Giáo trình Y - Sinh học Thể dục thể thao (Dành cho sinh viên chuyên ngành y - sinh TDTT): Phần 2

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:207

Thêm vào BST

Báo xấu

491
lượt xem 114
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Y - Sinh học Thể dục thể thao có kết cấu gồm 6 chương, phần 2 sau đây là nội dung chương 3 trở đi, trình bày trình độ tập luyện, phương pháp đánh giá trình độ tập luyện và huấn luyện thể thao; sự thích nghi – lượng vận động; các chỉ số và các phương pháp y – sinh học kiểm tra đánh giá LVĐ; các giải pháp y – sinh học để nâng cao năng lực vận động; chấn thương thể thao và các bệnh lý trong TT.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Y - Sinh học Thể dục thể thao (Dành cho sinh viên chuyên ngành y - sinh TDTT): Phần 2

CHƯƠNG III. TRÌNH ĐỘ TẬP LUYỆN, PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ TRÌNH ĐỘ TẬP LUYỆN VÀ HUẤN LUYỆN THỂ THAO. Trong quy trình đào tạo VĐV nhiều năm, việc đánh giá trình độ tập luyện (TĐTL) của VĐV các cấp theo độ tuổi, giới tính và môn thể thao chuyên sâu rất có ý nghĩa về mặt thực tiễn và lý luận, đặc biệt trong tuyển chọn và huấn luyện VĐV. I. Khái niệm: Trình độ tập luyện rất phức hợp gồm nhiều thành tố Y – sinh, tâm lý, kỹ chiến thuật, thể lực ngày càng được nâng cao nhờ ảnh hưởng trực tiếp lâu dài của lượng vận động tập luyện và thi đấu cũng như các liệu pháp hỗ trợ ngọai sinh khác. Khái niệm về quá trình biến đổi lâu dài của trình độ tập luyện luôn luôn gắn liền với phạm trù “phát triển “ và “thích nghi”. Hiệu quả huấn luyện thể thao là quá trình phản ứng biến đổi thích ứng tốt của các cơ quan, hệ thống cơ thể của VĐV tiến hành huấn luyện thể thao có hệ thống và khoa học. Hệ thống các bài tập, tập luyện tăng cường sức khỏe là quá trình liên tục tập luyện TDTT hằng ngày, còn đối với VĐV TDTT là hệ thống các bài tập chuyên sâu, tất nhiên là mục đích và nhiệm vụ có khác nhau nên trình độ cũng rất khác nhau, song cả hai đều dung các phương pháp kiểm tra sinh lý chức năng để đánh giá hiệu quả huấn luyện. Đối với người tập luyện tăng cường sức khỏe dựa vào năng lực tập luyện để đánh giá, còn đối với VĐV phải xác định trình độ huấn luyện, để định ra các kế họach huấn luyện khoa học hoặc các bài tập đặc hiệu. Đánh giá trình độ huấn luyện VĐV cần phải thông qua các chỉ tiêu nghiêm túc về chức năng sinh lý và các chỉ tiêu chuyên môn để đánh giá. Khi tiến hành thực nghiệm phải phân tích đối chiếu các chỉ tiêu biến đổi sinh lý ở hai trạng thái yên tĩnh và chịu lượng vận động. Trình độ tập luyện là một trạng thái động luôn luôn phát triển tuân 240
theo các quy luật phát triển thành tích thể thao tùy thuộc vào đặc điểm giới tính, độ tuổi và môn thể thao chuyên sâu. Đánh giá TĐTL của VĐV nói chung một mặt cần lưu ý đến các chỉ số chịu sự tác động của di truyền như: phản xạ vận động, test nhanh mạnh như bật xa tại chỗ hay có đà, chạy 30m, lực cơ tương đối, nhịp tim tối đa, lượng oxy hấp thụ tối đa tương đối với trọng lượng cơ thể, hô hấp tế bào, các chỉ số chuyển hóa yếm khí, mặt khác cần quan tâm đến một số các chỉ tiêu chịu ảnh hưởng của môi trường của giáo dục, huấn luyện nhiều như lực cơ tuyệt đối, tần số động tác… Khi đánh giá TĐTL của VĐV cấp cao trong huấn luyện, chúng ta nhất định phải định lượng được những thành tố bên trong cơ thể, đó là các chỉ tiêu y – sinh gồm hình thái, sinh lý, sinh hóa, sinh cơ đồng thời xác định những thành tố biểu hiện bên ngòai gồm các chỉ số sư phạm về thể lực chung, thể lực chuyên môn, kỹ chiến thuật và những phẩm chất tâm lý của từng VĐV vào những thời điểm sung mãn nhất tức là trước khi thi đấu. II. Ñaëc ñieåm sinh lyù veà trình ñoä taäp luyeän. Khaùi nieäm trình ñoä luyeän taäp chuû yeáu noùi ñeán nhöõng bieán ñoåi thích nghi veà maët sinh hoïc (chöùc naêng vaø caáu truùc) dieãn ra trong cô theå VÑV döôùi taùc ñoäng cuûa taäp luyeän vaø bieåu hieän ôû naêng löïc vaän ñoäng cao hay thaáp. Huaán luyeän theå thao gaây ra haøng loaït bieán ñoåi veà traïng thaùi cô naêng cuûa caùc heä thoáng trong cô theå. Nhöõng bieán ñoåi naøy ñöôïc duøng laøm chæ tieâu sinh lyù veà trình ñoä luyeän taäp. Theo quan ñieåm V. L Karpman. 1986 thì oâng goïi ñoù laø möùc ñoä chuaån bò caùc chöùc naêng cô theå VÑV. Khi xác định trình độ huấn luyện cần phải chú ý các vấn đề sau đây: 2. 1. Đặc điểm cơ thể vận động viên: Đặc điểm cơ thể và khả năng sức bền của VĐV chạy cự ly trung bình giống nhau, song các chỉ tiêu phản ứng sinh lý lại khác nhau. Ví dụ: Lúc yên tĩnh nhịp tim chậm, đây là chỉ tiêu đặc trưng của VĐV chạy cự ly trung bình, song cũng có VĐV chạy cự ly này lại không có chỉ tiêu đặc trưng đó. Do vậy cần phải phân biệt rõ đặc điểm cơ thể VĐV và điễm đặc trưng của một số môn thể thao. 2. 2. Đặc điểm các môn thể thao: 241
Chức năng tim mạch của VĐV chạy cự ly trung bình thay đổi nhiều so với VĐV chạy cự ly ngắn, bởi vì khi VĐV hòan thành khối lượng vận động giống nhau, phản ứng chức năng cơ thể có khác nhau. Ví dụ: khi chạy 100m dung tích sống của VĐV chạy cự ly dài tăng không lớn lắm, nhưng hiệu suất sử dụng oxy cao hơn VĐV chạy cự ly ngắn. 2. 3. Đặc điểm số năm tập luyện: Tham gia tập luyện năm đầu, VĐV có trình độ huấn luyện nhất định, một vài chỉ tiêu sinh lý không phản ánh trình độ huấn luyện như các chỉ tiêu sự biến đổi tổ chức xương, xương to, chất lượng tăng…. Đều phải trải qua 3 – 5 năm sau mới biểu hiện rõ. 2. 4. Đặc điểm “ Tính biến dị “ của chỉ tiêu sinh lý: Cơ thể VĐV có một số chỉ tiêu sinh lý được cải thiện tương ứng với trình độ huấn luyện thể thao. Ví dụ: Khối lượng tim, chu kỳ tim kéo dài hay rút ngắn…. Khi trình độ huấn luyện được duy trì ở mức cao và khi dừng tập luyện, hoặc trình độ huấn luyện giảm thì các chỉ tiêu đó cũng giảm theo. 2. 5. Đặc điểm nhịp sinh học: Trạng thái chức năng của các hệ thống cơ quan cơ thể luôn chịu ảnh hưởng của môi trường và chúng dao động theo chu kỳ. Ví dụ: chúng chịu ảnh hưởng của mùa, thời tiết……, như vậy chức năng cơ thể trong điều kiện thời gian khác nhau có sự thay đổi theo nhịp sinh học. Do vậy, muốn đánh giá trình độ huấn luyện, chúng ta phải suy xét đến các nhân tố tòan diện, không thể đi đến kết luận nóng vội trong thời điểm nào đó. Khi biện luận về hiệu quả huấn luyện phải phân tích tổng hợp tòan diện các chỉ tiêu sinh lý, về cấu trúc hình thái, về cấu tạo thời gian sinh học, phải xem xét thành tích thể thao và trình độ kỹ thuật…. phải kết hợp các test y sinh học và các thử nghiệm sư phạm mới có thể đánh giá được tương đối chính xác trình độ huấn luyện của VĐV. III. Phương pháp đánh giá trình độ tập luyện: Để đánh giá trình độ tập luyện trong quá trình tuyển chọn và huấn luyện TDTT được đạt kết quả cao, các nhà khoa học thường sử dụng các phương pháp sau: • Phương pháp kiểm tra y – sinh. • Phương pháp kiểm tra tâm lý (xem phần kiểm tra, chương I) • Phương pháp kiểm tra sư phạm. (xem sách y học TDTT) 242
3. 1. Phương pháp kiểm tra y – sinh. Áp dụng phương pháp kiểm tra y – sinh nhằm nghiên cứu về đặc điểm cấu tạo và chức năng các cơ quan của cơ thể có vai trò đặc biệt quan trọng đối với việc đánh giá trình độ thể lực có quan hệ chặt chẽ với sự phát triển các cơ quan và hệ cơ quan của cá thể. Để đánh giá chính xác mức độ phát triển về giải phẫu và chức năng các cơ quan của cơ thể VĐV cần phải tiến hành cả trạng thái nghỉ ngơi và vận động, đặc biệt là trạng thái vận động gắng sức tối đa. 3. 1. 1. Phương pháp kiểm tra y sinh ở trạng thái nghỉ: Đặc điểm giải phẫu và chức năng các cơ quan như hệ vận động, hô hấp, tim mạch, máu trong trạng thái nghỉ phản ánh trình độ luyện tập của VĐV. Các chỉ số và chỉ tiêu y sinh của trình độ luyện tập ở trạng thái nghỉ cần được kiểm tra bao gồm: - Các chỉ tiêu và các chỉ số về thể hình. Việc kiểm tra các chỉ tiêu thể hình (bằng phương pháp nhân trắc đã trình bày chương I) khi đánh giá trình độ tập luyện của VĐV, thường không có ý nghĩa lớn như khi tuyển chọn ban đầu. Tuy nhiên, đây cũng là việc cần thiết, nhất là đối với VĐV ở tuổi cơ thể còn đang phát triển. Với đối tượng này, các kết quả kiểm tra sẽ cho biết cơ thể của VĐV có phát triển có phát triển đúng quy luật chung hay không, có đúng với yêu cầu đặc thù của môn thể thao là môn chuyên sâu của VĐV hay không? Các kích thước liên quan đến tổ chức mềm (cơ bắp) có thể phản ánh tác động của huấn luyện khá nhạy bén. Rõ ràng không thể khẳng định công tác huấn luyện là tốt khi số chu vi các chi, hiệu số vòng ngực khi hít vào hết sức và thở ra hết sức, hiệu số vòng cánh tay khi co cứng và thả lỏng đều giảm… - Các chỉ tiêu, chỉ số về giải phẫu và chức năng sinh lý. Đặc biệt là chức năng cung cấp và vận chuyển oxy của hệ hô hấp, tim mạch và máu (phương pháp, tiến hành và kiểm tra xem chương I). - Các chỉ số sinh hóa như: Men LDH; Nội tiết tố (Testosterone, Cortisol); Axid lactic; chuyển hóa năng lượng lúc nghỉ. (Xem chương I, phần xét nghiệm sinh hóa máu). 3. 1. 2. Phương pháp kiểm tra y – sinh ở trạng thái họat động định lượng: Họat động định lượng là một họat động tiêu chuẩn, chúng ta thường gọi là họat động chuẩn. Trong họat động chuẩn, tất cả các VĐV tham gia kiểm 243
tra đều thực hiện một bài tập có quy trình giống nhau (các test công năng tim, hô hấp …. Trình bày ở các test kiểm tra y - học ở chương I). Khi thực hiện họat động định lượng, phản ứng của cơ thể thể hiện một phần trình độ tập luyện của VĐV đó. Ví dụ: Khi họat động định lượng, VĐV có trình độ tập luyện cao hơn thường có nhịp tim thấp hơn (chậm hơn) so với VĐV có TĐTL thấp hơn. Chức năng hô hấp, tim mạch của VĐV có trình độ cao thường thích nghi với họat động cơ bắp tốt hơn so với VĐV có trình độ thấp. Chính vì vậy mà việc xác định các chỉ số y – sinh ở trạng thái họat động định lượng là những thông tin có giá trị so sánh để đánh giá trình độ tập luyện VĐV. Các bài tập kiểm tra trong trạng thái họat động định lượng hay được áp dụng trong phòng thí nghiệm và trên hiện trường tập luyện hiện nay là: Bài tập đứng lên - ngồi xuống (công năng tim); Bước bục (step – test Harward); Test cooper; test PWC 170….( phương pháp tiến hành và kiểm tra xem ở phần các test kiểm tra y – sinh chương I). 