Học Lịch sử Việt Nam

Chia sẻ: Phạm Tuấn Anh | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:157

Thêm vào BST

Báo xấu

561
lượt xem 300
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Dân tộc Việt Nam anh hùng đã trải qua hơn bốn ngàn năm lịch sự dựng nước và giữ nước. Với ý chí quật cường ông cha ta đã viết nên những trang sử vàng chói lọi làm vẻ vang cho dân tộc ta, đất nước ta. Quá khứ và hiện tại, lịch sử và cảnh quan, thiên nhiên và con người hoà quyện nhau như đưa ta về cội nguồn ngàn nǎm bất khuất của dân tộc để tìm hiểu, để khám phá, để tin tưởng ở khí phách, tài trí, lòng yêu nước, tinh thần tự hào, tự tôn dân tộc, ý thức độc...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Học Lịch sử Việt Nam

L CH S VI T NAM - 1 -
L CH S VI T NAM Dân t c Vi t Nam anh hùng ã tr i qua hơn b n ngàn n m l ch s d ng nư c và gi nư c. V i ý chí qu t cư ng ông cha ta ã vi t nên nh ng trang s vàng chói l i làm v vang cho dân t c ta, t nư c ta. Quá kh và hi n t i, l ch s và c nh quan, thiên nhiên và con ngư i hoà quy n nhau như ưa ta v c i ngu n ngàn n m b t khu t c a dân t c tìm hi u, khám phá, tin tư ng khí phách, tài trí, lòng yêu nư c, tinh th n t hào, t tôn dân t c, ý th c c l p, t ch , t l c, t cư ng, truy n th ng v n hi n và ý chí th ng nh t t nư c c a nhân dân ta. Nhân d p Gi t Hùng Vương, xin trân tr ng gi i thi u cùng các b n chuyên Các tri u i Vi t Nam qua t ng th i kỳ l ch s . Các b n s có d p tìm hi u sâu hơn n a quá trình phát tri n k ti p nhau c a các tri u i, các ông vua bà chúa t th i kỳ u d ng nư c c a các vua Hùng n v vua cu i cùng B o i chúng ta - con cháu c a m t dân t c anh hùng, th h tr Vi t Nam ph i bi t hơn ai h t ngu n g c và l ch s dân t c v i nh ng ông "vua sáng tôi hi n" có tài n ng làm r ng r trang s vàng truy n th ng c a dân t c. Th i các vua Hùng (2897-258 trư c công nguyên) nư c ta g i là V n Lang. Th i Th c An Dương Vương (257-207 trư c công nguyên) g i là Âu L c. Th i nhà inh (968-980) d p xong lo n 12 s quân, l p nên m t nư c c l p, l y tên là i C Vi t. Sang th i Lý i là i Vi t. n th i Nguy n, vua Gia Long Nguy n Ánh, sau khi ánh b i nhà Tây Sơn, i tên là nư c Vi t Nam. M t chi ti t khá lý thú là t 500 n m trư c, ngay trang m u t p "Trình tiên sinh qu c ng " c a Nguy n Bình Khiêm có ghi "Vi t Nam kh i t xây n n" kh ng nh tên nư c ta là Vi t Nam. M t s tiên oán chính xác. Cư dân c xưa nư c ta là ngư i L c Vi t. H t b bi n Phúc Ki n (Trung Qu c) di cư sang. Hàng n m, theo gió mùa, h vư t n các mi n duyên h i phương Nam như H i Nam, vùng ng b ng sông H ng và sông Mã (Vi t Nam). H thư ng t sánh mình v i loài chim L c mà hàng n m, u mùa l nh, chim cũng r i vùng bi n Giang Nam (Trung Qu c) mà bay v Nam, r i n mùa n ng gió n m, chim l i tr v Giang Nam. Vì th , ngư i Vi t l y chim L c làm v t t . Cái tên c a v t t y ã tr thành tên c a th t c. Sau nhi u n m vư t bi n như v y, ngư i L c Vi t ã l i mi n B c Vi t Nam. H l n lư t và ng hoá v i ngư i Anh- ô-nê-diêng b n a, phát tri n theo d c các sông l n và chi m h u h t - 2 -
