Hải Đông chí lược

Chia sẻ: Nguyen Lan | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:34

Thêm vào BST

Báo xấu

131
lượt xem 21
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Địa chí là một công trình chuyên khảo tổng hợp về địa lý, lịch sử, kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội, danh nhân, v.v. của một quốc gia, một địa phương, một khu vực. Từ xa xưa nhiều học giả trên thế giới đã dày công nghiên cứu và biên soạn các công trình địa chí. Ở nước ta, trải qua các triều đại, nhiều công trình địa chí đến nay vẫn còn giá trị to lớn cả về mặt kinh tế và xã hội. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hải Đông chí lược

1 Th- viÖn tØnh H¶i D-¬ng H¶i ®«ng chÝ l-îc NguyÔn V¨n B¸ch dÞch Theo s¸ch cña Th- viÖn Khoa häc x· héi Ký hiÖu A.103 h¶i d-¬ng 11/ 1998
2 H¶i ®«ng chÝ l-îc Nh©n vËt chÝ (b¶n sao cña hä Ng«) Ghi chÐp vÒ nh©n vËt  Ng-êi n-íc Thôc cã nhiÒu bËc vÜ nh©n anh tuÊn, v× n-íc non ®Êt M©u Ba xanh tèt sÇm uÊt. Ng-êi n-íc Së l¾m bËc kú kh«i, v× s«ng nói ®Êt Ng« héi võa giÇu võa réng. §Êt thiªng ng-êi hµo kiÖt, ®ã lµ lÏ tÊt nhiªn. QuËn H¶i d-¬ng khu vùc cã tiÕng lµ thÞnh v-îng. Tõng d·y nói ®æ ra biÓn tùa nh- m-¬i bÇy voi gi-¬ng ngµ. C¸c dßng n-íc ®æ ra s«ng, coi nh- ngµn con r¾n phun bät. TrÌo lªn nói Yªn tö, tr«ng ra s«ng B¹ch §»ng, biÕt bao vÎ t©n kú hïng vÜ thanh nh· tuyÖt vêi kh«ng sao xiÕt kÓ. V× vËy biÕt bao bËc c«ng khanh lín, trung thÇn nghÜa n÷, tõ ®êi Lý tíi nay, kh«ng bao giê thiÕu. VÒ nh÷ng viÖc m¾t thÊy tai nghe ®-îc, nh- c¸c dßng hä cã danh ë Liªu x¸, Mé Tr¹ch, Phï ñng, Hµm Giang, Kªnh giao, §iÒn tr×...nµo lµ t-íng v¨n, t-íng vâ, t-íc c«ng, t-íc hÇu, ®êi ®êi ®Òu cã. V¨n vâ ®ñ ®Ó lµm khu«n phÐp cho ®Êt n-íc. Phong ho¸ vµ m-u c¬ ®ñ ®Ó giµnh g÷ cho ®êi. Thùc lµ c¸i tµi tõ x-a khã hiÕm. Cßn nh- nÕt trong s¹ch cña Vò Tù, gi÷ g×n phong ho¸ cña TrÇn Vü; v¨n ch-¬ng cña Hµn Thuyªn, Thä Xu©n. TiÕt th¸o cña §Ünh ChÝ, ThiÕu DÜnh. TiÕn sü ®Êt B×nh L·ng nhæ bät vµo mÆt giÆc. Ng-êi g¸i go¸ §-êng hµo tuÉn tiÕt theo. §ã l¹i lµ nh÷ng viÖc râ rµng vßi väi tùa nh- sao s¸ng m©y lµnh, thiªn h¹ ®Òu thÊy râ ®-îc. Cßn nh- bËc anh hïng, thôc n÷ ®-îc hun ®óc ra, chØ thÊy ®-îc cã tõng thêi; nh- ngän nói CÊn c¾m vµo nÒn trêi, mµ nhµ TrÇn n¶y sinh ra gi¸o ph¸i cña Tam tæ. Cung ChÊn ngã mÆt trêi mµ hä M¹c øng vµo c¸i ¸n bÈy ®êi.(Nói Yªn tö ë vµo vÞ trÝ ph-¬ng CÊn. HuyÖn Nghi D-¬ng cña hä M¹c
3 ë vµo vÞ trÝ ph-¬ng ChÊn). G-¬ng n-íc sãng vµng mµ chèn Th-îng Hång Nam S¸ch s¶n sinh ra nhiÒu g¸i quý. S¸ng tùa sao Hiªn, th¬m tµy h-¬ng quÕ, so ®ä vÎ ®Ñp còng kh«ng ®Õn hæ thÑn. Than «i! v¨n hiÕn kh«ng nªu ra, mµ sù viÖc ngµn x-a phÇn nhiÒu bÞ mai mét. Nay ®em lùa chän sù viÖc ghi ë c¸c s¸ch, xÕp thµnh liÖt truyÖn, ®Ó chê c¸c bËc qu©n tö réng kh¾p, bæ Ých cho chç sö v¨n cßn khuyÕt vËy.
4 Nh÷ng chuyÖn vÒ c¸c t-íng v¨n t-íng vâ  Ph¹m C«ng Trø - Ng-êi x· Liªu Xuyªn huyÖn §-êng Hµo, ®ç tiÕn sÜ khoa MËu Th×n ®êi VÜnh Téc (Niªn hiÖu ThÇn T«ng) nhiÒu lÇn th¨ng chøc råi lªn tíi chøc Th¸i th-êng tù khanh. Niªn hiÖu §-¬ng hoµ n¨m thø 8, lµm T¸n lý trÊn S¬n nam. Thêi H»ng tæ D-¬ng V-¬ng phong chøc T©y quËn c«ng, ra gi÷ trÊn. C«ng Trø lo liÖu mäi viÖc, hÕt th¶y ®Òu xøng ®¸ng víi lÖnh chØ. V× vËy ®-îc ®éi ¬n cµng s©u. N¨m thø 9, V-¬ng cïng víi Quúnh Nham phông mÖnh ®i ®¸nh ThuËn ho¸. C«ng trø cÇm ®¹i qu©n theo hé vÖ, b¾t ®-îc t-íng giÆc rÊt nhiÒu, tiÕn qu©n tíi th¼ng cöa bÓ NhËt lÖ. Khi cã chiÕu chØ rót qu©n, liÒn ®em toµn qu©n vÒ. Ho»ng tæ më phñ Kh©m ®Þnh. Khi hai quËn c«ng lµ Phï vµ Hoa lµm lo¹n, kinh thµnh bÞ rung ®éng, sai C«ng Trø ®i ®¸nh, b¾t ®-îc tÊt c¶ bän, hai kÎ ph¶n nghÞch bÞ giÕt chÕt. Niªn hiÖu Kh¸nh §øc thø t-. Ho»ng tæ lªn phñ chÝnh. C«ng Trø lÊy danh nghÜa lµ bµy t«i gÇn gôi cò, ®-îc th¨ng lªn chøc C«ng bæ th-îng th-, Tham tông tÓ t-íng; rÊt mùc lÔ ®é t«n kÝnh, khi ë trong triÒu gÆp viÖc d¸m nãi th¼ng, kh«ng ng¹i va ch¹m. Thêi Êy cã chuyÖn g-¬m cña nhµ quan ho¸ ra ®ång. Nh©n ®ã viÕt tê t©u lªn v-¬ng, ®¹i kh¸i nh- sau: "Ngµy nay thiªn h¹ ®ua ®ßi trang søc bÒ ngoµi, binh sÜ ®ãi kh¸t mµ ch¼ng biÕt th-¬ng, chØ lÊy vµng b¹c trang søc vµo ®å qu©n khÝ, chuyªn viÖc sa sØ, ®Õn nçi ho¸ ra s¾c ®ång, ý h¼n lµ lßng trêi r¨n b¶o, khiÕn cho mau sím söa ®æi, ®Ó lµm viÖc thùc vËy. Xin nh©n ®ã mµ söa ®æi ®i, c¾t bá viÖc trang søc b»ng b¹c, ®Ó dïng