3. 1. 3. Phương pháp kiểm tra y – sinh ở họat động thể lực tối đa gắng sức: * Công tác chuẩn bị: - Địa điểm kiểm tra : Phòng kiểm tra thoáng mát. - Thiết bị: Xe đạp lực kế, đồng hồ bấm giây, máy phân tích khí, máy ghi điện tâm đồ, thiết bị và thuốc cấp cứu. - Đối tượng: VĐV không hút thuốc, uống rượu trước khi làm thực nghiệm, thời gian tiến hành thực nghiệm trên máy công năng lực kế phải cách xa trước bữa ăn là 2 giờ, bác sỹ kiểm tra sức khỏe trước khi thực nghiệm, hướng dẫn cho VĐV các thao tác và các bước kiểm tra, trang phục gọn nhẹ * Công tác chuẩn bị: - Giai đọan nghỉ:Hướng dẫn VĐV ngồi nghỉ trên xe đạp lực kế trong 2 phút. - Giai đọan thực hiện bài tập: VĐV đạp xe đồng thời nhìn lên đồng hồ tốc độ của xe phải luôn là 60 vòng/phút. Mỗi bậc công suất duy trì 2 phút và tăng bậc tùy theo lứa tuổi (như các bước tiến hành test PWC 170 trên xe đạp lực kế). Dưới 16 tuổi mỗi bậc công suất là 20W, trên 16 tuổi mỗi bậc công suất là 30W. Tăng công suất cho đến khi VĐV mệt mỏi hòan tòan mới dừng. - Giai đọan hồi phục: Cho VĐV nghỉ 2 phút rồi tháo các thiết bị gắn ở người và in kết quả trên màn hình.. Lấy máu để xác định hàm lượng Axid lactic 244
trong máu, đánh giá khả năng chịu đựng lượng vận động và hiệu quả tập luyện sức bền. Ñaëc ñieåm cuûa trình ñoä taäp luyeän trong traïng thaùi nghæ: Qua nghiên cứu chứng minh: Các chỉ tiêu sinh lý, hình thái các hệ thống, cơ quan cơ thể lúc VĐV yên tĩnh có liên quan đến trình độ huấn luyện. + Heä thaàn kinh trung öông và các giác quan: Sóng alpha trên điện não đồ của VĐV hiện rất rõ, tương đối lớn. tính linh họat của tế bào thần kinh tương đối cao. Giữa tần số kích thích và tần số dẫn truyền thần kinh xuất hiện hiện tượng nhịp đồng hóa. Quá trình họat động hệ thần kinh của các VĐV chạy ngắn có tính linh họat cao, tốc độ phản xạ nhanh, thời gian phản xạ ngắn, tín hiệu truyền đều từ cơ quan cảm giác nhanh, đối với VĐV chạy cự ly trung bình thì có đặc điểm là quá trình họat động thần kinh ổn định tương đối cao, cơ quan phân tích tiền đình ổn định, cảm giác vận động và cảm giác bản thể nâng cao, thị trường của cơ quan thị giác rộng. Ngöôøi ñöôïc huaán luyeän coù theå ñoàng hoaù nhanh nhòp kích thích vaø sao cheùp laïi taàn soá cao naøy. Noùi leân tính linh hoaït cuûa caùc teá baøo thaàn kinh, nhaát laø ñoái vôùi caùc hoaït ñoäng veà toác ñoä, tính linh hoaït cuûa caùc quaù trình thaàn kinh taêng leân bieåu hieän bôûi: - Thôøi kyø tieàm taøng cuûa phaûn öùng vaän ñoäng ngaén. - Söï phaân bieät chính xaùc. - Toác ñoä xöû lyù nhanh nhöõng xung ñoäng töø cô quan phaân tích chaïy leân. + Heä vaän ñoäng: Heä xöông khôùp, daây chaèng, cô ñeàu coù nhöõng bieán ñoåi veà caáu truùc vaø cô naêng, nhaát laø cho xöông – khôùp, daây chaèng chaéc vaø khoeû hôn. Caùc cô ñöôïc phì ñaïi, söï cung caáp maùu cho cô toát hôn vaø nhanh hôn. Sự tăng thể tích cơ chủ yếu là tăng các hợp chất tổng hợp protít và các axit, giảm sự phân giải. Các chỉ tiêu này được thay đổi nhiều trong huấn luyện sức mạnh, đặc biệt là các bài tập tĩnh lực có hiệu quả rõ rệt. Ta biết rằng, trọng lượng cơ của người bình thường chiếm 35 - 40% trọng lượng cơ thể, song đối với VĐV cử tạ, thể dục dụng cụ, tỷ trọng này phải đạt trên 50% tổng lượng các chất prôtít tăng theo quá trình huấn luyện hoặc giảm theo sự ngừng tập thể thao. Nếu số lượng các sợi cơ giảm thì hàm lượng mỡ tăng trong cơ và tăng tỷ lệ thành phần trong cơ tương (Helander). Sau 245
khi huấn luyện, độ mỡ giảm xuống, nhưng tổng trọng lượng của cơ không thay đổi nhiều. Tỷ lệ % thể tích cơ nhanh của VĐV cử tạ tương đối nhiều và sợi cơ dạng IIa tăng lên khi tập các bài tập sức mạnh (Edstrom, Eklom 1972, Thorstensom 1976). Tập luyện sức bền, thể tích cơ nhỏ (Janson, Kaijser 1977, Nygaart 1977), nhưng các mao mạch xung quanh cơ tăng nhiều. Khi nghỉ ngơi yên tĩnh, không những cần quan sát sự thay đổi hình thái của VĐV mà còn phải nghiên cứu sâu sự thay đổi các chất trong cơ. Bởi vì sự thay đổi này có lieân quan đến các môn thể thao cụ thể như: • VĐV có đặc trưng tố chất bền thì nồng độ Mioglobin tăng đáng kể, dự trữ oxy tăng cao, thể tích ty lạp thể lớn, họat tính của men oxy hóa trong ty lạp thể cũng tăng. Nhiều tư liệu chứng minh: Sau nhiều năm tập luyện tố chất bền, hàm lượng glucogen tăng gấp đôi, hàm lượng axít béo cũng tăng so với trước tập luyện 83%, còn hàm lượng ATP – CP chỉ tăng 25 – 40%, nhưng các men họat tính của quá trình đường phân yếm khí thì giảm 20 – 25%. • Những VĐV có đặc trưng tố chất mạnh, họat tính men của ATP – CP không thay đổi và họat tính các men đường phân ưa khí cũng không thay đổi, họat tính các men hệ thống oxy hóa giảm 30%, thể tích của ty lạp thể (Mitochondrgium) cũng giảm, nồng độ ATP – CP và Glucogen tăng 18%, 22%, 66%. • Sau khi huấn luyện tốc độ, hiệu quả thay đổi cơ biểu hiện: sự phát triển năng lực yếm khí. Nhưng có một số tác giả còn chứng minh (Fox), ngòai sự nở cơ do hàm lượng ATP – CP tăng lên, còn có sự tăng họat tính các men của hệ thống Axít lactic. 246