nh ng mi n t trung du B c B , như Mê Linh, Tây Vu (Vĩnh Phúc), Liên Lâu (B c Ninh) trung du Thanh Hoá, Ngh An và ông Sơn (g n Hàm R ng, Thanh Hoá). Nư c Vi t Nam ông Nam Châu Á, ông và nam giáp bi n, tây giáp Lào, Cam- pu-chia, b c giáp Trung Qu c. Di n tích Vi t nam hi n nay kho ng 329.6000km vuông. Dân s bu i u d ng nư c ch ng 50 v n ngư i. n th i Lý - Tr n, ch ng hơn 5 tri u và nay hơn 70 tri u dân. Vi t Nam là m t qu c gia g m nhi u dân t c. Ngoài ngư i Kinh còn có kho ng 60 dân t c khác nhau cùng sinh s ng. C n c vào ngôn ng , ch vi t ta có th phân b các thành ph n dân t c như sau: 1. Ti ng Môn - Khơme. G m nhi u nhóm ngư i Tây B c, Tây Nguyên, Qu ng Tr v.v... 2. Ti ng Thái g m ngư i Thái Tây B c, Thư ng du, Thanh Hoá, Ngh An, khu Vi t B c, Qu ng Ninh. Ngoài ra còn có nhóm ngư i Gi y, Cao Lan, L v.v... 3. Ti ng Anh- ô-nê-diêng: G m ngư i Chàm, Gia rai, Ê- ê (Tây Nguyên). 4. Ti ng Mèo - Dao: G m ngư i Mèo, Dao (Vi t B c, Hoà Bình, Thanh Hoá). 5. Ti ng T ng - Mi n: g m ngư i Lô Lô (Hà Giang) Hà Nhì, La Kh , C ng, Xi La (Tây B c). 6. Ti ng Hán: Ngư i Hoa (Qu ng Ninh), Sán Dìu (B c Giang, B c C n, Thái Nguyên v.v...) - Truy n thuy t Kinh Dương Vương - Nư c V n Lang và các Vua Hùng - Nhà Th c và nư c Âu L c - Nhà Tri u và nư c Nam Vi t TRUY N THUY T KINH AN DƯƠNG VƯƠNG VÀ H NG BÀNG TH (2879-258 trư c Công nguyên) Theo truy n thuy t thì thu t dân t c ta là Kinh Dương Vương, hi n còn có m - 3 -
t i làng An L , Thu n Thành, B c Ninh. Nguyên Minh là cháu ba i c a vua Th n Nông, i tu n thú phương Nam n núi Ngũ Linh (H Nam, Trung Qu c) óng l i ó r i l y con gái bà Vũ Tiên, sau ó sinh ư c m t ngư i con trai tư ch t thông minh t tên là L c T c. Sau Minh truy n ngôi cho con trư ng là Nghi, làm vua phương B c và phong cho L c T c làm vua phương Nam xưng là Kinh Dương Vương. Kinh Dương Vương làm vua vào quãng n m Nhâm Tu t (2879 trư c công nguyên) và l y con gái Th n Long là vua h ng ình sinh ư c m t con trai t tên là Sùng Lãm, n i ngôi làm vua xưng là L c Long Quân, sau l y con gái Lai là Âu Cơ sinh m t b c tr m tr ng, tr m tr ng y n thành tr m con trai. M t ngày Long Quân nói v i Âu Cơ r ng: "Ta là gi ng R ng, mình là gi ng Tiên, thu ho khác nhau, không cùng nhau ư c". Hai ngư i bèn chia con mà riêng. N m ch c ngư i theo m v núi, n m ch c ngư i theo cha v bi n, chia nhau th ng tr các x ó, ó là thu t c a các nhóm Bách Vi t. Ngư i con trư ng trong s các con theo m lên Phong Sơn, ư c tôn làm vua g i là Hùng Vương. NƯ C VĂN LANG VÀ CÁC VUA HÙNG Theo s cũ thì nư c V n Lang chia làm 15 b : 1. V n Lang (B ch H c, Phú Th ) 2. Châu Diên (Sơn Tây) 3. Phúc L c (Sơn Tây) 4. Tân Hưng (Hưng Hoá - Tuyên Quang) 5. Vũ nh (Thái Nguyên - Cao B ng) 6. Vũ Ninh (B c Ninh) 7. L c H i (L ng Sơn 8. Ninh H i (Qu ng Ninh) 9. Dương Tuy n (H i Dương) 10.Giao Ch (Hà N i - Hưng Yên, Nam ình, Ninh Bình) 11.C u Chân (Thanh Hoá) 12.Hoài Hoan (Ngh An) 13.C u c (Hà Tĩnh) 14.Vi t Thư ng (Qu ng Bình, Qu ng Tr ) 15.Bình V n (?) Hùng Vương óng ô Phong Châu (Vi t Trì, Phú Th ) t tư ng v n là L c H u, tư ng võ g i là L c Tư ng, con trai vua g i là Quang Lang, con gái vua g i là M Nương, các quan nh g i là B Chính. Thông qua nh ng truy n thuy t trong 15 b l c trên, b l c V n Lang m nh nh t. B l c này có v th lĩnh tài ba, thu ph c ư c các b l c khác và tr thành th lĩnh - 4 -