5 lµm l-¬ng qu©n, chØ cÇn kh¶m l¹m b»ng ®ång, ®Ó dïng vµo qu©n khÝ. Còng cã øng ®iÒm lµnh Êy mµ g¾ng c«ng vµo viÖc vâ bÞ ®Ó b¶o vÖ vËy?". L¹i d©ng t©u r»ng "ThuËt gi÷ söa n-íc lµ v¨n vµ vâ. C¸i ®¹o ®-a tíi trÞ an th× th-ëng ph¹t cho thùc ®óng. T-íng vâ lµm viÖc ng¨n phßng ®Ó b¶o vÖ quèc gia. NÕu nh- cã kh¶ n¨ng chØ huy nghiªm chØnh ®Ó thµnh c«ng, th× tuú thø bËc, c«ng tr¹ng ®Ó xÐt th-ëng. KÎ nµo ngËp ngõng khiÕp sî, hµnh qu©n mÊt kû luËt, th× luËn xÐt cho ph¸p qu©n. BËc v¨n thÇn nªn ph¶i nhÊt mùc trung víi vua ®-îm ©n víi d©n, ®Ó gióp thªm cho viÖc trÞ b×nh. NÕu nh- cã kh¶ n¨ng kÝnh gi÷ ®-îc ®øc liªm cÇn, xøng ®¸ng víi chøc vô , th× tuú c«ng tr¹ng thµnh tÝch mµ khen th-ëng. NÕu tr¸i phÐp ¨n cña ®ót, nhËn lêi nhê cËy, lµm cho háng chÝnh quyÒn, h¹i d©n chóng, téi nhÑ th× ph¶i b·i chøc hoÆc khiÓn tr¸ch, téi nÆng th× ph¶i y theo phÐp qu©n". Lóc Êy ph¸p chÕ míi s¸ng lËp ra, t×nh ng-êi ch-a v÷ng, lêi nãi cña C«ng Trø ®Òu rÊt ®óng víi tÖ xÊu cña thêi bÊy giê, v-¬ng ®Òu nghe theo. N¨m VÜnh Thä thø hai sai coi sãc viÖc quèc häc. Tr-íc ®ã, quy chÕ cña häc ®-êng cßn quª kÖch, C«ng Trø ra søc söa sang, ngµy r»m vµ mång mét cña mçi th¸ng, héi hîp c¸c häc trß tíi tËp bµi. Do ®ã cã nhiÒu nh©n tµi thµnh ®¹t. Niªn hiÖu C¶nh trÞ thø hai, gia phong chøc L¹i bé Th-îng th- Yªn quËn c«ng. LÊy cí tuæi giµ xin nghØ viÖc. V-¬ng cè g¾ng l-u l¹i, nh-ng «ng hÕt søc xin nghØ, liÒn gia phong cho chøc ThiÕu b¶o lªn chøc Quèc l·o Th¸i b¶o Dù triÒu sø tr-íc khi vÒ trÝ sÜ. N¨m ®Çu niªn hiÖu D-¬ng ®øc, l¹i trë l¹i gi÷ viÖc ë Lôc bé, tham t¸n viÖc c¬ yÕu. V-¬ng lÊy lÔ -u ®·i bËc l·o thÇn. N¨m 76 tuæi th× chÕt, tÆng phong chøc Th¸i tÓ ®Æt tªn thuþ lµ Trung CÇn. C«ng Trø lµ ng-êi s©u kÝn, gi¶n dÞ trang träng, cã nÕt tiÕt th¸o. §¶m ®-¬ng viÖc n-íc ®· l©u, c¸c chÕ ®é phÐp t¾c phÇn nhiÒu do «ng x©y dùng ra. Hoµng tæ tin cËy lµ ng-êi ®· gÇn gòi hÇu h¹ l©u ngµy, cho nªn sö dông rÊt tin cËy. Th-êng nh©n v× mét buæi chÇu sím ®· ®Õn tõ l©u ch-a thÊy ngù tíi, liÒn ®i th¼ng vµo n¬i nhµ ngñ cña Chóa gâ cöa vµ t©u r»ng: "Chóa th-îng mét ngµy cã hµng mu«n viÖc, trêi ®·
6 s¸ng mµ ch-a ra khái cung. VËy th× viÖc thiªn h¹ lµm thÕ nµo". V-¬ng liÒn an ñi b¶o ban. TriÒu ®×nh kh«ng ai kh«ng kÝnh nÓ. Song vÒ mÆt lµm chÝnh sù, bÞ m¾c vµo bÖnh kh¾t khe. §Çu niªn hiÖu Trung h-ng, hé khÈu hao hôt, viÖc ®i phu ®i lÝnh phiÒn phøc nÆng nÒ. C«ng Trø n¾m chÝnh quyÒn, kh«ng hÒ cã lêi bu«ng chót nµo. Thiªn h¹ lµm c©u ca dao: Lßng trêi cßn gióp Th-îng Liªu. Hai ng-êi mét khè d©y nµo chung nhau. Tr¶i thê qua ba ®êi. ThÕ nghiªng thiªn h¹. HoÆc cã ng-êi dÞ nghÞ lµ kÎ xiÓm nÞnh, m-în quyÒn. Con lµ C«ng Ph-¬ng, ®ç tiÕn sÜ khoa Canh th©n ®êi VÜnh trÞ. ChØ lµm quan tíi C«ng khoa cÊp sù trung.  Vò Duy ChÝ Ng-êi §-êng an Mé tr¹ch, tæ lµ Vò Hån, quª ë tØnh Phóc KiÕn huyÖn B¹ch m·, thêi niªn hiÖu Héi xøng ®êi §-êng, thay Hµn ¦íc lµm thø sö Giao ch©u, tinh vÒ nghÒ ®Þa lý, míi t×m chän ®Êt ë ®Êy, nh©n ®ã lÊy tªn lµ huyÖn §-êng an, x· Kh¶ mé (nöa chõng sau ®æi lµ Mé tr¹ch). VÒ sau c¸c ®êi con ch¸u ®Òu lµm ng-êi ViÖt nam. §Õn ®êi TrÇn cã Vò N¹p, hiÓu réng vÒ kinh PhËt, míi cã ng-êi lµm quan ë n-íc ta. Thêi vua Minh T«n, hai ng-êi con cña «ng N¹p lµ Nghiªm T¸ vµ H¸n Bi ®Òu nhê cã v¨n häc ®-îc ®ç ®¹t, lµm tíi chøc NhËp néi hµnh khiÓn.. Thêi niªn hiÖu ThÞnh §øc, VÜnh thä; hä Vò cã nhiÒu ng-êi vµo bËc quý hiÓn (quyÒn quý hiÓn ®¹t) ®êi ®êi khoa cö ®ç ®¹t. Ch¸u b¶y ®êi cña Cao BiÒn lµ Cao Quynh khi sang n-íc Nam, khen vµ gäi lµng Êp ®ã lµ TiÕn sÜ sµo. Tíi ®êi Duy ChØ, lóc ®Çu ®-îc sö dông tõ chøc l¹i. Cha lµ Quèc SÜ ®ç khoa h-¬ng, lµm ng-êi rÊt chÊt ph¸c thËt thµ, cã ®øc h¹nh cña ng-êi häc vÊn. ¤ng th-êng n»m méng thÊy tr-íc nhµ ë hiÖn ra ®¸m m©y n¨m s¾c, tù
7 «m lÊy ®¸m m©y ®ã. ThÕ råi sinh ®-îc Duy ChÝ cã t-íng l¹, thiªn ®×nh ®Þa c¸c ®Òu cao réng. Lóc nhá theo cha mÑ cïng víi anh lµ B¹t Tuþ lªn kinh ®«. §-êng qua An nh©n, cã ng-êi thÇy t-íng ph-¬ng b¾c tr«ng thÊy, kªu véi lªn r»ng: "Bµ giµ nµo mµ d-íi gèi l¹i cã hai ng-êi con khanh t-íng". Quèc SÜ míi ®Ó ý cho lµ viÖc l¹. Duy ChÕ cã tÝnh rÊt hiÕu thuËn, tuæi nhá ®· biÕt gi÷ g×n lÔ phÐp. Nhµ nghÌo, cha d¹y häc ®Ó kiÕm sèng. TÕt §oan ngä cã ng-êi häc trß biÕu nöa qu¶ d-a, mÑ nh-êng cho ¨n, Duy ChÝ cè ý tõ chèi m·i. MÑ th-¬ng con còng ch¼ng muèn ¨n. Ng-êi nhµ hµng xãm kh«ng ai kh«ng kÝnh nÓ. Tíi khi lín, kh«ng theo nghÒ v¨n häc, chuyªn tËp viÕt ch÷, nÐt bót rÊt tuyÖt vêi. Cïng víi anh lµ Tù Kho¸i, theo hÇu Ho»ng tæ tõ khi ch-a hiÓn ®¹t. Thêi niªn hiÖu VÜnh té, tróng vµo ®Çu hµng th- to¸n, xung vµo phñ quan, th¨ng chøc Tù thõa, dù ThÞ néi tuyÓn. GÆp ngµy quèc kþ, V-¬ng tíi cung miÕu lµm lÔ, bçng nhiªn ®ai ¸o bÞ ®øt. T¶ h÷u ®øng nh×n nhau. Duy ChÝ quú xuèng bªn c¹nh, lÊy kim chØ tõ trong tay ¸o ra kh©u l¹i. Sau khi lµm lÔ xong, V-¬ng hÕt søc khen ngîi, cho lµ mét ng-êi lµm viÖc chu ®¸o, l¹i cã tµi øng biÕn, míi quyÕt ý dïng vµo viÖc lín. Khi V-¬ng gi¸ ®i ®¸nh ph-¬ng Nam, t¶i l-¬ng trªn biÓn, ch-a hÒ lóc nµo bÞ thiÕu l-¬ng qu©n. Sau ®èc chiÕn ë Cao b»ng ®Ó ®¸nh tµn qu©n cña nhµ M¹c, tíi ®©u ®-îc ®Êy. Cã c«ng nªn ®-îc th¨ng chøc Thanh hoa tham nghÞ, t-íc tö. Trong triÒu hoÆc cã ng-êi nãi lµ kh«ng qua con ®-êng thi cö. V-¬ng c¶ giËn, liÒn th¨ng vät lªn lªn chøc tham chÝnh, råi lªn chøc C«ng bé h÷u thÞ lang, phông ban tiÕn triÒu. Niªn hiÖu VÜnh thä thø hai th¨ng lªn chøc T¶ thÞ lang to¹ ®-êng. Niªn hiÖu C¶nh trÞ thø b¶y, gia phong LÔ bé th-îng th-, tham tông tÓ t-íng. Trong sè c¸c quan cã ng-êi nãi lµ: ngµnh l¹i hÑp kiÕn v¨n, kh«ng nªn ë vµo ng«i Th¸i ®Ønh (chøc tÓ t-íng). V-¬ng nghe thÊy chuyÖn ®ã, liÒn ®em sù nghiÖp cña Tiªu Hµ, Tµo Tham, Tr-¬ng Tö Phßng ra tr×nh bµy, lµm bµi luËn gi¶i nghi, ®Ó tá cho quÇn thÇn râ.