Bảng 3. 1. Sự thay đổi chỉ tiêu sinh hóa sau khi huấn luyện tố chất mạnh, nhanh, bền (Theo Fox và Astrand). Hiệu quả huấn luyện Mạnh Nhanh Bền Nồng độ Mioglobin ? ? Tăng Hàm lượng Glucogen Tăng Tăng Tăng Men oxy hóa Giảm Tăng hoặc ổn định Tăng Hàm lượng ? ? Tăng Men ATP - CP Không đổi Tăng ? Men Glucogen Không đổi Tăng ở cơ chậm Tăng, giảm, ổn định Nồng độ Phân tử P Không đổi Ổn định Tăng Tổng dự trữ đường ? Tăng Tăng Thay đổi cơ FT tăng, ST ST không chuyển FT không chuyển giảm FT ST Nồng độ ty lạp thể Giảm ? Tăng thể tích + Heä trao ñoåi chaát vaø naêng löôïng: Cheá ñoä dinh döôõng cho VÑV ñaày ñuû, thì xaûy ra traïng thaùi caân baèng nitô. Döï tröõ glucid trong cô theå VÑV taêng leân, döï tröõ lipid ôû trong cô theå giaûm. + Chuyeån hoaù naêng löôïng: Trong taäp luyeän, chuyeån hoaù cô sôû taêng cao ñeå cung caáp naêng löôïng cho quaù trình vaän ñoäng, nhöng khi nghæ, chuyeån hoaù cô sôû giaûm vaø ôû möùc bình thöôøng. Khi cơ họat động tùy ý, xảy ra quá trình tổng hợp và phân giải nguồn năng lượng ATP. Để hợp thành ATP, cần phải có oxy đưa liên tục từ khí trời vào ty lạp thể của các sợi cơ. Do vậy, cơ chế vận chuyển oxy có liên quan đến các hệ thống do quá trình tập luyện xúc tiến cho cơ chế vận khí đó thực hiện. 247
+ Hệ máu: Lúc nghỉ ngơi yên tĩnh, tỷ lệ % của hồng cầu và Hb tăng chút ít, do vậy dung lượng oxy của máu tăng lên (800ml). Astand cho rằng dung lượng oxy máu hoặc hàm lượng Hb có hệ số tương quan với VO2 max tương đối cao. VĐV sức bền có thể có sự thay đổi ở bạch cầu: Thường tăng Lympho, hàm lượng axit lactic giảm (8 – 11mg%), đường huyết tăng, kho dự trữ đường tăng so với người bình thường 10%, và nâng cao khả năng duy trì độ PH ổn định. Ngòai ra, có nhiều tài liệu chứng minh họat tính một số men trong máu tăng (Bacina). + Heä hoâ haáp: Tập luyện TDTT làm thay đổi hình thái và chức năng hệ hô hấp, đó là một trong những điều kiện quan trọng bảo đảm sự vận khí của cơ thể VĐV. Qua huấn luyện tần số hô hấp giảm từ 16 – 18 lần/ xuống còn 8 – 12 lần/phút, vòng ngực (hiệu số thở ra và hít vào hết sức) tăng từ 5 – 7cm đến 9 – 15cm, biên độ nâng cơ hòanh ở phía trái từ 4,1cm lên 6,7cm, bên phải từ 4,3cm đến 6,6cm, hô hấp sâu tăng đến 700 – 850 – 1.500ml. Taàn soá hoâ haáp giaûm, coù tính chaát chaäm vaø saâu, trung bình töø 10 – 16 laàn/phuùt. Dung tích soáng taêng cao, trung bình laø 4,5 – 6 lít (nam), nöõ laø 3,5 – 4,5 lít. Do vậy,thể tích hô hấp tăng hơn, năng lực khuyếch tán cũng nâng cao, lúc nghỉ ngơi, thong khí phổi của những người cùng lứa tuổi, giới tính, trọng lượng và chiều cao bất kỳ đều không phân biệt rõ, song cần xem xét sự hô hấp sâu. Chỉ tiêu: Thời gian nín thở dài – ngắn là một chỉ tiêu quan trọng đánh giá cường độ hô hấp trong tế bào và trung khu hô hấp đối với oxy và cacbonic. Những VĐV ưu tú khả năng nín thở tương đối dài và khống chế cơ hòanh ổn định. Qua đo đạt lượng oxy trong máu, khi VĐV hồi phục hô hấp thì tác dụng oxy kết hợp với máu hồi phục nhanh nhất. Theo tác giả Tavastrerna cho rằng: Do ảnh hưởng của tập luyện, tính hưng phấn của trung tâm hô hấp tăng lên khi Cacboníc trong máu tăng làm cho cơ bắp họat động tốt, tạo điều kiện thu nạp oxy. Tác giả Haldane cho rằng, khi hàm lượng cacbonic trong phế nang tăng 0,22%, sự trao đổi khí phổi tăng 100% Bảng 3. 2. Tỷ lệ thể tích CO2 khi nín thở của VĐV có trình độ huấn luyện 248
khác nhau (theo Tavastrena). Trình độ HL CO2 lúc yên CO2 khi nín Trung tâm hô hấp hưng tĩnh thở phấn khi CO2 tăng Trình độ huấn 6,76 8,01 19 luyện tốt Trình độ huấn 6,13 7,6 24 luyện chưa đủ + Heä tuaàn hoaøn: Những VĐV xuất sắc thường thấy mạch lúc yên tĩnh (mạch cơ sở) chậm. Theo tài liệu của Đại hội TDTT Montreal (1928), có 280 VĐV mạch đập cơ sở trung bình 50 lần/phút, thấp nhất là 30 lần/phút, trong đó VĐV trượt tuyết 28lần/phút (Hoogervert 1929). Nhưng chưa thấy VĐV chạy ngắn có hiện tượng này. Tất nhiên mạch chậm không làm giảm thấp lượng tâm thu ở mức bình thường, không những cung cấp năng lượng cho cơ tim họat động mà còn đảm bảo cho tế bào cơ thể sử dụng tốt hơn hàm lượng oxy. Người ta cho rằng, qua huấn luyện làm tăng cường Synapse (khớp thần kinh) của hệ thần kinh phó giao cảm, ức chế thần kinh lúc nghỉ ngơi. Nếu VĐV nghỉ tập trong một thời gian dài sẽ dẫn đến hệ thống tuyến thượng thận tiêu hao oxy mạnh và chiếm ưu thế làm mạch đập tăng cao. Huấn luyện thể thao còn tăng cường chức năng hệ tim mạch và thể tích tim, trọng lượng tim phát triển. Chụp X quang thấy sợi cơ tim VĐV to ra, đường kính tim rộng, nhất là VĐV ở cự ly dài, VĐV trượt tuyết có cơ tim to ra và chiếm 84%. Trong quá trình tập luyện, tâm thất phải và trái to ra, hoặc cả hai tâm thất đều to. Thể tích tim tăng chủ yếu do tăng độ dài và liên quan đến lượng tâm thu, đồng thời, các mao mạch cơ tim cũng phát triển. Khi đánh giá, phải phân biệt bệnh phì đại cơ tim và giãn taâm thất. Sau đây sẽ trình bày tỷ lệ thay đổi các chỉ tiêu tuần hòan của VĐV. Bảng 3. 3. So sánh sự thay đổi chỉ tiêu sinh lý tuần hòan vận động viên (Letunốp) . 249
