giáo trình về tâm lý học đại cương

Chia sẻ: Tran Anh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:139

Thêm vào BST

Báo xấu

190
lượt xem 34
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tâm lý là hiện tượng tinh thần được nảy sinh trong não của chủ thể, do sự tác động của thế giới khách quan vào não mà sinh ra, có tác dụng định hướng, chuẩn bị, điều khiển toàn bộ hoạt động cũng như giao tiếp của họ....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: giáo trình về tâm lý học đại cương

TÂM LÝ HỌC ĐẠI CƯƠNG 1
Chương 1. TÂM LÝ HỌC ĐẠI CƯƠNG 1.1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA TÂM LÝ HỌC 1.1.1. Khái niệm tâm lý và tâm lý học a) Khái niệm tâm lý Đời sống tâm lý của con người được bao gồm nhiều hiện tượng phong phú, đa dạng, phức tạp như cảm giác, tri giác, trí nhớ, tư duy, tưởng tưởng, tình cảm, ý chí, khí chất, năng lực, lý tưởng, niềm tin..v.v Tâm lý là hiện tượng tinh thần được nảy sinh trong não của chủ thể, do sự tác động của thế giới khách quan vào não mà sinh ra, có tác dụng định hướng, chuẩn bị, điều khiển toàn bộ hoạt động cũng như giao tiếp của họ. Tâm lý có tính chất chủ quan trong nội dung cũng như hình thức biểu hiện và luôn sống động trong đời sống tinh thần của mọi chủ thể. Như vậy, tâm lý bao gồm tất cả những hiện tượng tinh thần đang xảy ra trong đầu óc con người. Các hiện tượng này luôn tồn tại gắn liền và điều hành mọi hoạt động cũng như quan hệ của con người. Các hiện tượng tâm lý luôn có vai trò quan trọng đặc biệt trong đời sống của con người cũng như trong quan hệ giữa con người với con người và cả xã hội. b) Khái niệm tâm lý học Tâm lý học là khoa học nghiên cứu về bản chất và tính quy luật của tâm lý, ý thức, nhân cách. Nó nghiên cứu quy luật của sự hình thành, nảy sinh, phát triển, diễn biến, biểu hiện của hiện tượng tâm lý. Cụ thể, tâm lý học nghiên cứu những chuyển biến từ dạng vận động sinh vật sang dạng vận động xã hội, từ những biến đổi về sinh lý - thần kinh đến sự hình thành về tâm lý. Tâm lý học ra đời cùng với sự phát triển của triết học và khoa học. Nó tồn tại và phát triển cùng với sự phát triển của xã hội loài người. Tâm lý học ra đời với tư cách là một khoa học độc lập vào nửa sau thế kỷ XIX (1879). 1.1.2. Bản chất của hiện tượng tâm lý a) Tâm lý là sự phản ánh hiện thực khách quan vào não của chủ thể Thế giới khách quan được tồn tại qua các thuộc tính không gian, thời gian và luôn vận động. Phản ánh là thuộc tính chung của vật chất. Phản ánh được hiểu là quá trình tác động qua lại giữa hệ thống này với hệ thống khác. Kết quả của sự tác động là để lại dấu vết, hình ảnh ở cả hệ thống tác động và hệ thống chịu sự tác động. Phản ánh 2
được diễn ra từ đơn giản đến phức tạp và có sự chuyển hóa lẫn nhau. Có các hình thức phản ánh cơ, lý, hóa, sinh vật và xã hội (trong đó có phản ánh tâm lý). Phản ánh tâm lý được hiểu là một loại phản ánh đặc biệt, là phản ánh của phản ánh, là hình ảnh của hình ảnh và có những đặc điểm sau: 1) Phản ánh tâm lý là sự tác động qua lại của hiện thực khách quan vào não của con người. Bộ não người - tổ chức cao nhất của vật chất tiếp nhận tác động của hiện thực khách quan mà tạo nên hình ảnh tinh thần. Các dấu vết vật chất đó không phải do bộ não tự tạo ra mà là kết quả của quá trình phản ánh thế giới khách quan vào não thông qua các giác quan của chủ thể; 2) Phản ánh tâm lý được hiểu là hình ảnh của hình ảnh, bản sao chép sinh động và sáng tạo về thế giới. Bởi vì, các hình ảnh tâm lý trong bộ não cũng như biểu hiện thông qua hành vi, hoạt động của con người đều là kết quả của các quá trình sinh lý, sinh hóa trong hệ thần kinh và não bộ; 3) Tâm lý có tính chủ thể, bởi chính chủ thể mang hình ảnh tâm lý mới là người cảm nhận và thể hiện rõ nhất nội dung của phản ánh để rồi tiến hành tỏ thái độ, hành vi khác nhau của mình đối với hiện thực qua các mức độ cũng như các sắc thái nhất định. Khi cùng đứng trước một tác động của thế giới khách quan, các chủ thể sẽ có những phản ánh tâm lý khác nhau. Ngay cả đối với mỗi một chủ thể, mặc dù cùng nhận một tác động từ thế giới khách quan nhưng ở các thời điểm, hoàn cảnh khác nhau chủ thể đó cũng sẽ có thể có những phản ánh khác nhau. Nguyên nhân là do mỗi người có đặc điểm riêng về cơ thể, giác quan, hệ thần kinh và não bộ, mỗi người có hoàn cảnh sống, điều kiện giáo dục khác nhau, đặc biệt là mức độ tích cực hoạt động cũng như quan hệ của mỗi người là khác nhau nên nội dung tâm lý của người này và người kia sẽ không giống nhau. Ngay cả ở những trẻ sinh đôi cùng trứng khi ở cùng một điều kiện sống, hoàn cảnh, môi trường mà chúng tiến hành những quá trình hoạt động, giao tiếp khác nhau cũng sẽ có những biểu hiện tâm lý khác nhau. b) Tâm lý có bản chất hoạt động, giao tiếp Việc tham gia thực hiện các hoạt động cũng như các mối quan hệ giao tiếp là điều kiện tiên quyết để có các phản ánh tâm lý. Tức là, muốn có tâm lý phải có sự tác động qua lại giữa chủ thể với thế giới khách quan (đối tượng - khách thể) thông qua hoạt động, giao tiếp một cách tích cực của chủ thể. + Hoạt động là quá trình tác động qua lại giữa con người và thế giới xung quanh (đối tượng - khách thể) để tạo ra sản phẩm. Hoạt động bao giờ cũng có tính chủ thể, tính mục đích, tính đối tượng và tính gián tiếp. Hoạt động do chủ thể thực hiện. 3