liên minh các b l c r i chuy n thành ngư i c m u c 15 b l c. Vĩ th lĩnh l i l c y g i là vua Hùng, cha truy n con n i. C nư c h i y chia ra 15 b . ng u m i b là L c tư ng, cũng cha truy n con n i. Dư i b là các công xã nông thôn, ng u là B Chính (già làng). M i công xã có m t ngôi nhà chung làm nơi h i h p và sinh ho t v n hoá, tín ngư ng. Nhà nư c V n Lang c a các vua Hùng ơn gi n, m i hình thành nhưng ã c k t ư c lòng ngư i. T tình c m c ng ng d n n ý th c c ng ng. H bư c u hi u ư c m i quan h gi a thiên nhiên và con ngư i, th y ư c s c m nh c a c ng ng trong vi c làm thu l i, trao i s n ph m, và u tranh gi gìn làng b n, t nư c. Trong th i Hùng Vương có hai truy n thuy t ư c lưu truy n r ng rãi trong dân gian th hi n tinh th n này: • Phù ng Thiên Vương • Sơn Tinh Thu Tinh NHÀ TH C VÀ NƯ C ÂU L C (257 - 207 trư c Công nguyên) Theo truy n thuy t và s cũ thì An Dương Vương tên là Th c Phán là chúa vua nư c Th c. Nư c Th c này không ph i là nư c Th c vùng T Xuyên i Chi n Qu c (Trung Qu c) mà là m t b t c ã t i vùng B c B t lâu, s ng xen k v i ngư i L c Vi t và ngư i Thái. T c g i là ngư i Âu Vi t. Chuy n xưa k r ng: Vua Hùng Vương có ngư i con gái nhan s c tuy t v i tên là M Nương. Vua nư c Th c nghe tin, sai s sang c u hôn. Vua Hùng Vương mu n g nhưng L c h u can r ng: Th c mu n l y nư c ta, ch mư n ti ng c u hôn ó thôi. Không l y ư c M Nương, Th c Vương c m gi n, di chúc cho con cháu i sau th nào cũng ph i di t nư c V n Lang c a Vua Hùng. n i cháu là Th c Phán m y l n em quân sang ánh nư c V n Lang. Nhưng vua Hùng có tư ng sĩ gi i, ã ánh b i quân Th c. Vua Hùng Vương nói: ta có s c th n, nư c Th c không s hay sao? Bèn ch say sưa y n ti c không lo vi c binh b . B i th , khi quân Th c l i kéo n ánh nư c V n Lang, vua Hùng còn trong cơn say. Quân Th c n g n, vua Hùng tr tay không k p ph i b ch y r i nh y sông t t . Tư ng sĩ u hàng. Th là nư c V n Lang m t. N m Giáp Thìn (257 trư c Công nguyên). Th c Phán d p yên m i b , xưng là An Dương Vương, c i qu c hi u là Âu L c, (tên hai nư c Âu Vi t là L c Vi t ghép l i) óng ô Phong Châu (B ch H c, Phú Th ). NHÀ TRI U VÀ NƯ C NAM VI T - 5 -
(N m 207-111 trư c Công nguyên) Nhà Tri u ư c l p t n m 207, n n m 111 trư c Công nguyên thì b nhà Tây Hán thôn tính, tr i qua 5 i vua: - Tri u Vũ Vương (207-137 trư c Công nguyên) - Tri u V n Vương (137-125 trư c Công nguyên) - Tri u Minh Vương (125-113 trư c Công nguyên) - Tri u Ai Vương (113-112 trư c Công nguyên) - Tri u Dương Vương (112-111 trư c Công nguyên) N m 111 trư c Công nguyên nhà Tri u m i m t nhưng t n m 113 n i tình nhà Tri u ã r t r i ren. Lúc ó, vua nhà Hán cho An qu c Thi u Quý sang d Nam Vi t v ch u. Thi u Quý nguyên là tình nhân c a Cù Th (Hoàng h u c a vua Minh Vương) nên h tư thông v i nhau và d d Tri u Ai Vương dâng nư c Nam Vi t cho nhà Hán. Vi c làm ó b t tư ng L Gia phát hi n. L Gia ã truy n h ch i m i nơi nói rõ s th t r i cùng m t s i th n em quân c m binh vào gi t ch t s nhà Hán, Cù Th và vua Ai Vương, tôn Ki n c, con trư ng c a Minh Vương lên làm vua, hi u là Tri u Dương Vương. Dương Vương làm vua ư c m t n m thì b vua Vũ nhà Hán sai Ph c ba tư ng quân L Bác c và Dương B c em 5 o binh sang ánh l y Nam Vi t. T tư ng L Gia ch ng không n i bèn em vua Dương Vương ch y tr n. Quân Hán u i theo b t ư c, vua tôi u b h i. Nhà Hán thôn tính nư c Nam Vi t, i là Giao Ch b . NHÀ NƯ C SAU CÔNG NGUYÊN B C THU C L N TH NH T Giao Ch và nhà Tây Hán (N m 111 trư c Công nguyên n m 39 sau Công nguyên) u tranh giành c l p - Hai Bà Trưng kh i nghi p (40- 43) Nhà ông Hán (25 - 220) Lý Ti n và Lý C m phá l Nhà ông Ngô (222 - 280) Cu c kh i nghĩa c a Tri u Th Trinh (248) Giao Ch và nhà Tây Hán (N m 111 trư c Công nguyên n m 39 sau Công - 6 -