Nhóm VĐV Số Không thay Tâm thất Tâm thất phải lượng đổi % trái to % – trái to % VĐV Trượt tuyết 83 16 30 54 VĐV đi bộ 81 34 46 20 VĐV trượt băng 23 35 46 19 VĐV vật 17 43 44 13 VĐV bơi thuyền 22 16 43 41 Số trung bình 226 26 40,9 31,1 Tim hoaït ñoäng tieát kieäm hôn vaø döï tröõ chöùc naêng cuûa tim taêng leân bôûi qua quaù trình huaán luyeän tim coù nhöõng bieán ñoåi veà caáu truùc vaø chöùc naêng sinh lyù nhö sau: - Phì ñaïi cô tim, chuû yeáu laø taâm thaát. - Taêng kích thöôùc vaø troïng löôïng cuûa tim. - Taêng theå tích buoàng tim. - Taàn soá nhòp tim giaûm. - Giaûm löïc cô tim. Taát caû nhöõng bieán ñoåi veà hình thaùi vaø chöùc naêng cuûa ngöôøi taäp luyeän ñeàu nhaèm laøm cho quaù trình sinh lyù xaûy ra tieát kieäm hôn ôû traïng thaùi nghæ vaø baûo ñaûm taêng cöôøng khaû naêng hoaït ñoäng cuûa cô theå trong vaän ñoäng. Ñaëc ñieåm cuûa trình ñoä taäp luyeän khi vaän ñoäng ñònh löôïng: Khi VĐV có trình độ huấn luyện khác nhau, khi tập với lượng vận động giống nhau, phản ứng chức năng của các hệ thống và cơ quan cũng không giống nhau. Những VĐV có trình độ huấn luyện có tính tiết kiệm cơ năng lúc yên tĩnh và các phản ứng chịu đựng khối lượng vận động định lượng thường thấp hơn VĐV chưa đủ trình độ tập luyện. Đây là các chỉ tiêu sinh lý đánh giá hiệu quả huấn luyện. Ngöôøi ta thöôøng duøng caùc thöû nghieäm cô naêng ñeå ñaùnh giaù trình ñoä taäp luyeän. Thöïc chaát laø nghieân cöùu moät soá chöùc naêng sinh lyù (tuaàn hoaøn, hoâ haáp…) tröôùc, trong vaø sau khi vaän ñoäng. Khoái löôïng vaän ñoäng cuûa caùc thöû nghieäm cô naêng ñöôïc xaùc ñònh 250
tröôùc veà thôøi gian vaø cöôøng ñoä vaän ñoäng. Khoái löôïng vaän ñoäng naøy thaáp hôn khaû naêng giôùi haïn cuûa con ngöôøi. Coù nhöõng thöû nghieäm trong phoøng thí nghieäm, hoaëc coù nhöõng thöû nghieäm taïi nôi ñang tieán haønh taäp luyeän ñaõ ñònh tröôùc veà khoái löôïng, cöôøng ñoä, thôøi gian… Khi thöïc hieän löôïng vaän ñoäng ñònh löôïng, caùc phaûn öùng cuûa caùc cô quan, chöùc naêng cuûa cô theå VÑV khaùc haún so vôùi ngöôøi khoâng taäp luyeän nhö sau: Taát caû caùc chöùc naêng ñöôïc trieån khai nhanh hôn trong traïng thaùi baét ñaàu vaän ñoäng. Trong vaän ñoäng, hoaït ñoäng cuûa caùc heä thoáng chöùc naêng ñeàu ôû möùc thaáp hôn. Quaù trình hoài phuïc nhanh hôn. Để đánh giá chức năng họat động của cơ thể, người ta sử dụng phương pháp Letunốp cho chịu lượng vận động chuẩn (định lượng). Ngòai ra còn dung các phương pháp test Harward, PWC 170 công năng tim… để thực nghiệm đánh giá với lượng vận động định lượng hoặc lượng vận động chuyên môn để sau khi chịu đựng lượng vận động, có sự thay đổi chức năng như sau: + Heä thaàn kinh trung öông: ÔÛ nhöõng ngöôøi ñöôïc huaán luyeän, höng phaán cuûa caùc trung taâm vaän ñoäng theå hieän ôû möùc thaáp hôn khi thöïc hieän löôïng vaän ñoäng ñònh löôïng neân caùc phaûn öùng cuûa cô theå cuõng yeáu hôn. Ñoái vôùi cuøng moät hoaït ñoäng, öùc cheá baûo veä nhöõng ngöôøi ñöôïc huaán luyeän xaûy ra chaäm hôn. Thôøi kyø hoài phuïc sau vaän ñoäng ñònh löôïng, ôû ngöôøi ñöôïc huaán luyeän, thôøi kyø tieàm taøng cuûa phaûn öùng vaän ñoäng ngaén hôn möùc khôûi ñieåm, khaû naêng phaân bieät toát hôn, hieän töôïng öùc cheá do caûm öùng keá tieáp giaûm. + Heä vaän ñoäng: Taát caû nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ñieän theá hoaït ñoäng ôû cô cuûa ngöôøi ñöôïc huaán luyeän, söï phoái hôïp hoaït ñoäng cuûa caùc trung taâm thaàn kinh toát hôn vaø caùc quaù trình thaàn kinh taäp trung hôn ôû caùc vuøng vaän ñoäng cuûa naõo. Khaû naêng höng phaán vaø tính linh hoaït cô naêng cuûa cô ôû ngöôøi ñöôïc huaán luyeän khoâng thay ñoåi hoaëc taêng leân khi vaän ñoäng ñònh löôïng. + Tieâu hao naêng löôïng: Tieâu hao naêng löôïng thaáp hôn so vôùi ngöôøi khoâng taäp luyeän khi thöïc 251
hieän vaän ñoäng ñònh löôïng + Heä hoâ haáp: Söï thoâng khí phoåi vaø söï tieâu thuï oxy ôû ngöôøi ñöôïc huaán luyeän thaáp hôn khi thöïc hieän vaän ñoäng ñònh löôïng, nhö heä soá söû duïng oxy laïi cao hôn ngöôøi khoâng taäp luyeän. Nôï oxy giaûm. + Heä tuaàn hoaøn: Taàn soá tim thaáp hôn so vôùi ngöôøi khoâng taäp luyeän khi thöïc hieän vaän ñoäng ñònh löôïng. Sau vaän ñoäng, maïch hoài phuïc nhanh hôn so vôùi ngöôøi khoâng taäp luyeän. Löu löôïng phuùt tim ôû ngöôøi ñöôïc huaán luyeän taêng ít hôn khi vaän ñoäng ñònh löôïng. Bảng 3. 4. Sự biến đổi một số chỉ tiêu sinh lý của VĐV có trình độ huấn luyện khác nhau khi chịu đựng lượng vận động định lượng (theo Sestakpb và Remdolla) . Trình độ Mạch Huyết áp VO2max khi Lưu lượng Hệ số sử Hàm lượng huấn luyện (l/p) (mmHg) vận động tim (l/p) dụng oxy AL Trước, sau Trước và sau Trước, sau Trình độ 52 108 101/59 156/57 13 50 9,8 0,73 17 - 47 HL cao Trình độ 60 114 108/7 156/68 13 20 16 0,47 17 - 47 HL thấp Đặc điểm các chỉ tiêu đánh giá trình độ huấn luyện khi chịu đựng lượng vận động tối đa: Những VĐV có trình độ huấn luyện tốt, khi tiến hành huấn luyện với lượng vận động tối đa, có một số chỉ tiêu phản ứng cơ thể vượt qua các VĐV trình độ thấp. Trên thực tế, trình độ huấn luyện cao là kết quả cao của sự phối hợp nhiều chức năng phức tạp và rộng rãi, là kết quả của sự thống nhất và mối quan hệ giữa chức năng tim mạch và cơ quan vận động đạt đến cơ năng hòan thiện nhất. Ñeå ñaït ñöôïc khaû naêng hoaït ñoäng ñeán giôùi haïn cao nhaát trong taäp 252