8 Duy ChÝ ë trong triÒu, gÆp viÖc d¸m nãi, TÕt Nguyªn ®¸n, V-¬ng sai tr¨m quan mÆc c¶ triÒu phôc tíi phñ ®-êng l¹y mõng. Duy ChÝ d©ng tê kh¶i ®Ó can. §¹i ý nãi: "Tr-íc nay, Chóa th-îng vÉn mét mùc t«n phï. C¸i lÔ ngµy h«m nay, kh«ng nªn véi dïng ¸o chÇu, e ®Ó cho ng-êi ta kinh h·i". ViÖc ®ã xÕp l¹i. Khi 70 tuæi xin nghØ viÖc. Lóc s¾p vÒ chÝ sÜ lµ chøc Quèc l·o th¸i phã, ®-îc gia phong lµ Ph-¬ng quËn c«ng, ban cho cê thªu mµu cã ®«i c©u ®èi: NhÊt ®Þa t«ng thÇn Tiªu t-íng quèc. L-ìng triÒu nguyªn l·o TriÖu hµn v-¬ng (Trän ®êi lµ bËc t«ng thÇn nh- Tiªu t-íng quèc. BËc nguyªn l·o cña hai triÒu gièng nh- TriÖu Hµn v-¬ng). Khi ®· vÒ chÝ sÜ, trong nhµ kh«ng cã chót cña ®Ó. Ng-êi th©n cËn hái r»ng:"¤ng ë ng«i Thñ phôc, sao kh«ng lo s½n Ýt ruéng v-ên ®Ó cho con ch¸u lËp c¬ nghiÖp, lµ t¹i sao?". §¸p:"Ta khi ®-¬ng lµm viÖc, muèn vun thu cña c¶i, tin r»ng còng ch¼ng khã, nh-ng mµ lÊy c¸i trong tr¾ng ®Ó l¹i cho con ch¸u, khiÕn cho kh«ng mÊt tiÕng nhµ, th× cßn giÇu h¬n cña c¶i rÊt nhiÒu lÇn". ChÕt n¨m 75 tuæi, tÆng phong chøc Th¸i phã, ®Æt thuþ lµ VÜ §é. Con lµ Duy Hµi, ®ç tiÕn sÜ khoa Kû hîi thêi VÜnh thä. Khoa tr-íc, v¨n cña Hµi ®ãng tróng c¸ch. Quan kh¶o cho lµ quyÓn son sai mét ch÷, kh«ng tra ë quyÓn ch÷ mùc, r¹ch lçi lµ mÊt ch÷ bÞ ®¸nh háng. Duy ChÝ muèn ®em viÖc ®ã ra. Hµi tíi tr-íc ®Ó xin vµ nãi: "Khoa danh tù cã sè ®Þnh, khoa nµy ®· yÕt b¶ng råi, khiÕn cho quan kh¶o bÞ téi, th× cã Ých g× cho ta." Duy ChÝ th«i viÖc ®ã. Ng-êi ngoµi nghe biÕt c©u chuyÖn ®ã rÊt th¸n phôc. Sau khi ®· ®ç, th¨ng chøc lªn tíi §Ò h×nh gi¸m s¸t ngù sö. Niªn hiÖu §øc nguyªn thø hai, gia phong lµm §«ng c¸c ®¹i häc sÜ, råi th¨ng lªn Binh bé H÷u thÞ lang. Lóc t-íng cò cña nhµ Minh lµ §Æng DiÖu, dÉn h¬n tr¨m cç thuyÒn tíi x©m ph¹m ®Êt §µm Hång ë Sa Qu¶ng. V-¬ng sai Hµi ®em qu©n thuû tíi ®¸nh. Tíi phè V¹n Ninh, t×m hÕt th¶y g¸i ®iÕm trong phè, cho xuèng thuyÒn giÆc cît ®ïa. NgÇm sai mçi c« cÇm mét chiÕc kh¨n tay, thÊm n-íc cho -ít, ®-¬ng ®ªm v¾t n-íc rá vµo sóng cña giÆc. Bän giÆc v× m¶i vui kh«ng ®Ò phßng. S¸ng mai c¸c c« g¸i ®iÕm lªn thuyÒn con trë vÒ. Ngµy h«m
9 sau qu©n ta dµn thuyÒn ra b¾n. GiÆc ®em sóng b¾n l¹i, nh-ng sóng kh«ng næ, c¨ng buåm ch¹y trèn. Quan qu©n ®uæi ®¸nh, th¾ng lín. Th¨ng cÊp L¹i bé T¶ thÞ lang. Khi chÕt ®-îc tÆng phong LÔ bé th-îng th-. Ng-êi anh c¶ (cña Duy ChÝ) lµ Tù Kho¸i, khi cßn nhá ®· cã chÝ lín, du häc ë Kinh ®«. Khi hai quËn c«ng Phï vµ Hoa cã nu«i lßng ph¶n nghÞch, cÇu tiÕng t¨m ë trong n-íc, lßng ng-êi ®Òu mong ngãng. Duy chØ cã Ho»ng tæ rÊt lµ kÝn ®¸o. Mçi buæi chÇu, Tù Kho¸i tíi cöa phñ nh×n vông. ThÊy cö chØ cña QuËn Phï vµ QuËn Hoa rÊt lµ s¬ hë ng«ng nghªnh, biÕt lµ kh«ng ph¶i lµ bËc tµi giái. Tíi khi thÊy Ho»ng tæ th× rÊt kinh l¹ nãi r»ng: "§©y lµ bËc th¸nh tµi". LiÒn vµo ë trong M¹c phñ. Tíi khi QuËn Phï vµ QuËn Hoa lµm lo¹n, V-¬ng sai ®em qu©n chÆn ®¸nh ë ph-êng Phôc cæ. GiÆc ch¹y tan t¸c, kinh ®« b×nh yªn. VÒ sau ®¹i gi¸ ®i ®¸nh ë ph-¬ng Nam, coi Ngù dinh qu©n, kû luËt rÊt nghiªm, c¸c qu©n ®Òu run sî oai cña «ng. Lóc trë vÒ ®-îc th¨ng lµm NghÖ an Tham nghÞ, råi lªn tíi C«ng bé H÷u thÞ lang Trung quËn c«ng. Khi chÕt th¨ng LÔ bé t¶ thÞ lang. Ng-êi anh thø hai (cña Duy ChÝ) lµ B¹t Tuþ ®ç ChÝnh tiÕn sÜ khoa Gi¸p TuÊt niªn hiÖu §øc Long. Lµm ®Õn chøc L¹i khoa cÊp sù trung, NhËp thÞ båi tông. Khi chÕt ®-îc tÆng phong Tù khanh §æng Tr¹ch b¸. Con cña B¹t Tôy lµ Duy §o¸n, ®ç tiÕn sÜ khoa Gi¸p Th×n ®êi C¶nh TrÞ. Lóc bÐ th× rÊt dèt, ®äc s¸ch suèt ngµy kh«ng nhí mét dßng, 17 tuæi ch-a biÕt ch÷, ®ªm n»m m¬ thÊy thÇn mæ tim røt bá chÊt bÈn ®ôc ®i. Khi tØnh dËy cßn thÊy ®au bông. B¹t Tuþ l¹i dËy cho häc vì lßng. Tõ ®ã häc rÊt tiÕn nhanh. §ç ®Çu thi H-¬ng, næi tiÕng v¨n hay trong quËn. Lóc ®Çu Chiªu tæ ch-a vµo quèc phñ, Duy §o¸n cßn theo hÇu ë nhµ riªng. Sau ®¹i qu©n ®i ®¸nh ph-¬ng Nam, ®-îc chÇu trùc ë bªn tr-íng, tÊt c¶ mäi viÖc lín nhá V-¬ng ®Òu nhê cËy, lóc ®ã gäi lµ Néi t-íng. Sau khi ®ç ®¹t th× l¹i cµng ®-îc tin yªu. N¨m lÇn thiªn chøc ®Õn C«ng bé Th-îng th-, lµ ng-êi th¼ng th¾n kh¼ng kh¸i, gÆp viÖc d¸m nãi. Th-êng h©m mé con ng-êi cña Cöu Linh.