Chủ thể của hoạt động có thể là một hoặc nhiều người trong nhóm xã hội. Hoạt động bao giờ cũng có tính mục đích. Mục đích của hoạt động là làm biến đổi thế giới đối tượng thành sản phẩm nhằm thỏa mãn nhu cầu, thông qua đó, nó cũng làm biến đổi chính bản thân chủ thể. Hoạt động bao giờ cũng được hiểu là hoạt động có đối tượng. Đối tượng của hoạt động là cái chủ thể sẽ tác động vào, biến đổi và chiếm lĩnh được nội dung của nó. Hoạt động luôn vận hành theo nguyên tắc gián tiếp. Khi tác động vào đối tượng, chủ thể sẽ sử dụng vốn kinh nghiệm, hình ảnh tâm lý ở trong đầu và sử dụng công cụ, phương tiện lao động. Có nhiều cách mô tả cấu trúc của hoạt động. Nhìn một cách chung nhất, hoạt động có thành phần của hoạt động và nội dung đối tượng của hoạt động. Các thành phần cũng như hai mặt của hoạt động luôn có mối quan hệ khăng khít, tác động qua lại và chuyển hoá lẫn nhau theo những quy luật rất phức tạp. Có thể phân tích cấu trúc vĩ mô của hoạt động theo sơ đồ như sau: Chủ thể Dòng các hoạt động Khách thể Khách thể Chủ thể Hoạt động cụ thể Hoạt động cụ thể Động cơ Hành động Hành động Mục đích Thao tác Thao tác Phương tiện Phương tiện, điều kiện Sản phẩm Hình 1.1. Sơ đồ cấu trúc của hoạt động 4
Như vậy, hoạt động được thực hiện nhằm vào một đối tượng xác định để “chiếm lĩnh” nội dung của đối tượng đó. Cái kích thích hoạt động được gọi là động cơ (mục đích xa). Động cơ sẽ luôn thúc đẩy chủ thể tiến hành tác động vào khách thể để thay đổi, biến thành sản phẩm hoặc tiếp nhận, chuyển nội dung của nó vào đầu óc mình. Khi tham gia hoạt động, chủ thể sẽ phải thực hiện một loạt các hành động để đạt tới mục đích (mục đích gần, cụ thể). Và hành động lại được thực hiện thông qua một hệ thống các thao tác để giải quyết những nhiệm vụ nhất định. Thao tác được chủ thể thực hiện sẽ gắn liền với việc sử dụng công cụ, phương tiện trong những điều kiện cụ thể. Tùy vào những điều kiện, phương tiện lao động khác nhau mà các thao tác của chủ thể cũng khác nhau. Hoạt động có vai trò quyết định đối với sự nảy sinh, biểu hiện, vận hành, phát sinh và sự phát triển của tâm lý - ý thức - nhân cách. Khi tham gia vào hoạt động, một mặt, chủ thể sẽ bộc lộ rõ lực lượng tâm lý (kiến thức, kỹ năng, thái độ) và thể chất của mình, ghi dấu ấn của mình vào sản phẩm hoạt động, tự khách quan hoá những phẩm chất cùng năng lực của mình ra bên ngoài bằng cơ chế xuất tâm (quá trình khách thể hóa); mặt khác, chủ thể sẽ lĩnh hội, phản ánh được những thuộc tính của đối tượng, của những công cụ, phương tiện mà mình sử dụng để tự làm phong phú, phát triển tâm lý bằng cơ chế nhập tâm (quá trình chủ thể hoá). Thông qua hai quá trình này, tâm lý của mỗi chủ thể không những được nảy sinh, hình thành, biểu hiện mà còn được vận hành và phát triển. Tất cả các quá trình cảm giác, tri giác, chiều sâu của tư duy trí tuệ, sức mạnh của óc tưởng tượng sáng tạo; sự chú ý, tập trung cũng như sự hiểu biết, trình độ tay nghề, năng lực và các phẩm chất tâm lý khác của chủ thể đều được bộc lộ, được khách quan hóa và được phát triển, hoàn thiện dần khi chủ thể tham gia vào các hoạt động. Cuộc sống là một dòng các hoạt động nối tiếp nhau, cho nên, chủ thể càng tham gia tích cực vào các hoạt động bao nhiêu thì tâm lý của chính họ sẽ càng được bộc lộ, phát triển và hoàn thiện bấy nhiêu. + Giao tiếp là quá trình thiết lập mối quan hệ hai chiều lẫn nhau về mặt tâm lý giữa hai hay nhiều người nhằm trao đổi thông tin, tâm tư, tình cảm hoặc có tính chất định hướng giá trị. Giao tiếp thường được tồn tại trong các hoạt động cùng nhau thông qua sự tác động qua lại giữa người với người như lao động, vui chơi, học tập, chiến đấu v.v... Xét về cấu trúc chung, hoạt động và giao tiếp cũng giống nhau nhưng hoạt động chủ 5
yếu được thực hiện nhằm hướng vào nhận thức và cải tạo thế giới đối tượng còn chủ thể của giao tiếp lại hướng vào đối tượng là các mối quan hệ với người khác (quan hệ của người với người và nhóm xã hội) nhằm hướng vào tìm hiểu, lĩnh hội và tác động đến các mối quan hệ qua lại lẫn nhau về tâm lý giữa người với nhóm và xã hội. Giao tiếp thực hiện chức năng tâm lý - xã hội, nối mạch cho sự tiếp xúc để trao đổi tư tưởng, ý nghĩ, ý đồ, tâm tư, gây ảnh hưởng và để lại dấu ấn về tâm hồn giữa người với người. Ngay từ khi mới ra đời, nhờ được ấp ủ, ru nựng, tiếp xúc trực tiếp với người mẹ mà đứa trẻ chừng hơn một tháng tuổi đã biết nhoẻn cười đáp lại sự âu yếm của mẹ. Đó là biểu hiện cụ thể của sự giao tiếp mang tính “phức cảm hớn hở” đầu tiên của con người. Nhu cầu giao tiếp với người khác từ đó sẽ được phát triển mãi lên, từ chỗ bằng hành vi, cử chỉ, cử động tay chân, ánh mắt, vẻ mặt đến dùng lời nói để trao đổi ý muốn, ý nghĩ, tình cảm với những người xung quanh. Đồng thời với quá trình đó, đứa trẻ sẽ lĩnh hội được nội dung của các cử chỉ, quy tắc hành vi ứng xử trong các quan hệ xã hội, góp phần hình thành nên ý thức, tình cảm, thói quen trong quan hệ với những thành viên của gia đình, nhóm bạn, người khác và cộng đồng. c) Tâm lý người có bản chất xã hội - lịch sử Tâm lý con người có nguồn gốc khách quan, trong đó yếu tố xã hội là cái quyết định. Các quan hệ kinh tế – xã hội, các mối quan hệ đạo đức, pháp quyền, các quan hệ giữa con người- con người từ gia đình, làng xóm, quê hương, cộng đồng quyết định bản chất tâm lý người. Tâm lý người là kết quả của sự lĩnh hội những kinh nghiệm xã hội - lịch sử vào bộ não và biến thành cái riêng của mỗi người. Cho nên, bản chất tâm lý người chính là sự tổng hòa của các quan hệ xã hội. Vì vậy, để hiểu được nó, chúng ta phải nghiên cứu môi trường xã hội, nền văn hóa, các mối quan hệ mà trong đó chủ thể đang sống và hoạt động. Tâm lý của mỗi con người hình thành, phát triển và biến đổi cùng với sự phát triển của lịch sử cá nhân, lịch sử dân tộc. Sống trong các xã hội khác nhau, các giai đoạn lịch sử khác nhau, do điều kiện, hoàn cảnh, trình độ xã hội khác nhau mà tâm lý con người cũng sẽ có những khác nhau. Con người ở các giai đoạn lứa tuổi khác nhau thì các nét tâm lý cũng có sự khác nhau. Vì tâm lýngười có nguồn gốc xã hội nên phải nghiên cứu môi trường xã hội, nền văn hoá xã hội, các quan hệ xã hội trong đó con người sống và hoạt động. Cần phải tổ chức có hiệu quả hoạt động dạy và học trong giáo dục cũng như các hoạt động 6