nguyên) Sau khi xâm lư c Nam vi t, nhà Hán i thành Giao Ch b và chia ra làm 9 qu n: Nam H i (Qu ng ông) Thư ng Ngô (Qu ng Tây) U t Lâm (Qu ng Tây) H p Ph (Qu ng ông) Giao Ch (B c B ) C u Chân (Thanh Hoá) Nh t Nam (Ngh Tĩnh) Châu Nhai ( o H i Nam) m Nhĩ ( o H i Nam) Nhà Hán t m i qu n m t viên thái thú trông coi m i vi c trong qu n và viên th s giám sát các qu n. Giao Ch các l c tư ng, l c h u v n ư c gi nguyên và ư c cha truy n con n i như trư c. u tranh giành c l p - Hai Bà Trưng kh i nghi p (40-43) Nh ng n m u Công nguyên t mi n t Mê Linh ã xu t hi n hai ngư i con gái ki t xu t Trưng Tr c, Trưng Nh và Chu Diên là chàng trai Thi Sách dũng mãnh. B i th , mùa xuân n m y, khi mùa s n Mê Linh b t u, quan l c tư ng Chu Di n ã cho con trai là Thi Sách d n theo m t toán thân binh t i Mê Linh k t thân v i h Trưng. Y' quan l c tư ng Chu Diên ã rõ, hai mi n t Mê Linh và Chu Diên liên k t ư c v i nhau thì ch ng ph i ch t t lành cho chuy n nhân duyên c a ôi tr Thi Sách - Trưng Trách mà s c m nh c a ngư i Vi t s ư c nhân lên. S c m nh y có th xoay chuy n tình th , l t ách ô h c a nhà Hán, khôi ph c l i nư c cũ c a ngư i Vi t. I't lâu sau, trong ni m hoan h c a m i ngư i, Trưng Tr c ã cùng thi Sách k t nghĩa v ch ng. Gi t mình trư c cu c hôn nhân c a n ch t Mê Linh v i con trai l c tư ng Chu Diên, Tô nh ho ng h t tìm cách tri t phá vây cánh c a Trưng Tr c b ng cách em i binh t ng t kéo v Chu Diên, b t gi t Thi Sách, xem như òn tr n áp ph u c a h n. Tin d t Chu Diên ưa t i khi n Trưng Tr c au n,. R i ngay sau ó, Trưng Tr c ra l nh n i tr ng ng h p binh quy t tr thù cho ch ng, r a nh c cho nư c. Trư c khí th ngút tr i c a oàn quân kh i nghĩa, toà o uý tr c a nhà Hán trên t Mê Linh phút ch c ã tan tành. Dân Mê Linh p b ng dinh lu gi c ti n xu ng Luy Lâu. Trong oàn quân tr y i phá qu n tr Giao Ch c a nhà Hán, ngày càng có thêm nhi u oàn quân t các nơi v . Thành Luy Lâu cũng không ương n i cu c công phá c a m t bi n ngư i ào ào xung sát, dũng mãnh theo hi u tr ng ng c a Trưng Tr c, Trưng Nh . Tô nh kinh hoàng cao ch y xa bay v Nam H i ch u t i v i vua hán. Tin th ng tr n d n d p bay i. t nư c s ch bóng quân thù. Hai Bà Trưng ư c c nư c tôn lên làm vua, óng ô Mê Linh. - 7 -
N m Tân S u (41), vua Hán sai Mã Vi n làm tư ng quân, Lưu Long làm phó tư ng cùng v i quan lâu thuy n tư ng quân là oàn Chí em 20 v n tinh binh kéo sang ánh Trưng Vương. Ch trong m y tr n ánh, hơn 4 v n ngư i Vi t ã b gi t và b b t. Quy t ch ng gi c n cùng, s c l c c a ngư i Vi t h u như d c c n s ng mái v i b n lang sói theo ý chí c a Trưng Vương. Trong m t tr n ánh, sau khi phóng nh ng ng n lao và b n nh ng mũi tên cu i cùng, Trưng Tr c, Trưng Nh ã gieo mình xu ng dòng sông Hát Giang. ó là ngày mùng 6 tháng 2 n m Quý Mão (43). Nhà ông Hán (25 - 220) (B c thu c l n th hai) Mã Vi n ánh ư c Trưng Vương em t Giao Ch sáp nh p vào nhà ông Hán r i ch nh n binh lương, em quân i ánh d p các nơi, i n âu xây thành p lu n ó. Cũng như nhà Tây Hán, nhà ông Hán g p mi n t Âu L c cũ thành Châu Giao g m 3 qu n Giao Ch , C u Chân, Nh t Nam, kho ng 50 huy n. ng u châu v n là th s t Trung Qu c c sang. Ch l c tư ng cha truy n con n i c a ngư i Vi t là nh ng tên huy n l nh ngư i Hán. Lu t cũ c a ngư i Vi t b bãi b . Dân Vi t bu c ph i theo lu t Hán. Chính quy n ô h c bi t y m nh vi c di dân Hán n l n v i dân Vi t, b t dân Vi t ph i theo phong t c t p quán s ng như