ng sai bi t t l ngh ch v i ñ nh y c m sai bi t. Ngư ng sai bi t càng l n thì ñ nh y c m c a c m giác nh và ngư c l i ngư ng sai bi t nh thì ñ nh y c m c a c m giác càng cao. Ngư ng tuy t ñ i và ngư ng sai bi t c a c m giác có th thay ñ i tùy theo l a tu i, tr ng thái s c kh e, tr ng thái tâm sinh lý, tính ch t ngh nghi p và do rèn luy n c a m i ngư i . 1.4.2. Qui lu t thích ng c m giác ð ñ m b o cho s ph n ánh ñư c t t nh t và b o v h th n kinh kh i b h y ho i, c m giác c a con ngư i có kh năng thích ng v i kích thích. - Tính thích ng là kh năng thay ñ i ñ nh y c m c a c m giác cho phù h p v i s thay ñ i c a cư ng ñ kích thích. Có nghĩa là khi cư ng ñ kích thích tăng thì ñ nh y c m 19
c a c m giác gi m, khi cư ng ñ kích thích gi m thì tăng ñ nh y c m c a c m giác. Ví d : khi ta ñang ch sáng (cư ng ñ kích thích c a ánh sáng m nh) mà vào ch t i (cư ng ñ kích thích c a ánh sáng y u) thì lúc ñ u không nhìn th y gì c , ph i sau m t th i gian ta m i d n d n th y rõ (thích ng). Trong trư ng h p này ñã x y ra hi n tư ng tăng ñ nh y c m c a c m giác. - Qui lu t thích ng có t t c các lo i c m giác, nhưng m c ñ thích ng các c m giác khác nhau thì khác nhau. Có nh ng lo i c m giác có kh năng thích ng cao như th giác (trong bóng t i tuy t ñ i thì ñ nh y c m v i ánh sáng tăng t i g n 200.000 l n sau 40 phút), c m giác ñau thì kh năng thích ng r t kém. Kh năng thích ng c a c m giác có th phát tri n do ho t ñ ng và rèn luy n (công nhân luy n kim, có th ch u ñ ng ñư c nhi t ñ cao t i 50°C - 60°C trong hàng gi ñ ng h ) Qui lu t này th hi n rõ s thích ng ngh nghi p c a ngư i lao ñ ng. Nh có tính thích ng mà c m giác c a con ngư i có th ph n ánh nh ng kích thích có cư ng ñ bi n ñ i trong m t ph m vi r t l n. N u ñư c rèn luy n ñúng ñ n thì tính thích ng s phát tri n r t cao và tr nên b n v ng. 1.4.3. Qui lu t tác ñ ng qua l i gi a các c m giác - Tác ñ ng qua l i gi a các c m giác là s thay ñ i tính nh y c m c a m t c m giác này dư i nh hư ng c a m t c m giác kia. Có nghĩa là: Khi kích thích nh vào cơ quan phân tích này s tăng ñ nh y c m c a cơ quan phân tích kia. Kích thích m nh vào cơ quan phân tích này s làm gi m ñ nh y c a cơ quan phân tích kia. Ví d : trong phòng có mùi thơm d ch u s làm cho m t ta nhìn tinh hơn. Hay khi ta n u chè mà n m lúc còn nóng s c m th y không ng t b ng lúc chè ngu i. - S tác ñ ng qua l i gi a các c m giác còn ñư c th hi n ch là t m t c m giác này có th t o ra m t c m giác khác. Ch ng h n ta l y hai thanh tre, n a c vào nhau, lúc ñ u ta có c m giác v âm thanh nhưng nghe m t h i thì ta c m th y gai ngư i (c m giác cơ th ). - S tác ñ ng qua l i gi a các c m giác di n ra ñ ng th i hay n i ti p trên cơ s nh ng c m giác ñ ng lo i hay khác lo i s t o ra s tương ph n gi a các c m giác. Hi n tư ng dùng ph n tr ng vi t trên b ng ñen... C m giác tuy là quá trình ph n ánh th p nh t nhưng l i có vai trò r t quan tr ng trong nh n th c và ho t ñ ng th c ti n c a con ngư i. Do v y mà con ngư i c n rèn luy n cho c m giác thêm tinh, thêm thính, ph i gi gìn các cơ quan phân tích làm cơ s ñ phát tri n tính nh y c m c a c m giác. 2. TRI GIÁC 2.1. ð nh nghĩa Tri giác là quá trình tâm lý ph n ánh m t cách tr n v n các thu c tính b ngoài c a s v t hi n tư ng khi chúng ñang tr c ti p tác ñ ng vào giác quan c a ta. Cùng b c thang nh n th c c m tính nên tri giác có nh ng ñ c ñi m gi ng c m giác: ñ u là m t quá trình tâm lý, t c là có n y sinh, di n bi n, k t thúc m t cách rõ ràng. ð u ph n ánh nh ng thu c tính b ngoài c a ñ i tư ng và ph n ánh hi n th c khách quan m t cách tr c ti p. Tuy cùng b c thang nh n th c c m tính nhưng tri giác ph n ánh m c cao hơn so v i c m giác. B i vì, tri giác ñã ph n ánh m t cách tr n v n thu c tính c a s v t hi n tư ng mà quá trình c m giác m i ch ph n ánh t ng thu c tính riêng l c a s v t hi n tư ng. Tri giác ph n ánh s v t m t cách tr n v n là do b n thân s v t, hi n tư ng mang tính tr n v n; do s k t h p c a các c m giác thành ph n, ñ c bi t là vai trò c a kinh nghi m s ng và s tham gia c a ngôn ng trong quá trình tri giác ñ i tư ng. Tri giác ñư c th c hi n trên cơ s ph i h p c a nhi u cơ quan phân tích. Nh ñó mà con ngư i có th tri giác ñ i tư ng m t cách ñ y ñ chính xác hơn. 2.2. Phân lo i tri giác 20