chủ đạo ở từng giai đoạn, lứa tuổi khác nhau để hình thành, phát triển tâm lýcon người. 1.1.3. Phân loại hiện tượng tâm lý Trong tâm lý học, các hiện tượng tâm lý của con người thường được phân chia thành: quá trình, trạng thái và thuộc tính tâm lý. a) Quá trình tâm lý là những hiện tượng tâm lý diễn ra trong thời gian tương đối ngắn, có mở đầu, diễn biến, kết thúc tương đối rõ ràng và có đối tượng riêng biệt. Có các quá trình nhận thức, xúc cảm và ý chí. Nhận thức, xúc cảm ý chí luôn được biểu hiện ra hành động và giao tiếp của chủ thể. b) Trạng thái tâm lý là các hiện tượng tâm lý diễn ra trong thời gian tương đối dài, với cường độ xác định. Chúng không có đối tượng riêng mà thường đi kèm theo các quá trình và các thuộc tính tâm lý khác như các trạng thái chú ý, tâm trạng, xúc động, say mê, căng thẳng, lo âu, tâm thế. Chủ thể khó nhận biết được thời điểm mở đầu và kết thúc của các trạng thái tâm lý. c) Thuộc tính tâm lý là những hiện tượng tâm lý tương đối ổn định, mang tính bền vững tương đối, khó hình thành và cũng khó mất đi, tạo thành những nét riêng cho bộ mặt tâm lý của nhân cách như xu hướng, tính cách, năng lực, khí chất. 1.2. QUÁ TRÌNH NHẬN THỨC VÀ TRẠNG THÁI CHÚ Ý 1.2.1. Quá trình nhận thức 1.2.1.1. Nhận thức cảm tính a) Cảm giác Trong quá trình tiến hoá của sinh giới – phát sinh chủng loại và phát triển của một đứa trẻ – phát sinh cá thể, cảm giác là hình thức định hướng đầu tiên của cơ thể đối với thế giới xung quanh. Có những con vật chỉ có thể phản ánh được những thuộc tính riêng lẻ có ý nghĩa sinh học trực tiếp của sự vật, hiện tượng mà thôi. Đứa trẻ trong những tuần lễ đầu tiên cũng như vậy. Điều đó nói lên rằng cảm giác là hình thức khởi đầu trong sự phát triển của hoạt động nhận thức. + Định nghĩa: Cảm giác là một qúa trình tâm lý phản ánh một cách riêng lẻ từng thuộc tính bề ngoài của sự vật, hiện tượng trong thực tại khách khi chúng đang tác động trực tiếp vào giác quan của ta. + Đặc điểm: Cảm giác có những đặc điểm sau: 1) Nó là một quá trình tâm lí có sự nảy sinh, diễn biến và kết thúc một cách rõ rệt, do kích thích của bản thân các sự 7
vật, hiện tượng trong hiện thực khách quan vào giác quan và não mà sinh ra; 2) Đối tượng phản ánh của cảm giác ở người không chỉ là những thuộc tính của sự vật hiện tượng vốn có trong thế giới mà còn là những thuộc tính của sự vật hiện tượng do con người sáng tạo ra trong quá trình hoạt động và giao tiếp. 3) Nội dung phản ánh, cảm giác phản ánh từng thuộc tính riêng lẻ của sự vật, hiện tượng. Đặc điểm này cho thấy cảm giác là mức độ nhận thức thấp nhất. Phản ánh của cảm giác mang tính đơn nhất; 4) Phương thức phản ánh: cảm giác phản ánh hiện thực khách quan một cách trực tiếp. Nghĩa là sự vật, hiện tượng phải trực tiếp tác động vào giác quan của ta mới gây ra cảm giác. Đặc điểm này cũng nói lên mức độ thấp cuả cảm giác, nói riêng và nhận thức cảm tính, nói chung trong sự phản ánh hiện thực khách quan; 5) Cảm giác của con người có bản chất xã hội - lịch sử. Bản chất của cảm giác ở con người mang tính chất xã hội thể hiện ở những điểm sau: - Đối tượng phản ánh của cảm giác ở người ngoài sự vật hiện tượng vốn có trong tự nhiên phản ánh những thuộc tính của sự vật, hiện tượng do con người sáng tạo ra trong qúa trình lao động quá trình hoạt động và giao tiếp tức là có bản chất xã hội. - Cơ chế sinh lí của cảm giác ở người không chỉ giới hạn phụ thuộc ở hệ thống tín hiệu thư nhất mà còn chịu sự chi phối bởi hoạt động của hệ thống tín hiệu thứ hai là hệ thống tín hiệu ngôn ngữ, tức cũng có bản chất xã hội. - Cảm giác ở người chỉ là mức độ định hướng đầu tiên sơ đẳng nhất chứ không phải là mức độ cao nhất, duy nhất như ở một số loài động vật. Cảm giác ở người chịu sự tác động và ảnh hưởng của nhiều hiện tượng tâm lýkhác của con người. - Cảm giác của con người được phát triển mạnh mẽ và phong phú dưới ảnh hưởng của của hoạt động và giáo dục, tức cảm giác của con người được tạo ra theo phương thức đặc thù của xã hội, do đó mang đậm đặc tính xã hội (VD: do hoạt động nghề nghiệp mà có những người thợ dệt phân biệt được tới 60 màu đen khác nhau hay có người đầu bếp “nếm” được bằng mũi hay có người “đọc” được bằng tay, có người thợ “đo” được bằng mắt. người giáo viên có thể “nhìn” được bằng tai ý thức học tập của học sinh phía sau lưng mình) + Vai trò của cảm giác: cảm giác có vai trò quan trọng trong cuộc sống, hoạt động và giao tiếp của con người. Cảm giác là quá trình tâm lý đơn giản nhất nhưng lại là hình thức định hướng đầu tiên và làm cơ sở, khởi nguồn cho hoạt động nhận thức 8