ngư i Hán. Chúng b t dân ta h c ch Hán và ti ng Hán, truy n bá các tư tư ng "th n ph c thiên t ", "quy ph c thiên tri u". Lý Ti n và Lý C m phá l Nhìn chung, các tri u i phong ki n Trung Qu c t xem mình là "Thiên t " coi dân Vi t là "man d " nên ngư i Vi t d u có h c hành thông thái cũng không ư c tr ng d ng. Ngoài trư ng h p Trương Tr ng nói trên, mãi n i vua Linh (168-189) cu i nhà ông Hán, m i l i có ngư i Vi t, nh h c gi i, ư c c t nh c làm thái thú qu n Giao Ch . Lý Ti n dâng s xin cho ngư i Giao Ch ư c b i làm quân b t kỳ qu n nào, k c Trung Nguyên. Nhưng vua Hán ch cho nh ng ngư i M u Tài ho c Hi u Liêm ư c làm quan trong x mà thôi. Lúc ó có ngư i Giao Ch tên là Lý C m, làm lính túc v trong cung, kh n thi t xin vua Hán bãi l nh ó. Nói mãi, vua Hán m i c m t ngư i Giao Ch M u Tài i làm quân l nh H Dương và m t ngư i Hi u Liêm làm quan l nh L c H p. Th c t t Âu L c t ng có nh ng ngư i M u Tài, Hi u Liêm, làm quan nhà Hán, bác b lu n i m c a các nhà s h c Trung Qu c cho r ng t Giao Ch t khi Sĩ Nhi p (187-226) sang làm thái thú, v n hoá m i phát tri n, n n giáo d c m i ư c m mang là không úng. Nhà ông Ngô (222 - 280) Nhà ông Hán m t, nư c Trung Qu c phân làm 3 nư c: B c Ngu , Tây Th c và ông Ngô. Nhà ông Ngô v n cho Sĩ Nhi p làm thái thú. - 8 -
N m Bính Ng (226), Sĩ Nhi p m t, con là Sĩ Huy t xưng làm thái thú: Ngô ch là Tôn Quy n chia Giao Châu t H p Ph v B c g i là Qu ng Châu, t H p Ph v Nam g i là Giao Châu. Sai L i làm th s Qu ng Châu, ài Lương làm th s Giao Châu và Tr n Thì sang thay Sĩ Huy làm thái thú qu n Giao Ch . B n ài Lương và Tr n Thì sang n H p Ph thì b Sĩ Huy em quân ra ch ng gi . Th s Qu ng Châu là L i m t m t em binh sang ánh d p, m t khác cho ngư i d Sĩ Huy ra hàng. Sĩ Huy em 5 anh em ra hàng li n b L i b t gi t. Tôn Quy n l i h p Qu ng Châu và Giao Châu làm m t và phong cho L i làm th s . Cu c kh i nghĩa c a Tri u Th Trinh (248) Bà Tri u, Tri u Trinh Nương hay Tri u Th Trinh u là tên các i sau g i ngư i n anh hùng dân t c h i u th k th II. Theo dã s , Bà Tri u sinh ngày 2 tháng 10 n m Bính Ng (225). Bà là em gái Tri u Qu c t, m t hào trư ng l n mi n núi Quan Yên, qu n C u Chân (Thanh Hoá). ó cho n nay v n còn lưu truy n nhi u truy n thuy t v th i kỳ bà chu n b kh i nghĩa ch ng gi c Ngô. ó là chuy n Bà Tri u thu ph c ư c coi voi tr ng m t ngà, chuy n " á bi t nói" rao truy n l i th n nhân mách b o t trên núi Quan Yên. Có Bà Tri u tư ng Vâng l nh tr i ra Tr voi m t ngà D ng c m nư c L nh truy n sau trư c Theo gót Bà Vương... M i l n ra tr n, Tri u Th Trinh thư ng m c áo giáp ng, i gu c ngà, cài trâm vàng, cư i voi d n quân xông tr n, oai phong l m li t. Quân Ngô kinh h n, b t vía ã ph i th t lên: Vung giáo ch ng h d Giáp m t vua Bà khó Hay tin kh i nghĩa C u Chân và th s Châu Giao m t tích, vua Ngô h t ho ng phái ngay L c D n, m t tư ng t ng kinh qua tr n khai m c, l i r t qu quy t sang làm th s . L c D n v a ánh m nh v a em c a c i ch c tư c ra d d mua chu c các th lĩnh ngư i Vi t. M t s k dao ng m c mưu theo ch. M c d u v y, Tri u Th Trinh v n kiên cư ng ánh nhau v i gi c không nao núng. Sau 6 tháng ch ng ch i vì có k ph n b i, bà ã hy sinh trên núi Tùng (H u L c, Thanh Hoá). B y gi Bà m i 23 tu i. NƯ C V N XUÂN CL P Nhà Ti n Lý (544 - 602) - 9 -