luyeän theå thao caàn chuù yù tôùi moät soá yeáu toá quan troïng nhö sau: - Hoaøn thieän kyõ thuaät ñoäng taùc, nhaát laø caùc moân theå thao nhö theå duïc duïng cuï, nhaøo loän….phaûi döïa vaøo kyõ thuaät ñoäng taùc ñeå ñaùnh giaù thaønh tích theå thao. - Tieát kieäm caùc quaù trình sinh lyù vaø coù khaû naêng bieán ñoåi nhanh caùc chöùc naêng cuûa cô theå cho phuø hôïp vôùi yeâu caàu. Söï hoaøn thieän kyõ thuaät ñoäng taùc laøm cho hoaït ñoäng vaän ñoäng ñöôïc tieát kieäm hôn, naâng cao khaû naêng phoái hôïp caùc chöùc naêng cuûa cô theå. Vì theá maø caùc quaù trình sinh lyù xaûy ra trong cô theå cuõng tieát kieäm hôn Naêng löïc hoaït ñoäng coù oxy. Coù yù nghóa ñoái vôùi taát caû caùc moân theå thao. Thieáu oxy coù theå laøm giaûm khaû naêng vaän ñoäng ngay caû ñoái vôùi hoaït ñoäng trong thôøi gian ngaén. Nhöng hoaït ñoäng caøng keùo daøi thì vai troø cuûa naêng löïc vaän ñoäng coù oxy caøng taêng leân. Naêng löïc hoaït ñoäng coù oxy laø yeáu toá quan troïng nhaát ñaûm baûo khaû naêng hoaït ñoäng trong caùc moân cöôøng ñoä lôùn vaø trung bình. Naêng löïc hoaït ñoäng khoâng coù oxy. Laø khaû naêng cuûa cô theå hoaït ñoäng khi thieáu oxy, döïa vaøo caùc nguoàn naêng löôïng coù theå phaân giaûi khoâng coù oxy. Naêng löïc vaän ñoäng khoâng coù oxy cuûa cô theå phuï thuoäc vaøo: + Hoaït ñoäng cuûa caùc men xuùc taùc caùc phaûn öùng sinh hoaù khoâng coù oxy tham gia. + Döï tröõ vaät chaát chöùa naêng löôïng ñöôïc söû duïng ñeå toång hôïp laïi khoâng coù oxy, ATP. + Möùc ñoä thích öùng cuûa toå chöùc ñoái vôùi nhöõng bieán ñoåi cuûa moâi tröôøng beân trong. Vai troø cuûa töøng yeáu toá phuï thuoäc vaøo nhöõng ñaëc ñieåm caù nhaân cuûa VÑV vaø moân theå thao. + VO2max: VĐV có trình độ huấn luyện cao, khi tiến hành chịu đựng LVĐ có cường độ khác nhau thì lượng thông khí phổi và lượng tâm thu không ngừng đạt đến giá trị tối đa theo nhu cầu họat động. Thông khí phổi (nam) đạt 150 – 160 lít/phút. Vận động viên nữ đạt 90 – 130lít/phút, lượng tâm thu/phút đạt 30 – 35lít/phút. VO2max là chỉ tiêu quan trọng đánh giá tổng hợp chức năng tim mạch – hô hấp của cơ thể. Những VĐV ưu tú, VO2max tương đối đạt 83 – 85ml oxy/1kg trọng lượng (5 – 253
6lít/phút). Vận động viên chạy ngắn hoặc người bình thường VO2max đạt 3 – 3,5lít/phút. Chính vì vậy, chức năng sinh lý VĐV ưu tú có lợi cho sự tuần hòan Axit lactic, cho nên những VĐV ưu tú thường có hàm lượng Axit lactic thấp hơn người không có trình độ huấn luyện trong cùng lượng vận động, độ pH cũng giảm nhiều. + Hiện tượng tiếng tim liên tục: Căn cứ vào kết quả nghiên cứu của các nhà sinh lý học, hiện nay hiện tượng tim của các VĐV ưu tú trong thời kỳ hồi phục xuất hiện tiếng tim liên tục 1 – 3 phút và điều này được kết luận như sau: • Tiếng tim liên tục là hiện tượng của những VĐV có trình độ huấn luyện tốt sau khi thực hiện họat động căng thẳng trong thời gian dài. • Tiếng tim liên tục không có gì liên quan đến sự giảm sút chức năng tim mạch đối với VĐV trượt tuyết và bơi thuyền khi được tập luyện tốt (Glamblab) • Tim mạch của VĐV có tiếng tim liên tục có năng lực co cơ cao và không liên quan gì đến trương huyết quản (Sestakop), đó là hiện tượng nên xem là sự họat động thể lực mãnh liệt. • Hiện tượng tiếng tim kéo dài trong trạng thái yên tĩnh và trong họat động thấp thì biểu hiện trạng thái bệnh lý của hệ tim mạch và động mạch mở quá rộng, dòng máu chuyển nhanh có quan hệ đến sự giảm đột ngột trương lực huyết mạch và nếu tái xuất hiện vận động thì lúc đó hiện tượng tiếng tim liên tục được xem là chỉ tiêu bệnh lý của hệ tim mạch.. CHƯƠNG IV. 254
SỰ THÍCH NGHI - LƯỢNG VẬN ĐỘNG, CÁC CHỈ SỐ VÀ CÁC PHƯƠNG PHÁP Y – SINH HỌC KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ LƯỢNG VẬN ĐỘNG. A. SỰ THÍCH NGHI - LƯỢNG VẬN ĐỘNG VÀ XÂY DỰNG CÁC CHỈ SỐ SINH LÝ – SINH HÓA ĐỂ ĐÁNH GIÁ LƯỢNG VẬN ĐỘNG. I. SỰ THÍCH NGHI: Ngay từ năm 1936, nhà khoa học Canada Gans Seley, thông qua những kết quả nghiên cứu cho rằng thông qua những kết quả nghiên cứu cho rằng những chấn động Srtess căng thẳng, kể cả lượng vận động tập luyện và thi đấu với thời gian tác động tương đối lâu dài sẽ gây nên những phản ứng định hình gồm 3 giai đọan: Giai đọan ban đầu cơ thể bị tác động nên lo lắng hồi hộp, giai đọan hai cơ thể dần dần chuyển sang giai đọan đề kháng, giai đọan ba nếu như stress tác động mạnh và vừa đủ thì cơ thể sẽ mệt mỏi và thích nghi với sự tác động, nếu tác động stress quá mạnh và quá lâu thì phản ứng của cơ thể chuyển sang giai đọan kiệt sức. Khi đề cập đến bản chất của “hội chứng thích nghi” G. Seley giải thích sự xuất hiện của giai đọan ba là do cạn kiệt nguồn năng lượng thích nghi. Cho đến lúc này, chưa rõ nguồn năng lượng thích ứng là gì, nhưng bản chất tự nhiên của giai đọan ba về “hội chứng thích nghi “ nói chung chứng tỏ nguồn lực thích nghi là có giới hạn. Trong những công trình sau đó, tuy chưa có những phương pháp xác định nguồn dự trữ năng lượng thích nghi một cách khách quan. G. Seley đề nghị phân thành 2 lọai năng lượng thích nghi: - Một lọai năng lượng thích nghi thể hiện bên ngòai, dễ nhận biết và phục hồi được. - Một lọai năng lượng thích nghi có chiều sâu, ẩn chứa dưới dạng dự trữ, để bồi hòan những nguồn năng lượng đã bị tiêu hao trong vận động tập luyện vào lúc nghỉ ngơi hoặc chuyển sang một họat động khác. Trong thực tiễn thi đấu thể thao có những trường hợp VĐV sau 2 – 3 tuần, đôi khi 2 – 3 tháng nghỉ ngơi đầy đủ do chấn thương hoặc ốm, khi tham gia thi đấu bỗng nhiên đạt thành tích bất ngờ. Theo quan điểm lý thuyết thích 255