khác của con người như tri giác, tư duy, tưởng tượng. Nó là những viên gạch, là cơ sở để xây dựng nên tòa lâu đài nhận thức của con người. Trong với cuộc sống, cảm giác là mối liên hệ trực tiếp của chủ thể với môi trường xung quanh, làm cho cơ thể biết thích ứng được với môi trường. + Các loại cảm giác: có cảm giác bên trong và cảm giác bên ngoài. Có các loại cảm giác bên trong như cảm giác vận động, cảm giác thăng bằng và cảm giác cơ thể. Có năm loại cảm giác bên ngoài như cảm giác nhìn, cảm giác nghe, cảm giác ngửi, cảm giác nếm, xúc giác. + Các quy luật cơ bản của cảm giác: Cảm giác có một số quy luật sau: + Quy luật về ngưỡng cảm giác Muốn có cảm giác thì phải có kích thích vào các giác quan. Song kích thích chỉ gây được cảm giác khi kích thích đó đạt tới một giới hạn nhất định. Giới hạn của cường độ kích thích mà ở đó gây ra được cảm giác gọi là ngưỡng cảm giác. Có hai ngưỡng: ngưỡng cảm giác phía dưới và ngưỡng cảm giác phía trên. Ngưỡng cảm giác phía dưới là cường độ kích thích tối thiểu đủ để gây ra cảm giác. Khả năng cảm nhận được kích thích này gọi là độ nhạy cảm của cảm giác. Ngưỡng cảm giác phía trên là cường độ kích thích tối đa mà ở đó vẫn còn gây ra cảm giác cùng loại. Phạm vi giữa hai ngưỡng trên gọi là vùng cảm giác được (vùng phản ánh), trong đó có vùng cảm giác tốt nhất. Ví dụ: Ngưỡng dưới của cảm giác nhìn ở người là sóng ánh sáng có bước sóng 390 mM, ngưỡng cảm giác phía trên là 780 mM. Ngoài hai giới hạn trên, những tia cực tím - tử ngoại và cực đỏ - hồng ngoại thì mắt người sẽ không nhìn thấy được. Vùng phản ánh tốt nhất của cảm giác ánh sáng là sóng ánh sáng có bước sóng 565 mM, của âm thanh là 1000 hec. Ngoài ra, người ta còn nói đến ngưỡng sai biệt. Đó là mức độ chênh lệch tối thiểu về cường độ hoặc tính chất của hai kích thích đủ để ta phân biệt được chúng. Ngưỡng sai biệt của mỗi cảm giác là một hằng số và nó tỷ lệ nghịch với độ nhạy cảm sai biệt của cảm giác. + Quy luật về sự thích ứng của cảm giác Để phản ánh được tốt nhất và bảo vệ hệ thần kinh, cảm giác của con người có khả năng thích ứng với kích thích. Thích ứng là khả năng thay đổi độ nhạy cảm của 9
cảm giác cho phù hợp với cường độ: khi cường độ kích thích tăng thì độ nhạy cảm giảm, khi cường độ kích thích giảm thì độ nhạy cảm tăng. Quy luật thích ứng có ở mọi cảm giác nhưng mức độ thích ứng khác nhau: cảm giác nhìn, ngửi thích ứng nhanh còn cảm giác nghe, cảm giác đau khó thích ứng. Khả năng thích ứng của cảm giác có thể thay đổi và phát triển do rèn luyện của chủ thể. + Quy luật về sự tác động lẫn nhau giữa các cảm giác Các cảm giác ở con người không tồn tại biệt lập mà luôn tác động qua lại với nhau. Sự tác động này diễn ra theo quy luật: Sự kích thích yếu lên một cơ quan phân tích này sẽ làm tăng độ nhạy cảm của một cơ quan phân tích kia và ngược lại. Ví dụ, khi uống một cốc nước đường còn nóng thì ta sẽ cảm thấy ít ngọt hơn, nhưng chính cốc nước đường đó khi để nguội, ta uống vào sẽ cảm thấy ngọt hơn. Như vậy, nhiệt giác đã có ảnh hưởng đến vị giác. Sự tác động qua lại giữa các cảm giác có thể diễn ra một cách đồng thời hay nối tiếp giữa các cảm giác cùng loại hay khác loại. Sự tương phản chính là sự biểu hiện của sự tác động qua lại giữa các cảm giác thuộc cùng một loại. Đó là sự biểu thị của sự thay đổi về cường độ và chất lượng của cảm giác dưới ảnh hưởng của một kích thích cùng loại xảy ra trước đó hay đồng thời. Ví dụ như nếu ta đặt hai tờ giấy màu xám như nhau lên một cái nền trắng và một cái nền đen thì ta sẽ cảm thấy tờ giấy màu xám đặt trên nền trắng xám hơn tờ giấy màu xám đặt trên nền đen. Đó là sự tương phản đồng thời. Sau khi nhúng tay vào nước lạnh nếu ta lại nhúng vào nước ấm, ta sẽ có cảm giác nước có vẻ nóng hơn. Đó là sự tương phản nối tiếp. + Quy luật bù trừ cảm giác Chúng ta đều biết rằng nếu các giác quan của chủ thể mà được hoàn thiện thì năng lực cảm giác sẽ tăng còn khi giác quan bị khuyết tật thì năng lực cảm giác của họ sẽ bị giảm. Đối với con người, cảm giác lại có khả năng bù trừ chức năng thật kỳ diệu. Khi ở họ, có một giác quan nào đó bị mất đi hoặc bị yếu kém thì tính nhạy cảm của các giác quan khác lại được tăng cường. Nhờ đó mà con người vẫn có thể trả lời được những tác động khác nhau của các kích thích từ ngoại giới. Ví dụ như người mù có thể nghe tiếng bước chân của người khác để phân biệt, nhận ra từng người hoặc có thể sờ chữ nổi để đọc được. Tức là ở họ có xúc giác và thính giác rất tinh nhạy. Nếu một người vừa bị mù vừa bị điếc thì khả năng xúc giác đặc biệt được phát triển. b) Tri giác 10
Để phản ánh các sự vật, hiện tượng trong một chỉnh thể, các cảm giác riêng lẻ sẽ được tổng hợp lại trên vỏ não và đem lại cho con người một hình ảnh trọn vẹn, hoàn chỉnh về chúng. Đó là các hình ảnh của tri giác. + Định nghĩa: Tri giác là một quá trình tâm lý phản ánh một cách trọn vẹn các thuộc tính bề ngoài của sự vật, hiện tượng khi chúng đang trực tiếp tác động vào các giác quan của ta. + Đặc điểm của tri giác: Giống cảm giác, tri giác cũng có các đặc điểm sau: Tri giác cũng là một quá trình tâm lý : có mở đầu, có diễn biến và kết thúc; Tri giác cũng chỉ phản ánh những thuộc tính bề ngoài của sự vật hiện tượng; Tri giác phản ánh sự vật hiện tượng một cách trực tiếp. Bên cạnh đó, tri giác còn có những đặc điểm khác so với cảm giác như: 1) Tri giác phản ánh trọn vẹn các thộc tính bề ngoài của sự vật hiện tượng. Tính trọn vẹn của tri giác là do sự tồn tại khách quan như một chỉnh thể của các thuộc tính của bản thân sự vật và hiện tượng quy định. Trên cơ sở của kinh nghiệm, hiểu biết của mình, khi mình mới tri giác chỉ một số thành phần riêng lẻ của nó thôi, chúng ta cũng đã biết tổng hợp được các thuộc tính riêng lẻ của chúng để tạo thành một hình ảnh trọn vẹn; 2) Tri giác phản ánh sự vật hiện tượng theo những cấu trúc nhất định. Tri giác không phải là tổng số