Tri u Vi t Vương (549-571) H u Lý Nam (571-602) Nhà Ti n Lý (544 - 602) Niên hi u: Thiên úc D p yên cu c kh i nghĩa c a Tri u Th Trinh, nhà Ngô l y t Nam H i, Thư ng Ngô và U t Lâm làm Qu ng Châu, t châu tr Phiên Ngung, l y t H p Ph , Giao Ch , C u Chân, Nh t Nam làm Giao Châu, t châu tr Long Biên (nay là vùng B c Ninh). t Nam Vi t c a nhà Tri u ngày trư c thành ra Giao Châu và Qu ng Châu t ó. N m Â't D u (265), nhà T n ánh b i Ngu , Th c, Ngô, t Giao Châu l i thu c v nhà T n. Nhà T n phong cho h hàng ra tr n tr các nơi, nhưng các thân vương c d y binh ánh gi t l n nhau, làm cho anh em c t nh c tương tàn, nư c T n nhanh chóng suy y u. Nhân cơ h i y, các nư c Tri u, nư c T n, nư c Yên, nư c Lương, nư c H , nư c Hán v.v... n i lên chi m l y c vùng phía B c sông Trư ng Giang, nhà T n ch còn vùng t ông nam, ph i d i ô v Ki n Nghi p (Nam Kinh ngày nay) g i là nhà ông T n. N m Canh Thân (420), Lư Du cư p ngôi nhà ông T n, l p ra nhà T ng phía nam. Nư c Trung Qu c phân ra làm Nam Tri u và B c Tri u. B c Tri u có nhà Ngu , nhà T , nhà Chu, n i nhau làm vua. Nam Tri u có nhà T ng, nhà T , nhà Lương và nhà Tr n k nghi p tr vì. N m K Mùi (479) nhà T ng m t ngôi, nhà T k nghi p, tr vì ư c 22 n m thì nhà Lương l i cư p ngôi nhà T . Nhà Lương sai Tiêu Tư sang làm th s Giao Châu. Cũng như các tri u i phong ki n Trung Qu c thu trư c, các viên quan l i nhà Lương sang cai tr Giao Châu ã áp d ng nh ng bi n pháp kh t khe, c ác khi n dân Giao Châu c c kh tr m b , ngư i ngư i u oán gi n. B i v y, n m 542, Lý Bí ã lãnh o dân Giao Châu n i lên ánh u i Tiêu Tư, chi m gi thành Long Biên, l p nên nhà nư c c l p u tiên, nư c V n xuân. Lý Bôn còn g i là Lý Bí sinh ngày 12 tháng 9 n m Quý Mùi (17-10-503) quê huy n Thái Bình, xu t thân t m t hào trư ng a phương. T tiên Lý Bí là ngư i Trung Qu c, lánh n n sang nư c ta t cu i th i Tây Hán, kho ng u công nguyên. T nh Lý Bí ã t ra là c u bé thông minh, s m hi u bi t. Khi Lý Bí 5 tu i thì cha m t; 7 tu i m l i qua i. C u bé b t h nh ph i n v i chú ru t. M t hôm có m t v Pháp t thi n sư i qua, trông th y Lý Bí khôi ngô, tu n tú li n xin Lý Bí em v chùa Linh B o nuôi d y. Qua hơn mư i n m èn sách chuyên c n, l i ư c v thi n sư gia công ch b o, Lý Bí tr thành ngư i h c r ng, hi u sâu, ít ngư i sánh k p. Tháng Giêng n m Nhâm Tu t (542), Lý Bí kh i binh t n công gi c. Không ương n i s c m nh c a oàn quân kh i nghĩa, th s Tiêu Tư khi p s không dám ch ng c , v i mang c a c i, vàng b c út lót cho Lý Bí xin ư c toàn tính m ng, - 10 -
ch y v Trung Qu c. Không y 3 tháng, Lý Bí ã chi m ư c h u h t các qu n, huy n và thành Long Biên. Tháng hai n m Giáp Tý (544) Lý Bí t xưng hoàng l y hi u là Lý Nam , t tên nư c là V n Xuân (ư c mu n xã t c truy n n muôn i), t kinh ô mi n c a sông Tô L ch (Hà N i) và cho d ng i n V n Th làm nơi vua quan h p bàn vi c nư c. Tri u ình g m có hai ban v n võ. Ph m Tu ư c c ng u hàng quan võ, Tinh Thi u ng u quan v n, Tri u Túc làm thái phó, Tri u Quang Ph c là tư ng tr có tài cũng ư c tr ng d ng. Vi c Lý Bí t tên nư c là V n Xuân, t xưng là hoàng , nh niên hi u, l p m t tri u ình riêng ngang hàng v i nư c l n Phương B c là s kh ng nh ch quy n c l p dân t c, s b n v ng muôn i c a t tr i phương Nam. Tri u Lý kh i nghi p t ây. u n m Â't S u (545), nhà Lương sau khi àn áp nh ng cu c n i d y c a nông dân Trung Qu c ã d n s c m cu c t n công xâm lư c nư c V n Xuân non tr nh m chi m l i Châu Giao. Quân Lương t Gia Ninh ngư c dòng sông Lô kéo lên t n công. B