10 D©ng bµi Kim Gi¸m lôc b»ng v¨n quèc ©m. §¹i ý nãi vÒ viÖc söa lßng ngay th¼ng, gi÷ tôc thuÇn hoµ, biÕt ng-êi hay xa kÎ dÌm pha. Råi nãi rÊt lµ thiÕt tha. V-¬ng rÊt khen ngîi, th-êng ®-îc coi lµ bËc bÇy t«i th¼ng th¾n. Khi trong cung cã cuéc ch¬i chäi gµ. Trung quan t»m gµ nßi d©ng lªn. Duy §o¸n vµo triÒu thÊy vËy, lËp tøc bãp gÉy häng gµ, bu«ng tay chÕt ngay. Trung quan vµo t©u cho V-¬ng hay. V-¬ng v× vËy mµ bá trß chäi gµ. Sø nhµ Thanh tíi s¸ch phong. Duy §o¸n lµ ng-êi tiÕp ®ãn. Tíi LÔ bé ®-¬ng ®Æt yÕn. Sø gi¶ ®ßi r-îu trong khi ®-¬ng buæi tiÖc. Nh©n ®ã øng khÈu ®äc r»ng:" No ®ñ c¸i ®øc tiÕt cña ta chÝnh lµ c¸i vÞ tèt. CÇn chi ph¶i ®ßi mét chÐn r-îu ë giang ®×nh". Sø gi¶ xÊu hæ qu¸, liÒn lµm xong lÔ s¸ch phong råi ®i. Niªn hiÖu VÜnh Thä. Ng-êi nhµ Thanh tíi tr¶ tï binh nhµ M¹c. Lóc Êy Duy §o¸n lµ Phã ®« ngù sö. Quan TrÊn thñ L¹ng S¬n lóc Êy lµ Th©n C«ng Tµi. Vua sai Duy §o¸n tíi Nam Quan tiÕp nhËn. Ký tªn ë sau tªn cña C«ng Tµi. C«ng viÖc ch-a xong th× trë vÒ. Ch-a bao l©u, Duy §o¸n th¨ng lªn Th-îng th-, l¹i cã chØ sai cïng ®i. V-¬ng muèn theo y nh- v¨n b¶n cã tªn nh- cò. Duy §o¸n kh«ng chÞu theo. V× chèng l¹i lÖnh chØ, b·i quan vÒ quª. Sau khi ®· vÒ råi cã lµm bµi phó Ph¹m N·i du ngò hå ®Ó nãi c¶nh b-íng cña m×nh, vµ Tr¹ch th«n phong c¶nh, n«ng gia kh¶o tÝch, c¸c bµi ®ã cßn l-u truyÒn l¹i. Lóc chÕt ®-îc tÆng phong lµ T¶ thÞ lang §-êng xuyªn tö. Con tªn lµ Khu«ng, ®ç tiÕn sÜ khoa Canh TuÊt ®êi c¶nh TrÞ, chØ lµm quan tíi chøc LÔ khoa cÊp sù trung. H-¬ng §¹i lµ em ¸p cña Duy ChÝ, cã tµi viÕt ch÷, tróng vµo hµng ®Çu th- to¸n, sung vµo chøc Trung th- gi¸m khoa v¨n häc sinh. Thêi VÜnh Thä theo gi¸ ®i ®¸nh Ph-¬ng Nam cã c«ng, th¨ng chøc Tù Khanh, nhiÒu lÇn phong lªn tíi chøc C«ng bé H÷u thÞ lang H-¬ng quËn C«ng. Khi chÕt ®-îc tÆng phong H×nh bé th-îng th-. Con lµ Ph-¬ng Nh¹c tiÕn triÒu, lµm quan tíi
11 chøc HiÕn sø. Ch¸u lµ Ph-¬ng §Ò, ®ç tiÕn sÜ khoa BÝnh Th×n ®êi VÜnh Hùu, lµm quan tíi chøc Tham chÝnh. CÇu Hèi lµ em ót cña Duy ChÝ. §ç tiÕn sÜ khoa Kû Hîi ®êi VÜnh thä, cïng chung mét b¶ng víi Duy Hµi. Lóc CÇu Hèi ch-a ®ç, cho r»ng m×nh tuæi giµ råi ch¼ng muèn ®i thi. Ng-êi vî n»m m¬ thÊy cã mét c¸i läng b¸u, tõ trªn trêi r¬i xuèng liÒn «m vµo nhµ. Cè khuyªn «ng nép giÊy tê, qu¶ lµ ®-îc ®ç, lµm quan tíi chøc Tham chÝnh, v× bÞ lçi ¨n cña ®ót bÞ b·i chøc. Anh em con ch¸u cña Duy ChÝ, gåm 10 ng-êi ®Òu ®øng vµo hµng hiÓn vinh sang träng, trong ®êi ch-a cã.    §inh V¨n T¶ Ng-êi ë x· Hµm Giang huyÖn CÈm Giµng, dßng dâi cña §inh Tiªn Hoµng, lóc trÎ ngang tµng phãng phiÕm, cã søc m¹nh, giái c-ìi ngùa b¾n cung. §· ba lÇn bÞ cã tªn trong ¸n c-íp, t×m râi kh«ng ®-îc. §Çu niªn hiÖu ThÞnh §øc, Ho»ng Tæ cö ®¹i quan ®i ®¸nh ph-¬ng Nam, chiªu mé dòng sÜ bèn ph-¬ng. V¨n T¶ ra øng mé xin lÊy c«ng chuéc téi. Tíi bê câi giÆc, ®¸nh chÝn lÇn ®-îc c¶ chÝn, ®-îc röa géi trë thµnh ng-êi d©n. GiÆc ®¾p luü ë bªn kia s«ng, ®Æt tr¹m canh g¸c rÊt nghiªm. Trong luü cã c¸i chiªng lín, tiÕng vang xa hµng 10 dÆm. V-¬ng hái c¸c t-íng: Ai cã tµi lÊy ®-îc c¸i chiªng ®ã. V¨n T¶ xin ®i. DÉn thñ h¹ 50 ng-êi. Khi tíi bê s«ng, «ng sê ngùc xem h¬i thë cña tõng ng-êi, hÔ ai sî h·i ®¸nh trèng ngùc th× cho vÒ hÕt, chØ cã ba ng-êi kh«ng bÞ lo¹n nhÞp. V¨n T¶ còng víi hä léi s«ng sang phÝa Nam. §ªm khuya, lÈn vµo luü giÆc, ®éi chiªng mµ ®i. §Õn gi÷a s«ng gâ vµo chiªng mét tiÕng lín. GiÆc ë trong luü sùc thÊy, cè ®uæi nh-ng kh«ng kÞp. Ngµy h«m sau
12 ®em qu©n sang c-íp tr¹i. V¨n T¶ ®i ®Çu chèng ®¸nh víi ®Þch, x«ng x¸o däc ngang nh- bay, tíi ®©u giÆc tan t¸c tíi ®ã, ®-îc th¾ng lín trë vÒ. V× cã qu©n c«ng ®-îc xuÊt th©n lµm chøc Qu¶n binh. Khi tµn qu©n nhµ M¹c lµ Khang Cæ gi÷ Cao B»ng. V-¬ng sai ®em qu©n ®i ®¸nh, b¾t ®-îc bän giÆc trë vÒ, th¨ng chøc §« ®ång tri, råi gia phong tíi H¶i D-¬ng trÊn thñ. Khi NguyÔn Phóc H¹o vµo c-íp NghÖ An, ®¹i gi¸ ®¸nh ph-¬ng Nam, xung vµo chøc T¶ hµnh qu©n tiªn phong. Chèng nhau víi giÆc ë s«ng §¨ng, ®-¬ng ®ªm tèi tiÕn ®¸nh sang, b¾t ®-îc t-íng giÆc vµ h¶i thuyÒn rÊt nhiÒu. D©n Ch©u Hoan mÕn T¶ cã tµi vµ cã ¬n huÖ, d©ng sí xin l-u trÊn ë ®ã. V-¬ng thuËn cho, gia phong lµm NghÖ An §èc xuÊt. T¶ tõng tr¶i h×nh thÕ nói s«ng, ngÇm lËp ®ån luü