giản đơn của các cảm giác. Sự thực là chúng ta đã tri giác theo một cấu trúc khái quát được trừu xuất khỏi tất cả những cảm giác bộ phận mà nhìn thấy mối liên hệ hữu cơ với nhau, tuân thủ cấu trúc của đối tượng. Mối liên hệ này đã được hình thành trong suốt quá trình chủ thể sống, họat động và quan hệ; 3) Tri giác là quá trình tích cực gắn liền với hoạt động của con người. Tri giác của con người mang tính chất tự giác. Nó không phải là một quá trình nhận biết đối tượng một cách thụ động, giản đơn mà là sự giải quyết tích cực các nhiệm vụ nhận thức. Người ta đã chứng minh được rằng, tri giác là một hành động và hoạt động nhân thức tích cực mà trong đó, có sự kết hợp chặt chẽ của các yếu tố cảm giác với vận động. Quan sát là mức độ phát triển cao nhất của tri giác. Đó là loại hình tri giác tích cực, có mục đích, có kế hoạch, có chủ định, diễn ra tương đối độc lập, lâu dài nhằm phản ánh được đầy đủ, rõ rệt các thuộc tính bề ngoài của sự vật, hiện tượng cùng với những biến đổi của chúng. Năng lực quan sát ở các chủ thể khác nhau là khác nhau. 11
+ Vai trò của tri giác: Tri giác có vai trò quan trọng trong cuộc sống, hoạt động và giao tiếp của chủ thể. Nó định hướng cho việc thực hiện các nhiệm vụ giao tiếp và hoạt động của con người. Nó là thành phần chính của hoạt động nhận thức cảm tính, làm cho quá trình nhận thức cảm tính có chất lượng và hiệu quả hơn. Tri giác còn thực hiện nhiệm vụ cung cấp nguyên liệu cho quá trình tư duy và tưởng tượng. + Phân loại tri giác: Dựa theo giác quan nào giữ vai trò chính trong quá trình tri giác mà người ta chia tri giác thành: tri giác nhìn, tri giác nghe, tri giác ngửi, tri giác nếm và xúc giác. Dựa theo tính chất của đối tượng được phản ánh bằng tri giác mà người ta chia nó ra thành các loại: tri giác không gian, tri giác thời gian và tri giác chuyển động. Căn cứ vào mức độ chỉ đạo của ý thức khi tri giác, người ta chia ra loại tri giác có chủ định và tri giác không chủ định. + Các quy luật cơ bản của tri giác - Quy luật về tính đối tượng của tri giác: Hình ảnh trực quan mà tri giác đem lại bao giờ cũng phản ánh một sự vật, hiện tượng nhất định nào đó của thế giới bên ngoài. Những hành động này mang tính có đối tượng, được hướng vào những khách thể bên ngoài nhằm giúp cho chủ thể biết cách hành động cho thích ứng với những đặc điểm, vị trí và hình dáng của chúng. Nhờ đó mà chủ thể sẽ gọi được tên sự vật, hiện tượng. Nó làm cơ sở tâm lý cho việc định hướng mọi hành vi và quan hệ của con người. - Quy luật về tính lựa chọn của tri giác: Có vô vàn sự vật, hiện tượng tác động vào con người. Tri giác không thể phản ánh tất cả các sự vật, hiện tượng đang trực tiếp tác động mà tách ra một số tác động làm đối tượng tri giác, còn những tác động khác được xem là bối cảnh (nền). Như vậy, thực chất quá trình tri giác là một hệ thống hành động lựa chọn tích cực. Tính lựa chọn của tri giác phụ thuộc vào nhiều yếu tố: đặc điểm của sự vật, hoàn cảnh tri giác, kinh nghiệm, hứng thú, mục đích…của chủ thể. - Quy luật về tính có ý nghĩa của tri giác: Những hình ảnh mà con người đã thu nhận được qua tri giác sẽ luôn có một ý nghĩa xác định. Khi tri giác sự vật, hiện tượng, ngay cả khi tri giác một sự vật không quen thuộc, chúng ta cũng cố thu nhận trong nó một sự giống nhau nào đó với những đối tượng mà mình đã biết và sẽ gọi được tên của nó, xếp nó vào một nhóm, một lớp các sự vật xác định. Tức là, khi tri giác một sự vật nào đó, chủ thể sẽ tổng hợp những tài liệu đã có, tách đối tượng ra khỏi bối cảnh để gọi tên, hiểu được ý nghĩa và chỉ ra chức năng, công dụng của sự vật, hiện tượng đó. 12
- Quy luật về tính ổn định của tri giác: Tính ổn định của tri giác là khả năng phản ánh sự vật, hiện tượng một cách không đổi khi điều kiện tri giác thay đổi. Tính ổn định của tri giác chủ yếu do cơ chế tự điều chỉnh của hệ thần kinh và kinh nghiệm của con người. Tính ổn định của tri giác được hình thành trong hoạt động với đối tượng là một điều kiện cần thiết cho cuộc sống, hoạt động và quan hệ của con người trong thế giới đa dạng và biến đổi vô tận này. - Quy luật tổng giác: Ngoài việc phụ thuộc vào bản thân kích thích, tri giác của con người còn bị quy định bởi một loạt các nhân tố nằm trong chính bản thân chủ thể khi tri giác. Không phải cơ quan thụ cảm như cái tai, con mắt vv tri giác được sự vật mà những đặc điểm như thái độ, nhu cầu, động cơ, tâm thế, hứng thú, nguyện vọng, sở thích, tình cảm vv.. của cá nhân sẽ luôn quy định hiệu quả và chất lượng của sự tri giác của họ. Trong khi tri giác, tất cả sự hoạt động của mọi giác quan đều sẽ diễn ra một cách tổng hợp theo một hệ thống, tuân thủ cấu trúc của đối tượng tạo ra tính tổng giác. 1.2.1.2. Nhận thức lý tính a) Tư duy + Định nghĩa: Tư duy là một quá trình tâm lý phản ánh những thuộc tính bản chất, những mối liên hệ và quan hệ có tính quy luật của hàng loạt sự vật, hiện tượng trong hiện thực khách quan mà trước đó ta chưa biết. Tư duy là một mức độ nhận thức mới, cao hơn về chất so với nhận thức cảm tính. Nếu cảm giác, tri giác mới chỉ phản ánh được một cách cụ thể, trực tiếp, đơn nhất những thuộc tính bên ngoài thì tư duy phản ánh những thuộc tính bản chất, những mối liên hệ và quan hệ bên trong, có tính quy luật của hàng loạt sự vật, hiện tượng. Tính chủ thể trong hoạt động tư duy của con người được biểu hiện rõ ràng, sâu sắc và độc đáo. + Đặc điểm của tư duy - Tính có vấn đề của tư duy: Tư duy chỉ nảy sinh trước tình huống có vấn đề, tức là những tình huống chứa đựng mục đích mới, yêu cầu mới mà những kinh nghiệm cũ không đủ sức giải quyết, những cái mà trước đó ta chưa biết. Đồng thời quá trình tư duy cũng chỉ diễn ra khi cá nhân nhận thức được tình huống có vấn đề và có nhu cầu giải quyết chúng. Như vậy, tư duy vừa mang tính khách quan, vừa mang tính chủ quan, đứng trước một tình huống có thể người này nảy sinh quá trình tư duy, còn 13