nghi nêu trên có thể giải thích hiện tượng trên là nguồn dự trữ thích nghi có chiều sâu đến mức sau hàng tháng hoặc hơn vẫn phát huy tác dụng có hiệu quả. Ý tưởng của G. Seley tiếp tục được phát triển trong các công trình của các chuyên gia khác khi họ chia quá trình thích ứng thành 3 mức độ chức năng các nguồn dự trữ sinh học: - Dự trữ sinh học ở mức độ chức năng thứ nhất là khi chuyển từ trạng thái tĩnh sang trạng thái họat động bình thường với đặc điểm là các phản ứng đồng hóa (phản ứng tổng hợp) chiếm ưu thế. - Dự trữ sinh học ở mức độ chức năng thứ hai được biểu hiện bằng sự cân bằng giữa các phản ứng của cả hai quá trình đồng hóa và dị hóa (phản ứng phân hủy). - Dự trữ sinh học ở mức độ chức năng thứ ba, có thể khai thác được khi các tình huống căng thẳng đòi hỏi, tất nhiên phải trả bằng giá đắt và diễn ra dưới dạng phản ứng “stress cao độ”. Cần phải nhấn mạnh rằng thể thao hiện đại có mức độ cạnh tranh rất gay gắt, phải chịu đựng những căng thẳng về tâm lý và thể lực rất lớn trong hàng lọat các cuộc thi đấu quốc tế lớn luân phiên, lieân tục cả mùa giải từ 2 – 4 tháng. Những tình huống như vậy có thể để lại những hậu quả lâu dài, có thể gây ra những chấn thương nghiêm trọng do stress hoặc do mệt mỏi quá sức và mãn tính. Rất đáng quan tâm ý kiến của G. Seley khi ông cho rằng, sự cạn kiệt nguồn năng lượng thích nghi thường có thể hồi phục sau lượng vận động tập luyện trong thời gian ngắn, nhưng nếu cạn kiệt hòan tòan nguồn năng lượng thích nghi thì rất khó hồi phục. Điều này cho thấy, chứng tỏ không duy trì lâu dài trạng thái sung sức thể thao và nếu coi thường những quy luật thích nghi đã quá rõ ràng thì sẽ nảy sinh những hậu quả nghiêm trọng, không lường trước được. Những công trình nghiên cứu hiện nay xem xét những biến đổi diễn ra bên trong cơ thể đáp lại những tác động khác nhau (Stress) và quá trình thích nghi của cơ thể được phân thành 4 giai đọan. - Giai đọan cấp báo: Có đặc điểm là các chức phận của hệ thống cơ thể vượt quá mức tối đa, không tiết kiệm trong tiêu hao dự trữ của từng cơ quan, các phản ứng stress cũng nghiêm trọng và dễ gây chấn thương. 256
Trong giai đọan này chưa xuất hiện những đổi mới về chức phận và hình thái trong các hệ thống khác nhau của cơ thể. - Giai đọan quá độ: Giai đọan quá độ của quá trình thích ứng lâu dài có đặc điểm là quá trình đổi mới về hình thái và chức năng diễn ra tích cực, đặc biệt là sự phì đại vận động trong cơ bắp và các hệ thống khác, làm họat hóa bộ máy di truyền của cấu trúc tế bào, tổng hợp các thành tố trong cấu tạo (axid nucleotic, các albumin), tăng cường khả năng chức phận của các hệ thống cơ thể đang thích nghi. Hình thành các “dấu vết “ về mặt cấu trúc còn tản mạn. Thực chất giai đọan này có thể nói trình độ tập luyện đang phát triển. - Giai đọan ổn định: Trong giai đọan này những phản ứng cơ thể dần dần giảm đi đối với các yếu tố gây thích nghi. Những biến đổi về cấu trúc trong các hệ thống cơ thể khác nhau được phát triển ở mức độ nhất định, nhờ vậy nâng cao khả năng chức phận của các hệ thống đó và đảm bảo họat động tiết kiệm và ổn định. Giai đọan này hòan thiện quá trình hình thành các dấu vết về mặt cấu trúc một cách hệ thống, những biến đổi về hình thái, chức phận trong cơ diễn ra theo quy luật từ từ bước một. - Giai đọan trạng thái trơ lỳ của hệ thống cơ thể đối với quá trình thích nghi, tuy không nhất thiết xuất hiện, nhưng có thể làm rối lọan quy luật trong tập luyện thể thao khi sử dụng lượng vận động hoặc trong thi đấu có các tình huống gây cấn – stress. Dưới góc độ miễn dịch học R. S. Suzdalnixki và V. A. Lêvando cũng chia quá trình thích nghi miễn dịch thành 4 giai đọan: - Giai đọan động viên: Huy động các nguồn dự trữ của hệ miễn dịch trong cơ thể để đáp lại lượng vận động tập luyện với cường độ thấp (nhịp tim 160 lần/phút) - Giai đọan hồi phục: Khi tăng cường độ và khối lượng của lượng vận động tập luyện, hàng rào phòng vệ sinh lý của cơ thể thực tế vẫn được duy trì như giai đọan trước. - Giai đọan suy giảm hồi phục: Thường quan sát thấy trong thời kỳ thi đấu với lượng vận động cường độ cao có hiện tượng giảm sút miễn dịch khá rõ. Sau khi thi đấu xuất hiện như là yếu tố stress, hiện tượng tê liệt về chức phận của hệ thống miễn dịch. 257