ë Thanh Béc, dô qu©n Nam vµo s©u råi chÆn ®¸nh, qu©n giÆc tan r·. Tr-íc ®ã, cã ng-êi thuéc t-íng trong trÊn cña T¶ lµ quËn c«ng Ph¹m Tèt Toµn, ®em ch©u Bè chÝnh hµng Phóc H¹o. Phóc H¹o dïng lµm qu©n s-, m-u tÝnh ®em ®¹i qu©n vµo c-íp ph¸. T¶ th¨m dß biÕt râ tin tøc, liÒn kiÕm ng-êi ph¶n gi¸n, phao tin ë trªn vïng biªn giíi lµ: MËu quËn c«ng vê hµng, nay ®em qu©n tíi s«ng §¨ng, ®îi qu©n B¾c kÐo tíi, sÏ lµm néi øng. Qu¶ nhiªn Phóc H¹o nghi ngê, QuËn MËu cuèi cïng bÞ h¹i. ViÖc ®ã ®Õn tai V-¬ng. V-¬ng viÕt tû th- khen: "Tµi l-îc nh- Th¸i C«ng, m-u v-ît TrÇn B×nh". Th¨ng lªn §« ®èc §ång tri, tø phong t-íc QuËn c«ng; råi khi ®¹i qu©n ®i ®¸nh Cao B»ng, tr-ng dông T¶ vÒ ®Ó ®«n ®èc chiÕn ®Êu. Tµn qu©n M¹c lÎn vµo néi ®Þa. T¶ ®«n ®èc t-íng sÜ ®uæi b¾t, b¾t ®-îc bän giÆc rÊt ®«ng, quan qu©n ®¹i th¾ng, V-¬ng sai l-u l¹i trÊn thñ thÊt truyÒn. N¨m VÜnh Thä thø hai; t©u xin sai quan Gi¸m ®èc söa sang thµnh tr×, vç yªn d©n chóng råi trë vÒ. N¨m Canh tý V-¬ng gi¸ l¹i ®¸nh ph-¬ng Nam. T¶ liÒn tuyÓn qu©n tiªn phong, tíi th¼ng ®Êt §éng h¶i, ®¾p luü ®èi diÖn víi luü giÆc. Luü giÆc cã c¾m nhiÒu mòi nhän. T¶ ®øng ë trªn nói ®Êt, më mét ®-êng ngÇm dô ®Þch, phôc qu©n hai bªn ®¸nh óp vµo. ë trªn nói th× dïng tªn löa b¾n xuèng tr¹i giÆc, tÊt c¶ mòi nhän vµ nhµ tranh ®Òu ch¸y hÕt. GiÆc thua ch¹y, chÕt chång
13 chÊt lªn nhau. V-¬ng cho T¶ lµ ng-êi cã m-u l¹, khen th-ëng -u viÖt, tiÒn vµ vµng ®-îc V-¬ng cho ®Òu cÊp cho tay ch©n c¶ ®Ó mäi ng-êi ®Òu g¾ng søc, m-u ®å viÖc sau. Niªn hiÖu VÜnh trÞ n¨m thø hai. M¹c Nguyªn Thanh l¹i vµo Cao B»ng. V-¬ng sai T¶ ®«n ®èc c¸c qu©n, kiªm lÜnh ®¹o binh m· c¸c sø Th¸i nguyªn L¹ng s¬n, hîp søc l¹i tiÔu trõ. Nguyªn Thanh ch¹y sang Long Ch©u, T¶ b¾t ®-îc v©y c¸nh vµ ngùa v¶i khÝ giíi cña hä rÊt nhiÒu. §Ó §Æng C«ng Toµn ë l¹i trÊn an. TuyÓn chän lÝnh tr¸ng, xÕp ®Æt hµo luü, lËp miÕu thê Cao Hoµng ®Õ ngay trªn ®Êt ®ã ®Ó nªu uy danh c«ng ®øc b×nh Ng« cña Ngµi. Thæ tï vµ d©n ë ch©u ®ã, thÈy ®Òu c¶m phôc, tõ ®ã vÒ sau kh«ng ph¶n l¹i n÷a. Th¨ng chøc dÇn lªn Th¸i tö thiÕu b¶o, §«ng qu©n phñ T¶ ®« ®èc. Khi chÕt ®-îc th¨ng Th¸i phã. Lóc Chiªu tæ míi lªn n¾m chÝnh sù, truy phong lµ Trung ®¼ng phóc thÇn. Con cña «ng tªn lµ Vü, cã c«ng tr«ng nu«i chóa nhá, ®-îc th¨ng chøc Th¸i tö thiÕu b¶o HiÓn quËn c«ng. Th¸i phã Tõ ®øc hä Vò, khi cßn nhá lµ con qu¸ phßng(1-15) cña Vü. Lóc ®· ®-îc vµo chÇu, sinh ra Dô Tæ vµ Quúnh Anh c«ng chóa, cßn mong l¹i ®-îc gÆp ®-îc V-¬ng n÷a. GÆp khi Hi tæ tíi th¨m nhµ VÜ bÇy yÕn tiÖc. Nh©n lóc ®ã V-¬ng hái Vü muèn ®iÒu g×? VÜ ®¸p: " §Êng v-¬ng th-îng kh«ng chª l·o thÇn lµ kÎ bÊt tµi, yªu th-¬ng ®Õn thÕ lµ ®-îc ¬n hËu qu¸ nhiÒu, cßn gi¸m mong g× h¬n. Nay "Tiªu tÈm"(1-16) cña ng-êi th× nhiÒu, chØ xin cho Vò phi ®-îc sinh ®Î thªm gièng Rång mµ th«i, nh- vËy lµ th-ëng cho h¹ thÇn rÊt nhiÒu vËy". §øc V-¬ng c-êi vµ høa cho ý ®ã. Th¸i phi l¹i ®-îc §øc V-¬ng vêi ®Õn, råi sinh ra NghÞ Tæ, do ®ã t×nh th©n yªu sñng ¸i cµng thªm ®Ëm. Ch¸u cña «ng (§inh V¨n T¶) lµ Cèng, ThuÇn, Giai ®Òu ®øng vµo hµng hiÓn quý. Cèng lµm ®Õn chøc Tæng binh §ång tri t-íc QuËn c«ng. ThuÇn lµm quan tíi chøc Tæng binh sø t-íc HÇu. Giai hÇu NghÞ tæ cã c«ng dùc ®¸i
14 (2-16), ®-îc phong lµ Suy trung dùc vËn c«ng thÇn, dÇn dÇn th¨ng lªn chøc thiÕu phã. N¨m Canh th©n ®Çu niªn hiÖu C¶nh h-ng, phÝa ®«ng b¾c næi lo¹n, gia phong lµ C«n quËn c«ng, thèng lÜnh §«ng ®¹o th¶o tÆc. Lóc ®ã trong sè c¸c t-íng, chØ cã gia t-íng con em cña Giai lµ cã tiÕng nhÊt, l¹i giái vÒ dïng qu©n, ®¸nh ®©u ®-îc ®ã. V-¬ng rÊt coi träng. GiÆc NguyÔn CÇu rÊt gian gi¶o, nhiÒu phen bÞ v©y h·m, thÕ ngµy cµng cïng quÉn, ngÇm sai ng-êi bµy tá víi Giai, xin ho·n qu©n vµ nãi: "CÇu sím h«m sÏ chÕt, t-íng qu©n h¸ cã thÓ m·i binh quyÒn -!". Giai c¶m ®éng, l¹i tù cho lµ c¸c t-íng ch¼ng ai ®Þch næi m×nh, nªn mÆc søc cho giÆc c-íp bãc, cø ®ãng qu©n kh«ng chÞu ®¸nh, lÊy tiÕng h- ®Ó do¹ triÒu ®×nh, thæi to thÕ giÆc, ®Ó tù träng th©n cho m×nh. V-¬ng nghi lµ Giai kh«ng cã ý muèn ®¸nh nhau, m-u toan chän t-íng ®Ó chia quyÒn. Khi Giai ®ãng qu©n ë Hµn giang, gi÷ gi»ng co víi qu©n cña CÇu. CÇu vèn lµ ng-êi gian gi¶o, biÕt triÒu ®×nh cã lßng ngê Giai. §ªm khuya lÊy 10 cç thuyÒn chiÕn, s¾m ®ñ sªnh tiÒn nh¹c cô, tõ trªn th-îng l-u chÌo xuèng, tíi chç thuyÒn giÆc ®ãng, sai ng-êi phao lªn r»ng: "QuËn C«n tíi th¨m Ninh ®«ng v-¬ng, thuyÒn con ®Ëu ë ®©y. CÇu sai ng-êi ®i ®ãn. Khi tíi th× cã rÊt nhiÒu qu©n kþ ®em nghi tr-îng theo hé vÖ vµo trong tr-íng. M·i tíi khi tíi canh mét míi ra, l¹i ng-îc thuyÒn trë lªn". S¸ng h«m sau, trong tr¹i giÆc truyÒn nhau r»ng QuËn C«n ®-¬ng ®ªm vµo dinh cña §¹i v-¬ng m-u toan lµm néi øng. §ªm Êy nh÷ng quan qu©n ®ãng ë t¶ ng¹n cã ng-êi tr«ng thÊy, cµng tin lµ thùc; nh-ng chÝnh lµ kÕ ph¶n gi¸n cña giÆc. Giai nghe thÊy viÖc ®ã rÊt kinh h·i, còng kh«ng biÕt lÊy g× ®Ó biÖn b¹ch ®-îc. V-¬ng v× viÖc Êy l¹i cµng kh«ng tin Giai. Sai ®em qu©n ®i ®¸nh phÝa t©y, mµ lÊy QuËn viÖp Hoµng Ngò Phóc thay thÕ. Tõ ®ã sù tin yªu ngµy mét sa sót. GÆp khi Hoµng tö Duy MËt ch¹y vµo Thanh Hoa g©y lo¹n, ¨n trém Ên vµng. Ên bÞ mÎ mét gãc. Em cña Duy MËt lµ c«ng chóa Ngäc Trinh, cã ®i l¹i quen biÕt víi mÑ Giai, th-êng hay tíi nhµ ®Ó chiªu dô Giai theo MËt. Lóc ®Çu Giai kh«ng
15 tin. C«ng chóa ngÇm b¸o cho MËt dïng c¸i Ên mÎ gãc ®Ó lµm tin. Giai cßn ngËp ngõng ch-a røt kho¸t. Cã kÎ mËt b¸o víi V-¬ng. V-¬ng kh«ng nì giÕt ngay, l¹i ®em qu©n cña Giai ®i ®¸nh phÝa B¾c, gia phong lµm Th-îng t-íng qu©n, ®Ó dß xem ý tø. Giai ®ông ch¹m víi qu©n cña CÇu ë Nh- ThiÕt (thuéc huyÖn Yªn Dòng) ®¸nh nhau bÞ thua to, vµ bÞ chÕt mét ng-êi con. Nçi ngê cña V-¬ng míi bít gi¶m, liÒn c¸ch chøc lµm d©n. Giai lo buån råi chÕt. MÑ cña Giai nhiÒu lÇn t©u bµy cÇu xin phôc chøc. V-¬ng th-¬ng xãt cã c«ng cò vµ thuËn cho. Nay trong hä ®ã ®êi ®êi gi÷ viÖc qu©n, lµ mét dßng hä lín ë §«ng giang (§«ng Giang cù téc).    Vò V¨n Uyªn Ng-êi x· Ba §«ng huyÖn Gia phóc, cã tµi, cã søc m¹nh. V× téi giÕt ng-êi ®i lÈn trèn ë th-îng l-u S¬n t©y. Cuèi ®êi Quang ThiÖu, trém c-íp næi lªn. Sai c¸c trÊn mé dòng sÜ ®Ó dÑp trém c-íp. V¨n Uyªn tíi cöa qu©n xin ®i ®¸nh giÆc, lËp ®-îc nhiÒu c«ng. Chiªu T«ng phong lµm Tuyªn quang ®« tæng binh sø, Kh¸nh d-¬ng hÇu. Vç vÒ qu©n sÜ, uy thÕ ©n huÖ rÊt lín, qu©n b¶n bé cã tíi vµi v¹n ng-êi, ë thµnh NghÞ lang, ghÒnh Liªn hoa, gi÷ mÆt th-îng du; n¾m ®oµn qu©n m¹nh, che gi÷ mét ph-¬ng, triÒu ®×nh rÊt tin cËy. M¹c §¨ng Dong giÕt Chiªu T«ng vµ Cung Hoµng. V¨n Uyªn c¨m giËn, cã chÝ giÕt giÆc b¸o thï. Dµnh chøa l-¬ng thùc, rÌn luyÖn qu©n m·, tù cai qu¶n lÊy khu vùc cña m×nh, kh«ng chÞu theo nhµ M¹c. Trang T«ng lªn ng«i ë M· giang. V¨n Uyªn sai sø d©ng biÓu xin g¾ng hÕt lßng thµnh, thê v©ng niªn hiÖu Nguyªn hoµ. ChiÕu phong chøc Th¸i b¶o. Trang T«ng sai TrÞnh Duy Liªu sang nhµ
16 Minh cÇu phong. TriÒu ®×nh nhµ Minh cßn bµn b¹c ch-a quyÕt. Sai qu©n trÊn L-ìng Qu¶ng xÐt xem thùc sù. LiÒn hÞch cho Quang Tæ lµ ng-êi chØ huy ®Êt L©m an ®-a v¨n th- b¸o tin. V¨n Uyªn lÊy th- bµy tá r»ng: "N¨m Gia TÜnh thø 16. Ngµy 18 th¸ng 2. V©ng ®äc hai ®¹o c«ng v¨n do TriÖu §¹i quan lµ uû quan cña Thiªn triÒu ®-a xuèng, tra xÐt vÒ viÖc n-íc An nam. V¹ch b¶o râ cho h¹ chøc biÕt c¸i lÏ ho¹ phóc, hÕt søc thµnh thËt d¹y b¶o. H¹ chøc xiÕt bao vui mõng, h©n h¹nh v« cïng! M¶ng t-ëng §øc bÖ h¹ gia gia Hoµng ®Õ cña Thiªn triÒu, ë ng«i cao Cöu ngò, lÊy ®¹o chÝnh truyÒn tíi mu«n bang, thÓ theo lßng trêi ®Êt, gi÷ ngay th¼ng ®¹o c-¬ng th-êng, r¾p mong khuyªn thiÖn r¨n ¸c, cho nªn sai khiÕn quan lín TriÖu cã cuéc ®i ®ã. Tuy lµ mét chøc quª lËu, h¸ d¸m ch¼ng bµy tá hÕt lßng ®Ó ®¸p lêi ch¨ng. Song chóng t«i lµ kÎ kho¸ng phu(1-19). N-íc chóng t«i v× bÞ tªn Dong lÊn ®o¹t hiÖu ng«i, g©y thµnh lo¹n l¹c, míi bá mÊt viÖc lÔ ®èi víi ®¹i quèc. Tªn §¨ng Dong kia, lµ con nhµ vïng biÓn, lµ lò th¶ l-íi d¨ng chµi, cha «ng h¾n ®Òu lÊy nghÒ b¾t c¸ ®Ó sèng. Quèc v-¬ng t«i tr-íc ®©y lµ Lª Chu míi thu dïng. Kh«ng may Quèc v-¬ng qua ®êi. C¸c ®Çu môc n-íc t«i, cïng suy t«n lËp con ch¸u hä Lª tªn lµ û lªn lµm chóa, lÊy niªn hiÖu lµ Quang ThiÖu, ®Ó n¾m gi÷ viÖc n-íc, söa l¹i lÔ cèng nh- x-a. Ngê ®©u tªn §¨ng Dong ngÇm m-u lµm ph¶n, lËp riªng ®¶ng ph¸i, ®uæi Quang ThiÖu lÈn ch¹y ë ngoµi, råi phôc thuèc ®éc ®Ó giÕt. NÒn quèc thèng liÒn bÞ tuyÖt. H¾n l¹i gi¶ ®Æt em Quang ThiÖu lµ Lª Xu©n lªn lµm chóa, ®Ó lµm yªn lßng ng-êi. Song quyÒn bÝnh khèng chÕ ë trong tay h¾n, chÝnh lÖnh ban ra tõ miÖng h¾n. LËp vua míi ®-îc n¨m n¨m, råi l¹i giÕt ®i, vµ c¶ ®Õn mÑ vua, còng ®Òu ph¬i th©y ngoµi qu¸n, råi c-íp ng«i, lÊy hiÖu lµ Minh §øc. ë ng«i ®-îc ba n¨m, anh em tranh nhau, h¾n l¹i giÕt em lµ M¹c QuyÕt, mµ truyÒn cho con lµ M¹c §¨ng Doanh, lÊy hiÖu lµ §¹i ChÝnh. Gåm 8 n¨m trêi, sau tù rót vÒ Cæ trai, H¶i D-¬ng. §¨ng Doanh th× ë thµnh Long biªn. BiÕt râ cha con kÎ nghÞch thÇn, c-íp n-íc lÊp ng«i,