người khác thì không. Đặc biệt, cá nhân phải có những tri thức cần thiết liên quan đến vấn đề đủ để có thể giải quyết được vấn đề sau những cố gắng nhất định. - Tính gián tiếp của tư duy: Con người sử dụng ngôn ngữ để tư duy, nhờ có ngôn ngữ mà con người sử dụng các kết quả nhận thức (quy tắc, công thức, định luật) vào quá trình tư duy để nhận thức được cái bên trong, bản chất của sự vật, hiện tượng. Tính gián tiếp của tư duy còn thể hiện ở chỗ: trong quá trình tư duy con người sử dụng những công cụ, phương tiện ( máy móc, đồng hồ, kính thiên văn...) để nhận thức đối tượng mà không thể trực tiếp tri giác chúng. Nhờ có tính gián tiếp mà tư duy của con người mở rộng giới hạn nhận thức của mình. - Tính trừu tượng và khái quát của tư duy: Tư duy có khả năng trừu xuất khỏi sự vật, hiện tượng những thuộc tính, dấu hiệu cá biệt, cụ thể, chỉ giữ lại những thuộc tính bản chất, chung cho nhiều sự vật, hiện tượng. Trên cơ sở đó, mà khái quát những sự vật, hiện tượng riêng lẻ nhưng có chung những thuộc tính bản chất thành một nhóm, một loại, một phạm trù. Nhờ đó mà tư duy có thể đưa ra những quy tắc, phương pháp giải quyết tương tự cho nhiều nhiệm vụ cùng loại. - Tư duy có quan hệ chặt chẽ với ngôn ngữ: Phải có ngôn ngữ thì tư duy ở người mới diễn ra, đồng thời các sản phẩm của tư duy cũng chỉ được chủ thể và người khác tiếp nhận thông qua ngôn ngữ. Ngôn ngữ là phương tiện của tư duy và nhờ tư duy mà ngôn ngữ trở nên có ý nghĩa. - Tư duy có mối quan hệ mật thiết với nhận thức cảm tính: Tư duy thường bắt đầu từ nhận thức cảm tính, trên cơ sở nhận thức cảm tính mà nảy sinh "tình huống có vấn đề ”. Nhận thức cảm tính cung cấp tài liệu cho tư duy. Ngược lại, tư duy và những kết quả của nó ảnh hưởng mạnh mẽ đến nhận thức cảm tính, làm cho cảm giác của con người tinh vi, nhạy bén hơn, tri giác mang tính lựa chọn, tính ý nghĩa. + Vai trò: Tư duy có vai trò chỉ đạo về lý luận và rất quan trọng trong đời sống, hoạt động cũng như giao tiếp của con người. Tư duy đã có khả năng mở rộng được giới hạn của hoạt động nhận thức để đi sâu vào cái bản chất của đối tượng mà cảm tính không thể có được. Tư duy sẽ giúp cho con người biết cách giải quyết được các nhiệm vụ trước mắt và lâu dài. Nó có khả năng tìm ra cái bản chất, tính quy luật tác động của mọi sự vật, hiện tượng trong thực tại và mối quan hệ phổ biến của chúng. Bên cạnh đó, tư duy có khả năng cải tạo lại thông tin do các quá trình nhận thức cảm tính đem lại để phục vụ đắc lực cho mọi hoạt động cũng như quan hệ của con người. Nhờ có tư duy, 14
con người biết cách nắm vững các quy luật của đối tượng, do vậy, hoạt động sẽ tiết kiệm được sức lực và mang lại hiệu quả cao. Thông qua các hoạt động tư duy, người giáo viên sẽ có thể hiểu được học sinh. Từ đó mới đặt mình đúng vào vị trí của các em mà dạy dỗ - giáo dục và đối xử khéo léo sư phạm. Do vậy, họ mới đạt hiệu quả cao trong giáo dục - đào tạo. + Phân loại tư duy - Xét về phương diện lịch sử hình thành của loài cũng như cá thể, người ta chia nó ra thành ba loại: tư duy trực quan - hành động, tư duy trực quan - hình ảnh và tư duy trừu tượng. Tư duy trực quan - hành động được hiểu là loại hình suy nghĩ mà việc giải quyết nhiệm vụ của nó sẽ diễn ra trong quá trình thực hiện các hành động trực quan cụ thể. Loại hình tư duy này có cả ở người và động vật. Người lao động tay chân sử dụng chủ yếu loại hình tư duy này. Tư duy trực quan - hình ảnh được hiểu là loại hình suy nghĩ mà việc giải quyết nhiệm vụ của nó sẽ thực hiện bằng sự cải tổ và chế biến các hình ảnh. Loại hình tư duy này chỉ có ở người. Trong khi giải quyết các nhiệm vụ của hoạt động sáng tạo nghệ thuật của nhà văn, nhà thơ, họa sĩ, nhạc sĩ và nghệ sĩ chủ thể chủ yếu sẽ dùng loại hình tư duy này. Tư duy trừu tượng được hiểu là loại hình suy nghĩ mà việc giải quyết nhiệm vụ của nó chỉ có thể dựa trên cơ sở khái niệm. Tư duy trừu tượng làm cơ sở tâm lý cho mọi hoạt động lý luận và có quan hệ chặt với hai loại trên. - Xét theo phương thức giải quyết vấn đề, người ta thấy có loại hình tư duy thực hành, tư duy hình ảnh và tư duy lý luận. Ở tư duy thực hành thì phương thức giải quyết vấn đề được thực hiện bằng chính các hoạt động thực tiễn. Ở tư duy hình ảnh thì phương thức giải quyết vấn đề lại dựa hắn vào việc chế biến các hình ảnh đã có sẵn do biểu tượng và tưởng tượng đem lại. Tư duy lí luận là tư duy bằng trí mà cấu trúc tâm lý của nó được bao gồm các thành phần phản tư, khả năng phân tích và năng lực hành động trên bình diện trí tuệ. + Tư duy là một quá trình: Tư duy bao giờ cũng xuất phát trước tình huống con người phải giải quyết một vấn đề nào đó về nhận thức hay thực tiễn. Để giải quyết được tình huống có vấn đề, chủ thể tư duy huy động vốn hiểu biết của mình để hình 15