- Giai đọan 4: Sau khi sử dụng lượng vận động tập luyện giảm đi đáng kể, quan sát thấy các chỉ số về trạng thái miễn dịch và hormone được hồi phục dần dần. Quá trình thích ứng không phải là để lại những dấu vết giản đơn khi biến đổi cấu trúc trong các hệ thống chức năng nào đó của cơ thể. Thực tế chứng tỏ rằng sự biến đổi trong quá trình thích ứng đều có mối quan hệ tương hỗ giữa các hệ thống, có sự phân bố lại nguồn dự trữ của cơ thể diễn ra trong từng giai đọan mới của quá trình thích ứng lâu dài để hình thành trạng thái sung sức thể thao nhờ lượng vận động tập luyện và thi đấu hợp lý trong mỗi chu kỳ huấn luyện dài hạn. F. D. Meerson cho rằng khả năng thích nghi của cơ thể không phải là vô hạn, mỗi một tiền đề quan trọng để mở rộng những phản ứng thích nghi đều là kết quả của sự thủ tiêu một phần hoặc tòan phần của quá trình thích nghi đã được hình thành trước, nghĩa là cần thiết có giai đọan suy thóai (khử) thích ứng. Hòan tòan đúng và có lý vì trong quá trình phát triển chủng lọai của con người cũng là quá trình thích nghi lâu dài, cái gì không đáp ứng được trong bối cảnh mới đều bị lọai bỏ và thay thế bằng cái mới, phù hợp hơn. Từ nhöõng nghiên cứu đã trình bày trên, sự biến động của trình độ luyện tập theo thời gian, không diễn ra theo một lộ trình tuyến tính, ngay cả khi nâng lượng vận động tập luyện một cách có hệ thống, mà diễn biến có tính chất giai đọan và thang bậc khác nhau. Bởi vậy cho nên, trong lý luận cũng như trong thực tiễn phải có những thông tin đầy đủ kịp thời về những quá trình biến động diễn ra trong quá trình tập luyện lâu dài của các biến đổi về chức năng hình thái và sinh hóa trong các cơ quan và hệ thống khác nhau ở trong cơ thể. II. KHAÙI NIEÄM LÖÔÏNG VAÄN ÑOÄNG. Trong HLTT hieän ñaïi, vieäc ñaùnh giaù LVÑ theå löïc trong HL laø khoâng theå thieáu ñöôïc trong quy trình coâng ngheä ñaøo taïo taøi naêng TT. Bôûi leõ, neáu xaùc ñònh ñöôïc aûnh höôûng cuûa LVÑ sö phaïm ñaõ gaây ra trong cô theå VÑV, töùc laø LVÑ sinh lyù thì khoâng theå saép xeáp LVÑ sö phaïm moät caùch hôïp lyù, khoâng theå ñaùnh giaù hieäu quaû HL, döï baùo taêng tröôûng trình ñoä taäp luyeän vaø traïng thaùi sung söùc theå thao. Vaäy theá naøo laø LVÑ ?. Veà khaùi nieäm naøy, nhieàu taùc giaû veà laõnh vöïc sö phaïm TT, sinh lyù TT ñaõ trình baøy khaùi nieäm LVÑ trong caùc saùch giaùo khoa nhö: Lyù luaän giaùo duïc theå chaát, sinh lyù 258
TDTT… giaûng daïy trong caùc tröôøng ñaïi hoïc TDTT, caùc chuyeân ñeà HLTT ôû caùc taïp chí chuyeân ngaønh TDTT trong vaø ngoaøi nöôùc. Theo D. Harre: Naêng löïc theå thao ñöôïc phaùt trieån tröôùc heát nhôø caùc LVÑ taäp luyeän vaø LVÑ thi ñaáu. Nhöõng quan ñieåm veà LVÑ taäp luyeän döïa treân cô sôû lyù luaän Maùc – xít cho raèng con ngöôøi ñöôïc phaùt trieån chuû yeáu thoâng qua vieäc giaûi quyeát thaéng lôïi caùc yeâu caàu cuûa moâi tröôøng. Huaán luyeän TT taïo neân caùc yeâu caàu, caùc ñieàu kieän vaø VÑV phaûi ñaáu tranh vôùi chuùng. Caùc LVÑ taäp luyeän coù theå hieåu laø caùc taùc ñoäng sö phaïm döïa treân caùc muïc ñích, nhieäm vuï ñaët ra. Noù quyeát ñònh nhòp ñoä phaùt trieån vaø phöông höôùng phaùt trieån naêng löïc theå thao thoâng qua caùc noäi dung vaø caáu truùc yeâu caàu cuûa noù. Caùc noäi dung vaø caáu truùc yeâu caàu cuûa LVÑ bò phaù vôõ do caùc ñieàu kieän beân trong cuûa VÑV. Yeâu caàu cuûa LVÑ seõ coù hieäu quaû phaùt trieån neáu noù giaûi quyeát ñöôïc caùc maâu thuaån beân trong. Giaûi quyeát caùc maâu thuaån naøy moät caùch tích cöïc vaø chuû ñoäng seõ ñieàu khieån ñöôïc toái öu caùc heä thoáng chöùc naêng taâm lyù vaø sinh lyù. Soá löôïng vaø chaát löôïng cuûa LVÑ ñöôïc phaûn aûùnh qua caùc chæ tieâu sinh hoïc vaø sinh lyù cuûa LVÑ beân trong. Khaùi nieäm LVÑ taäp luyeän goàm ba boä phaän lieân quan vôùi nhau moät caùch chaët cheõ caùc yeâu caàu cuûa LVÑ döïa theo muïc ñích vaø nhieäm vuï ñaët ra, quaù trình thöïc hieän caùc yeâu caàu cuûa LVÑ vaø LVÑ beân trong . Vieäc thöïc hieän LVÑ seõ gaây ra phaûn öùng nhaát ñònh trong caùc heä thoáng chöùc naêng sinh lyù vaø taâm lyù (LVÑ beân trong). Caùc phaûn öùng naøy theå hieän qua nhöõng bieán ñoåi veà sinh lyù vaø sinh hoùa cuõng nhö caùc yeáu toá taâm lyù vaø ñöôïc goïi laø löôïng vaän ñoäng beân trong . Theo Nguyeãn Toaùn, Phaïm Danh Toán (2000) : “LVÑ trong caùc baøi taäp theå löïc laø möùc ñoä taùc ñoäng cuûa chuùng tôùi cô theå ngöôøi taäp. Noùi caùch khaùc, thuaät ngöõ löôïng vaän ñoäng ñöôïc duøng ñeå chæ söï ñònh löôïng taùc ñoäng cuûa baøi taäp theå löïc”. LVÑ daãn tôùi nhöõng bieán ñoåi chöùc naêng trong cô theå vaø daãn ñeán meät moûi. Söï tieâu hao naêng löôïng trong vaän ñoäng cuõng nhö meät moûi noùi chung chính laø cô sôû taïo neân söï thích öùng nhaèm hoaøn thieän cô theå baèng vaän ñoäng. Meät moûi sau vaän ñoäng khoâng maát ñi hoaøn toaøn maø ñeå laïi nhöõng “daáu veát”. Quaù trình tích luyõ nhöõng “daáu veát” seõ daãn ñeán söï thích nghi laøm phaùt trieån trình ñoä taäp luyeän. Nhö vaäy, LVÑ daãn tôùi meät moûi vaø tieáp ñoù laø hoài phuïc vaø thích nghi. Theo Nguyeãn Ngoïc Cöø (2002): “LVÑ sö phaïm cuûa baøi taäp (bao goàm 259