quân c a Lý Nam ánh tr quy t li t không ti n lên ư c, chúng ph i óng gi a ng tr ng. Lúc này quân lính nhà Lương ã m i m t, tư ng lĩnh chán n n, nhưng Tr n Bá Tiên v n x o quy t, nhân m t êm mưa to gió l n ã thúc quân tràn vào ánh úp quân Lý Nam . Lý Nam ph i lui vào ng Khu t Lão (Tam Nông, Phú Th ). Anh vua là Lý Thiên B o cùng Lý Ph t T (m t ngư i trong h ) và là tư ng c a Lý Nam em m t cánh quân lui vào Thanh Hoá. ng Khu t Lão, Lý Nam b au y u luôn nên ông trao binh quy n cho Tri u Quang Ph c ti p t c cu c kháng chi n ch ng quân Lương. Hai n m sau, Lý Nam m t vào ngày 20 tháng 3 n m M u Thìn (13-4-548). Tri u Vi t Vương (549-571) Niên hi u: Quang Ph c Khi ư c Lý Nam trao cho toàn b binh quy n, Tri u Quang Ph c ngư i huy n Chu Diên th y rõ lúc ó gi c còn m nh, không th ánh th ng ngay ư c nên ưa hơn 1 v n quân t mi n núi v ng b ng tìm cách ánh gi c. Lương th c thi u, Tri u Quang Ph c cùng nghĩa quân n c súng, khoai d i, dành thóc gieo m , cùng nghĩa quân thi nhau dùng òn kéo thay trâu, không phân bi t trên dư i, t o nên không khí ph n kh i trong s n xu t. Vì v y, sau nh ng ngày thi u th n, nghĩa quân ch ng nh ng có lương n mà còn có thóc dành, s c qu n nhau v i gi c lâu dài. Sau khi Lý Nam m t Tri u Quang Ph c xưng hi u là Tri u Vi t Vương. Dân gian g i ông là D Tr ch Vương. n n m Canh Ng (550), nhân nhà Lương có lo n to, th gi c suy y u, Tri u Vi t Vương t c n c D Tr ch, bi t rõ gan ru t gi c, xu t toàn quân giao chi n, gi t ư c tư ng gi c là Dương Sàn, thu l i Kinh ô, khôi ph c l i n n c l p cho dân nư c. - 11 -
Như trên ã nói, khi Lý Nam th t th ch y v Khu t Lão thì ngư i anh h là Lý Thiên B o cùng ngư i anh trong h là Lý Ph t T em quân ch y vào C u Chân. B quân Lương truy u i, Lý Thiên B o, Lý Ph t T ph i ch y sang Lào, n óng ng Dã N ng, xưng là ào Lao Vương. N m Â't H i (555) là n m th 7 i Tri u Vi t vương, Lý Thiên B o m t, không có con, binh quy n thu c v tay Lý Ph t T . n n m inh S u (557) Lý Ph t T em quân v ánh Tri u Vi t Vương giành ngôi nhà Lý. Nhưng ánh không th ng, Ph t T xin chia t gi ng hoà. Tri u Vi t Vương nghĩ tình h Lý, cũng thu n chia t cho Lý Ph t T và còn g con gái là C i Nương cho Nhã Lang con Ph t T t tình hoà hi u. N m Tân Mão (571), Ph t T ph n tr c, b t ng em quân ánh Tri u Vi t Vương. Vì không phòng b Tri u Vi t Vương thua ch y n c a bi n i Nha, cùng ư ng gieo mình xu ng bi n t v n. N m Trùng Hưng th nh t (1285), vua Tr n Nhân Tông sách phong là Minh o Hoàng . N m Trùng Hưng th 4, vua ban thêm hai ch "Khai cơ". N m Hưng Long th 21 (1313) i Tr n Anh Tông, vua ban thêm b n ch : "Thánh Li t Th n Vũ". H u Lý Nam (571-602) ánh th ng Tri u Vi t Vương, Lý Ph t T xưng hi u, óng ô Phong Châu, sai Lý i Quy n gi Long Biên và Lý Ph nh gi Ô Diên. Trong lúc Lý Ph t T làm vua Nam Vi t thì vua V n nhà Tuỳ ã d p yên Nam-B c tri u, th ng nh t nư c Trung Hoa, quy giang sơn v m t m i. N m Nhâm Tu t (602) vua Tuỳ sai danh tư ng Lưu Phương em i binh sang ánh Nam Vi t. Trư c khi xu t quân, Lưu Phương sai ngư i tâm phúc sang d Lý Ph t T v hàng, n u không h n s làm c dân Vi t, Lý Ph t T s th không ch n i bèn xin v hàng, Nam Vi t l i rơi vào tay nhà Tuỳ. NHÀ TUỲ Ư NG VÀ CÁC CU C KH I NGHĨA (603-939) Nhà Tuỳ - ư ng (B c thu c l n th ba) Mai H c (722) Phùng Hưng - B Cái i Vương (791-802) H Khúc d y nghi p - Khúc Th a D (906-907) Khúc H o (907-917) Khúc Th a M Dương ình Ngh và Ki u Công Ti n (931-938) Tri u Ngô (939-965) Nhà Tuỳ - ư ng (B c thu c l n th ba) Do Lý Ph t T s m u hàng, nhà Tuỳ (589-617) ã thôn tính Giao Châu d dàng, chia Giao Châu thành 3 qu n: Giao Ch (B c B ), C u Chân (Thanh Hoá), Nh t - 12 -