thành các phương án giải quyết. Tính quá trình của tư duy được xác định theo trình tự sau: Nhận thức vấn đề Xuất hiện các liên tưởng Sàng lọc liên tưởng và hình thành giả thuyết Kiểm tra giả thuyết Chính xác hoá Khẳng định Phủ định Hành động tư duy Giải quyết vấn đề mới Hình 1.1 :Sơ đồ các giai đoạn của quá trình tư duy + Các thao tác của tư duy: Thao tác tư duy được hiểu là các cử động trí óc mà con người phải sử dụng với số năng lượng thần kinh nhất định để tiến hành giải quyết bài toán và đi đến sản phẩm cuối cùng là khái niệm, quy luật, định luật, nguyên lý, định nghĩa, công thức vv... Có các thao tác tư duy như sau: - Thao tác phân tích và tổng hợp: Phân tích là dùng trí óc để phân chia đối tượng tư duy ra thành những thuộc tính, những bộ phận, những mối liên hệ, quan hệ nhằm nhận thức được nó một cách sâu sắc. Tổng hợp là dùng trí óc để kết hợp, liên kết nhiều bộ phận, nhiều mối quan hệ lại thành một thể thống nhất theo một hệ thống - cấu trúc nhất định. Phân tích và tổng hợp là hai thao tác tư duy trái ngược nhau nhưng có mối liên quan mật thiết với nhau. Chúng là hai mặt của một quá trình tư duy thống nhất. Sự phân tích là cơ sở của sự tổng hợp. Phân tích phải hướng vào tổng hợp. Tổng hợp chỉ được diễn ra trên cơ sở đã có sự phân tích. - So sánh: So sánh là dùng trí óc để đối chiếu các thuộc tính của các sự vật, hiện tượng với nhau nhằm tìm ra được những đặc điểm giống, khác nhau cùng sự thống nhất và đối lập của chúng. So sánh sẽ được thực hiện trên cơ sở của sự phân tích và 16
tổng hợp. Nhờ có các quá trình so sánh mà học sinh có thể lĩnh hội được tài liệu học tập với tất cả tính đa dạng và độc đáo của các dấu hiệu và các thuộc tính của nó để làm hình thành nên những hình tượng phong phú, trong sáng, trực quan của nội dung đang tìm hiểu. Đây là thao tác phổ biến của tư duy kinh nghiệm, giúp cho chúng ta mở rộng được phạm vi nhận thức để có hiểu biết mới về các mối quan hệ của các đối tượng. So sánh bao giờ cũng được diễn ra trong một mối quan hệ nhất định để hướng về các mặt khác nhau của sự vật, hiện tượng như các dấu hiệu, các thuộc tính, các đặc điểm thực tế như màu sắc, độ lớn, vận tốc, cấu tạo, công dụng.vv.. của chúng. - Trừu tượng hoá và khái quát hoá: Trừu tượng hoá được hiểu là chủ thể dùng trí óc để gạt bỏ trong cái đang nhận thức một số mặt, thuộc tính và quan hệ cụ thể không cần thiết mà chỉ giữ lại những cái chung cần thiết cho việc giải quyết nhiệm vụ của tư duy. Khái quát hoá là dùng thao tác trí óc để tách cái chung, cái bản chất của các các sự vật, hiện tượng, rồi tiến hành bao quát, kết hợp chúng lại. Cơ sở của sự khái quát hoá là so sánh, phân tích, tổng hợp. Khái quát hoá sẽ giúp cho chúng ta nhận thức đầy đủ về những mối liên hệ có tính quy luật của hàng loạt sự vật, hiện tượng trong hiện thực khách quan mà nhờ đó khái niệm được hình thành. - Cụ thể hóa: Cụ thể hoá được hiểu là quá trình đưa các khái niệm, định luật hoặc quy tắc khái quát, trừu tượng mà chủ thể đã lĩnh hội để ứng dụng vào thực tiễn nhằm giải quyết những nhiệm vụ của tư duy. Như vậy, để giải quyết các bài toán tư duy, chủ thể sẽ phải tiến hành một loạt các thao tác trí óc để suy nghĩ mà tìm ra cái chưa biết. Trong quá trình suy nghĩ, các thao tác này luôn luôn được vận hành trong mối quan hệ qua lại và bổ sung cho nhau. Mặt khác, kết quả của tư duy không chỉ phụ thuộc vào phương pháp suy nghĩ mà còn bị quy định bởi vốn kinh nghiệm cũng như trình độ trí tuệ, động cơ, thái độ, tâm thế, chất lượng của các tài liệu cảm tính, ý chí của chủ thể. b) Tưởng tượng + Định nghĩa: Tưởng tượng là một quá trình tâm lý phản ánh những cái chưa từng có trong kinh nghiệm của cá nhân bằng cách xây dựng những hình ảnh mới trên cơ sở những biểu tượng đã có. + Đặc điểm: 1) Về nội dung phản ánh: tưởng tượng phản ánh cái mới, những cái chưa từng có trong kinh nghiệm của cá nhân hoặc xã hội; 2) Về phương thức phản ánh: tưởng tượng tạo ra cái mới từ các biểu tượng đã có nhờ phương thức chắp ghép, 17
liên hợp, nhấn mạnh, mô phỏng... ; 3) Về sản phẩm phản ánh: là những biểu tượng mới được xây dựng từ các biểu tượng đã có (biểu tượng của trí nhớ); 4) Nguồn gốc nảy sinh tưởng tượng: các tình huống có vấn đề mang tính bất định lớn. Tưởng tượng là một quá trình nhận thức lý tính, được thực hiện chủ yếu bằng hình ảnh nhưng vẫn mang tính khái quát và gián tiếp; 5) Cơ sở sinh lý – thần kinh của tưởng tượng là sự phân giải các hệ thống các đường liên hệ thần kinh tạm thời đã có để kết hợp lại thành những hệ thống mới trên vỏ não; 6) Tưởng tượng có quan hệ chặt chẽ với nhận thức cảm tính. Nó cũng có quan hệ chặt chẽ với ngôn ngữ và lấy thực tiễn làm tiêu chuẩn. Như vậy, tư duy phản ánh đối tượng dưới hình thức khái niệm, còn tưởng tượng phản ánh thế giới bằng cách xây dựng nên hình tượng mới về nó. Trong khi tưởng tượng, các biểu tượng cũ và tri thức về thế giới đối tượng của chủ thể sẽ được liên kết lại với nhau theo một cách mới. Dù cho những biểu tượng của tưởng tượng có sáng tạo đến mức độ nào đi nữa thì nó vẫn là sự kết hợp một cách độc đáo những yếu tố của các sự vật - hiện tượng cụ thể, hiện thực, cảm tính lại với nhau. Do vậy, hình ảnh của tưởng tượng bao giờ cũng là kết quả của một quá trình xây dựng nên những biểu tượng mới từ những biểu tượng đã có và nó cũng là hình ảnh mới của thế giới đối tượng đang được vận hành trong hoạt động tâm lý của chủ thể. Đây chính là sự khác biệt giữa tư duy và tưởng tượng. + Vai trò: Tưởng tượng cần thiết cho bất kỳ một hoạt động nào của con người, nó cho phép ta hình dung trước kết quả của hoạt động cũng như toàn bộ quá trình thực hiện hoạt động đó. Tưởng tượng có khả năng tạo nên được hình mẫu tươi sáng, hoàn hảo mà con người hằng mong ước, vươn tới, có tính chất khích lệ và định hướng cho toàn bộ đời sống của họ. Trong quá trình nhận thức, tưởng tượng đóng một vai trò quan trọng, giúp ta nhận thức được cái bản chất, các mối quan hệ quan hệ bên trong của các sự vật, hiện tượng. + Các loại tưởng tượng Căn cứ theo đặc điểm đặc trưng của tưởng tượng là tính tích cực và tính hiệu lực, người ta đã chia ra thành: tưởng tượng tích cực, tưởng tượng tiêu cực, ước mơ và lý tưởng. - Tưởng tượng tích cực: Khi nào tưởng tượng tạo ra được những hình ảnh nhằm đáp ứng những nhu cầu, kích thích tính tích cực thực tế của con người thì ở họ sẽ có tưởng tượng tích cực. Tưởng tượng tích cực sẽ được bao gồm các loại tưởng tượng tái 18