17 h¹i chóa tµn d©n, t×nh tiÕt nh- vËy, cho nªn nh÷ng kÎ sÜ trung nghÜa cña n-íc t«i, th× cã nh÷ng ng-êi dßng dâi ®Çu môc, nh- TrÞnh Duy TuÊn, cïng t«n thê con Quang ThiÖu lµ Lª Xanh, ®Ó n¾m chÝnh sù trong n-íc, ®ãng gi÷ ë lé Thanh ho¸. TrÞnh Qu¶, TrÞnh C¸nh gi÷ ë ®Êt Th¸i nguyªn, NguyÔn Kim ®ãng gi÷ ë NghÖ an, NguyÔn Nh©n Liªm ®ãng gi÷ ë Qu¶ng nam, nh÷ng ng-êi ®ã ®Òu vÉn nhí chóa cò, quyÕt chÝ b¸o thï; hä ®Òu cÇm n¾m binh chóng c¾t gi÷ ®Êt ®ai, mong ®Ó toan lo n¹n n-íc, mong diÖt kÎ thï tµn ¸c, khái tr¸i ®¹o th-êng thiªn lý. Cho nªn trong 21 n¨m, n-íc An nam bÞ thiÕu lÔ chøc phiªn thÇn lµ v× nh- vËy. Cßn nh- Lª HuÖ vµ Lª Kho¸ng ®ã lµ do tªn nghÞch thÇn M¹c §¨ng Dong sî téi lçi, tr¸ m¹o tªn gi¶, hßng ®¹t kÕ gian. Thùc ra con ch¸u hä Lª kh«ng cã hai tªn Êy. Cßn nh- mäi viÖc tr-íc sau, nói s«ng ®-êng x¸, hÕt th¶y ®Òu ghi trong b¶n ®å cña Thiªn triÒu, nªn h¹ chøc kh«ng nãi ®Çy ®ñ th× ®¹i qu©n ®· biÕt råi. M¶ng thÊy! C¸c ®¹o L¹ng s¬n, Th¹ch long cßn cã chót Ýt ®Êt b»ng, ngoµi ra c¸c ®¹o kh¸c ®Òu lµ ®Êt ghå ghÒ. Nay tæ tiªn cña h¹ chøc mang ®éi ¬n n-íc, anh em nèi theo gia Êm, nghÜ kh«ng thÓ ®éi trêi chung víi kÎ thï n-íc, thÒ kh«ng sèng víi kÎ nghÞch tÆc. Cho nªn ®Çu thÇn kh«ng hÒ cói thÊp ®Ó quªn lßng b¸o ©n chóa. V× vËy anh em chóng t«i v©ng v-¬ng mÖnh cña vua n-íc t«i, ra trÊn lÜnh lé Tuyªn quang. Nh÷ng mong ®øc nghÜa cña thiªn triÒu. KÝnh duy; Hoµng ®Õ gia gia bÖ h¹! §øc réng hanh th«ng më nçi khã kh¨n; l-îng c¶ bao la cøu vít ®¾m ®uèi. Dïng nghÜa cö cña vua Chu ®¸nh kÎ cã téi cøu d©n lµnh, nghiªm kh¾c tru diÖt kÎ bÇy t«i giÕt vua c-íp ng«i. Uèn n¾n l¹i nh÷ng sai tr¸i vÒ danh phËn cøu sinh linh khái c¬n ®éc h¹i, khiÕn cho uy; Mµ n-íc lín th× sî, n-íc nhá th× mÕn c¶ chèn man di còng ®-îm ¬n th¸nh gi¸o. V× vËy kÝnh cÈn tr×nh bµy cÆn kÏ, cói mong soi xÐt!" Uû quan mang ®Çy ®ñ sù t×nh kh¸m xÐt t©u lªn. Vua ThÇn t«ng nhµ Minh h¹ chiÕu ®¸nh §¨ng Dong. Sai Cõu Loan vµ quan trÊn thñ V©n Nam chia ®-êng cïng tiÕn. Chia qu©n lµm hai ®¹o -íc hÑn V¨n Uyªn lµm t-íng
18 tiªn phong. Lóc qu©n kÐo xuèng tíi phÝa ®«ng, M¹c §¨ng Dong mang rÊt nhiÒu cña c¶i ®ót cho bän Mao B¸ ¤n vµ Tr-¬ng Nh¹c, liÒn bµn kÕ b·i binh. V¨n Uyªn biÕt nhµ Minh kh«ng ®ñ tr«ng cËy, l¹i cµng ra søc rÌn luyÖn qu©n sÜ. Sai sø ®em ®å cèng hiÕn vua Lª ®-¬ng ®ãng ë s«ng M·, vµ nguyÖn lµm h-íng ®¹o cÊt qu©n ®i ®¸nh nhµ M¹c. M¹c §¨ng Doanh ®¸nh nhiÒu trËn nh-ng kh«ng ®-îc. Tíi khi Phóc H¶i lªn ng«i, tù th©n ®«n ®èc t-íng sÜ, ®em ®¹i qu©n kinh l-îc tõ s«ng Nghi, s«ng Thao trë lªn, th¼ng ®Õn c¸c ch©u V¨n Bµn, Thuû VÜ, c¸c ®éng So Yªn, Ngäc UyÓn. V¨n Uyªn thu qu©n lÈn tr¸nh, ®éi qu©n M¹c rót l¹i trë vÒ trÊn, Phóc H¶i e r»ng ®Ó mèi lo sau nµy, sai ch©n tay ®em vµi v¹n qu©n lªn phÝa T©y ®Ó ®¸nh. V¨n Uyªn phôc qu©n ®¸nh óp qu©n M¹c thua to. Tõ ®Êy kh«ng d¸m x©m ph¹m bê câi n÷a. V¨n Uyªn chÕt, em lµ V¨n MËt lªn nèi chøc, ®-îc phong lµ Gia quèc c«ng. Anh em nãi tiÕp nhau trÞ ch©u §¹i §ång uy ¬n réng lín, d©n ®Þa ph-¬ng rÊt kÝnh mÕn. C¸c ch©u huyÖn ë vïng s«ng Thao, s«ng L«i ®Òu ®-îc b×nh yªn. Nh÷ng ng-êi lÈn trèn ë c¸c lé kh¸c, ®Òu quy tô vÒ rÊt ®«ng. Kh¸ch bu«n tÊp nËp, qu©n sÜ thÞnh nhiÒu, ®Êt §¹i ®ång trë thµnh n¬i vui vÎ. ThÕ tæ ®¹i v-¬ng ra qu©n, võa gÆp lóc hµng t-íng lµ Lª B¸ Ly ®i ®¸nh giÆc M¹c. V¨n MËt còng ®em qu©n xuèng phÝa ®«ng hîp víi ®¹i qu©n thu phôc kinh ®«. ThÕ tæ trë vÒ Thanh hoa lÖnh cho V¨n MËt trë vÒ §¹i ®ång, -íc hÑn lµm thÕ û gièc. Khi V¨n MËt mÊt, con lµ C«ng Kû nèi chøc. Trung t«ng sai sø phong lµm Th¸i B¶o nh©n quèc c«ng §Çu niªn hiÖu ThÕ t«ng vµo chÇu ë cung V¹n la, ®-îc phong lµm h÷u t-íng. Thµnh tæ TriÕt v-¬ng lµ tÓ t-íng. Mét n¨m sau l¹i sai vÒ trÊn §¹i ®ång ®Ó gi÷ v÷ng bê câi phÝa T©y. M¹c MËu Hîp sai M¹c MËu LiÔn tíi x©m l-îc bÞ C«ng Kû ®¸nh thua.