tạo và sáng tạo. Khi tưởng tượng chỉ tạo ra được những hình ảnh mới đối với mình và dựa trên cơ sở có sự mô tả của người khác về đối tượng thì đó là tưởng tượng tái tạo. Ví dụ như sự tưởng tượng của học sinh về những điều đã được mô tả trong sách giáo khoa kỹ thuật học chuyên ngành... Tưởng tượng sáng tạo là quá trình xây dựng nên những hình ảnh mới một cách độc lập. Những hình ảnh này mang tính chất hoàn toàn mới - cái mới thuần khiết đối với cả cá nhân lẫn với toàn xã hội. Biểu tượng của sự tưởng tượng sáng tạo sẽ là một mặt không thể thiếu được của mọi sự phát minh và sáng tạo kỹ thuật của nhà kỹ thuật. - Tưởng tượng tiêu cực cũng sẽ có thể xảy ra một cách có chủ định nhưng không gắn liền với ý chí để thể hiện những hình ảnh tưởng tượng đó ra trong đời sống của chủ thể. Loại tưởng tượng tiêu cực này sẽ được gọi là sự mơ mộng. Nhưng nếu sự tưởng tượng ở con người chủ yếu chỉ là sự mơ mộng thôi thì đó lại là một thiếu sót trong sự phát triển của nhân cách. Thường, chúng ta cũng thấy rằng, ở những con người ươn hèn, không dám tranh đấu cho một tương lai tốt đẹp hơn mà cuộc sống hiện tại lại rất khó khăn, sầu thảm thì họ sẽ tạo ra cho mình một cuộc sống hão huyền. Ở trong các hoang tưởng đó, họ sẽ giữ cái vị trí mà ở hiện tại họ không thể nào hy vọng có được. Tưởng tượng tiêu cực cũng sẽ có thể được nẩy sinh một cách không chủ định. Điều này chủ yếu xảy ra khi mà hoạt động của ý thức cũng như hệ thống tín hiệu thứ hai của chủ thể đã bị suy yếu, khi con người họ ở vào tình trạng không hoạt động cũng như trong giấc ngủ - chiêm bao - thôi miên, trạng thái nửa thức- nửa ngủ, xúc động và những rối loạn bệnh lý của ý thức như ảo giác, hoang trưởng .v.v... - Ước mơ và lý tưởng được xem như là hai loại tưởng tượng hướng về tương lai. Ước mơ có điểm giống với tưởng tượng sáng tạo ở chỗ, nó cũng là một quá trình tạo ra những hình ảnh mới một cách độc lập. Nhưng chúng lại khác nhau ở chỗ, ước mơ không hướng trực tiếp vào hoạt động trong hiện tại. Xét về tính chất của nó mà nói, chúng ta thấy rằng có hai loại ước mơ có lợi và có hại. Uớc mơ chỉ có lợi khi nào nó thúc đẩy cá nhân vươn lên, biến điều mơ ước của họ thành hiện thực. Lý tưởng có tính tích cực và hiện thực cao hơn ước mơ. Lý tưởng là một hình ảnh ngời chói, rực sáng mà chủ thể tự xây dựng lấy, tự lựa chọn và phản ánh về cái tương lai cao đẹp mà ta hằng mong muốn. Nó như một động cơ mạnh mẽ, thúc đẩy chúng ta vươn lên để giành lấy cho bằng được cái cao đẹp đó trong tương lai. + Các cách sáng tạo hình ảnh mới trong tưởng tượng 19
- Làm thay đổi kích thước, số lượng của sự vật hay các thành phần của sự vật để tạo ra hình ảnh mới. Những hình tượng về người khổng lồ, tý hon, Phật trăm mắt - trăm tay. - Nhấn mạnh các chi tiết hoặc thành phần và thuộc tính nào đó của sự vật để tạo ra hình tượng mới. Đó là cách tạo ra hình ảnh mới bằng sự nhấn mạnh một cách đặc biệt hoặc đưa lên hàng đầu một phẩm chất, một mối quan hệ nào đó của một sự vật - hiện tượng này với những sự vật - hiện tượng kia. Một biến dạng của phương pháp này là sự cường điệu. Ví dụ, các hình ảnh trong tranh biếm hoạ… - Chắp ghép hay kết dính những thuộc tính của các đối tượng lại với nhau để tạo ra hình ảnh mới. Đó là phương pháp thực thi thao tác chắp ghép các bộ phận của nhiều sự vật - hiện tượng khác nhau lại thành một hình ảnh mới. Trong hình ảnh mới, các bộ phận hợp thành vẫn giữ nguyên, không bị chế biến, thay đổi. Ví dụ như hình ảnh con rồng của Việt Nam, nàng tiên cá hay con nhân sư… - Liên hợp những thuộc tính của các đối tượng với nhau để tạo ra hình ảnh mới bằng cách liên hợp các bộ phận của nhiều sự vật khác nhau, trong đó các bộ phận tạo nên hình ảnh mới đều được cải biến, sắp xếp trong tương quan mới. Phương pháp này đã được các nhà sáng tạo kỹ thuật sử dụng nhiều để xây dựng nên các mô hình máy khi thiết kế ra các máy móc, công cụ, thiết bị kỹ thuật mới. Ví dụ thuỷ phi cơ là kết quả của sự liên hợp giữa tầu bay với tầu thuỷ… Trong văn học - nghệ thuật, sự điển hình hoá được chúng ta coi là phương pháp tạo thành hình ảnh mới phức tạp nhất. - Loại suy cũng là một cách sáng tạo ra hình ảnh mới, đó là việc tạo ra hình ảnh mới trên cơ sở mô phỏng, bắt chước những chi tiết, những bộ phận, những sự vật có thật. Từ buổi bình minh của loài người, tổ tiên chúng ta đã biết sáng chế ra những công cụ đơn giản nhất bằng cách tìm kiếm sự tương tự của những thao tác của đôi bàn tay với những công cụ sẽ được tạo ra. Trước khi tạo ra các công cụ lao động thực, bằng tưởng tượng, con người đã thấy trước được sự tương tự đó ở chính trong óc mình. c) Quan hệ giữa tưởng tượng và tư duy Tưởng tượng và tư duy có quan hệ mật thiết với nhau. Chúng có những điểm giống nhau và khác nhau. Khi con người đứng trước một tình huống có vấn đề, thường có hai hệ thống phản ánh được diễn ra: một hệ thống diễn ra trên cơ sở các hình ảnh, một hệ thống diễn ra trên cơ sở khái niệm. Hai hệ thống này thường diễn ra đồng thời, 20