19 C«ng Kû chÕt, con lµ §øc Cung nèi chøc Thµnh tæ diÖt M¹c kh«i phôc l¹i kinh ®«. §øc Cung tíi chÇu tr-íc, vµ hiÕn s¶n vËt ®Þa ph-¬ng, ®-îc phong lµm Th¸i b¶o hoµ quËn c«ng, råi vÒ cai trÞ thµnh NghÞ Lang. §øc Cung chÕt, con lµ C«ng øng nèi chøc, ®-îc phong lµm Th¸i b¶o thuþ quËn c«ng. C«ng øng chÕt, con lµ C«ng §¾c nèi chøc. Khi ThÇn t«ng lªn ng«i phong lµm Th¸i b¶o §«ng quËn c«ng, bÞ bé t-íng lµ Ma Phóc Tr-êng giÕt h¹i. V-¬ng th-¬ng xãt, phong cho con lµ C«ng TuÊn chøc Khoan quËn c«ng, l-u l¹i ë kinh ®Ó v©ng mÖnh triÒu ®×nh chØ b¶o. C«ng TuÊn sau lµm ph¶n råi ch¹y vµo néi ®Þa. Tù x-ng lµ TiÓu giao C-¬ng v-¬ng. Ng-êi phñ Qu¶ng nam b¾t ®-îc, dÉn vÒ kinh råi bÞ giÕt. Tõ V¨n Uyªn trë vÒ sau tr¶i 5 ®êi chuyªn chÕ tØnh Tuyªn Quang, mçi khi triÒu ®×nh cã v¨n th- ®-a xuèng, ®Òu x-ng h« lµ "An b¾c ®×nh". Tíi sau khi C«ng §¾c bÞ chÕt, míi sai quan ®Õn trÊn gi÷. C«ng TuÊn ®· lµm ph¶n th×..................néi ®Þa (Trung hoa cò). Ng-êi nhµ Thanh ®em s¸p nhËp vµo phñ Khai ho¸, ®æi tªn lµ §«ng an lý, ®· nhiÒu n¨m triÒu ®×nh xin l¹i nh-ng kh«ng ®-îc. Thµnh NghÞ lang cña §øc Cung tr-íc kia còng bá kh«ng. §Çu niªn hiÖu VÜnh Hùu, con trai lµ C«ng MËu tõ ph-¬ng b¾c trë vÒ, tô tËp qu©n chóng ë ch©u B¶o l¹c. TriÒu ®×nh sai quan ®i kinh l-îc, liÒn d©ng biÓu xin hµng.    TrÇn C¶nh.
20 Ng-êi ë §iÒn tr×, ChÝ linh. Cha lµ Trï, ®ç tiÕn sÜ khoa Canh tuÊt ®êi C¶nh TrÞ, lµm tíi chøc Phã ®« ngù sù, t¶ thiªn Quang léc Tù khanh. C¶nh ®ç tiÕn sÜ khoa MËu tuÊt ®êi VÜnh ThÞnh, nhiÒu lÇn lªn tíi chøc Th-îng b¶o tù khanh. Niªn hiÖu VÜnh Hùu thø 5. Hoµng tö Duy Mét trèn vµo Thanh ho¸. Tï tr-ëng Qu¶ng B×nh lµ Lang LÞch, hiÖp søc lµm lo¹n. §Çu niªn hiÖu C¶nh H-ng, NghÞ tæ sai C¶nh, hiÖp ®ång víi QuËn c«ng §Æng §×nh BËt cÇm qu©n ®i ®¸nh, th¾ng giÆc ë nói B¹c liÔm. Lang LÞch tiÕn vµo rõng, ®Ó c¸c nhµ ë trong luü trèng kh«ng, dö quan qu©n vµo s©u. C¶nh sai phôc qu©n ë bªn nói, råi kÐo ®¹i qu©n ra nói, ®em ®èt hÕt c¸c nhµ l¸. GiÆc thÊy tr¹i quan qu©n löa s¸ng rùc trêi, míi tõ trong rõng xanh ïa ra. Phôc qu©n hai bªn cïng næi dËy, qu©n giÆc bÞ chÕt v« kÓ. Lang LÞch trèn ®i, cßn v©y c¸nh bÞ b¾t c¶ ®-a vÒ kinh. Duy Mét ch¹y sang Ai lao. KÐo qu©n ®¾c th¾ng quay vÒ, ®-îc th¨ng lªn Hµn l©m thõa chØ. Khi ë Ninh x¸ cã giÆc NguyÔn Cõ, chiÕm gi÷ ®Êt ChÝ Linh, trong tay n¾m vµi v¹n qu©n, v©y h·m thÞ trÊn. Quan trÊn thñ lµ Long QuËn c«ng bá thµnh ch¹y. Quan qu©n ®¸nh nhau víi giÆc ë QuÕ d-¬ng bÞ thua. §¹i t-íng qu©n lµ QuËn HiÓu bÞ chÕt. GiÆc trµn vÒ §«ng ®«, kinh thµnh bÞ róng ®éng. V-¬ng h¹ chØ lÖnh cho c¸c quan lÇn l-ît vµo gÆp, tr×nh bµy kÕ s¸ch ®¸nh giÆc. C¶nh vµo ®èi th-a: LÊy sù xem xÐt cña thÇn, thÕ giÆc tuy lín, kh«ng ®ñ ®¸ng lo. Nªn nghÜ thÕ ®Ó ph¸, kh«ng nªn lÊy søc ®Ó ®Êu chäi. V-¬ng nghe tiÕng nãi, quay hái t¶ h÷u: "Cã ph¶i lµ TrÇn C¶nh ®ã ch¨ng. Ng-êi nµy lµ mét ng-êi cã thÓ ®-¬ng næi". LiÒn sai hiÖp ®ång víi VÞnh quËn c«ng ®em qu©n tíi QuÕ d-¬ng, ®ãng ë nói Ch©u. GiÆc sai tay ch©n ra khiªu chiÕn. QuËn VÞnh häp c¸c t-íng, sai bÇy m-u mÑo tiÕn thñ. C¶nh tr×nh bµy ra ba kÕ. KÕ thø nhÊt: Tõ con ®-êng Hoµng kinh ®¸nh óp hang æ cña giÆc ë Ninh x¸. Tr-íc ®©y C¶nh míi tõ Thanh hoa vÒ kinh, ®· ®em kÕ ®ã nãi víi quan chÊp chÝnh, xin cho mét nh¸nh thuû qu©n, tõ s«ng N«ng tiÕn vµo, tíi