Nam (Ngh Tĩnh). Tr s qu n Giao Ch ư c d i t Long Biên (B c Ninh) v T ng Bình (Hà N i). Nhưng nhà Tuỳ làm vua ư c 28 n m thì m t, nhà ư ng k nghi p tr vì Trung Qu c. N m K Mão (679) vua Cao Tông nhà ư ng chia t Giao Châu làm 12 châu, 59 huy n. mi n núi nhà ư ng t các châu "kimi" (ràng bu c l ng l o) và t An Nam ô h ph . Nư c ta g i là An Nam kh i u t y. Vi c chia nh cơ quan cai tr khi n cho nhà ư ng kh ng ch t An Nam m t cách ch t ch hơn. Tuy v y trong su t ba th k nhà ư ng th ng tr , nhân dân v n không ng ng n i d y giành c l p. ã có nhi u cu c kh i nghĩa n ra: Lý T Tiên, inh Ki n (687), Mai Thúc Loan (722), Phùng Hưng (766-791), Dương Thanh (819-820).... Mai H c (722) N m Nhâm Tu t (722) i vua Huy n Tông nhà ư ng, Hoan Châu n ra cu c kh i nghĩa c a Mai Thúc Loan. Mai Thúc Loan quê Mai Ph , Th ch Hà, Hà Tĩnh. Không ai còn nh n m sinh ngày m t c a ông. Ch bi t r ng, thu nh nhà Mai Thúc Loan nghèo l m, m ph I i làm mư n cho nhà giàu và ki m c i nuôi con. ã th , c u bé l I ch u ti ng x u là con không cha(1) và nư c da en x m x u xí. Nhưng Mai Thúc Loan cũng s m b c l thiên tư thông minh, sáng ý kỳ l và có s c kho tuy t v i. L n lên, Mai Thúc Loan là m t chàng trai có s c kho phi thư ng. Thúc Loan là ô v t l ng danh, t ng n gi i c n(2) nhi u nơi. Mùa v i n m Nhâm Ng (722), Mai Thúc Loan cùng oàn phu ph I gánh v i i n p c ng. oàn ngư i gánh v i m ìa m hôi mà v n ph i ê t ng bư c trên ư ng. G n trưa, Mai Thúc Loan cho m I ngư i ngh chân bên r ng. Cái khát cháy c hành h oàn phu. M t dân phu có tu i b t l y m t qu v i n cho khát. Qu v I chưa k p ưa lên mi ng ã b m t tên lĩnh ư ng i áp t i vung cán mã t u ánh vào u. Khi tên lính ư ng l n n a nh ánh ông già, thì h n ã b ánh ch t tươi. S vi c x y ra nhanh như ch p. B n gi c c y có binh khí hò hét vung ao, ki m xông vào Mai Thúc Loan.. Nhưng nh ng ngư i dân phu theo l nh Mai Thúc Loan, ã rút òn gánh ch ng l i. ánh tan lũ gi c ư ng trong m t cơn ph n n , Mai Thúc Loan l p t c th i bùng khí th v b o ng thành m t cu c d y nghĩa. V th lĩnh tr ư c tôn thành v anh hùng, ã hi u tri u tr m h hư ng ng nghĩa l n và ch n Rú n, còn g i là Hùng Sơn làm c n c . Mai Thúc Loan ã phát h ch k t i gi c ư ng và kêu g i ngư I Vi t ng lên gìn gi non sông. Mai Thúc Loan còn tìm cách liên k t v i các th lĩnh và nhân dân các châu mi n núi, v i Champa có thêm l c lư ng ch ng quân ư ng. Trư c khi ti n ánh ph ô h ngoài Giao Châu, Mai Thúc Loan ư c quân dân tôn phong lên ngôi hoàng l y vương hi u là Mai H c (vua en h Mai). - 13 -
Nhưng lúc này nhà ư ng r t m nh, vua ư ng kéo sang hơn 10 v n quân ánh chi m V n An. Không ương n i i quân xâm lư c hung hãn, Mai H c ph i rút vào r ng, sau b m r i m t. (1) Sách Thiên Nam Ng L c chép: M Mai Thúc Loan n xem n u mu n b m t làm khói mu i ngũ s c bao l y mình mà có thai. (2) Không ai dám vào thi u ngư i thách u ư c gi i. Phùng Hưng - B Cái i Vương (791-802) Phùng Hưng xu t thân t dòng dõi c t c, hào trư ng t ư ng Lâm (Hà Tây). B c a Phùng Hưng là Phùng H p Khanh, m t ngư i hi n tài c , t ng tham gia cu c kh i nghĩa c a Mai Thúc Loan. Phùng H p Khanh có m t ngư i v h S , m t l n sinh ba. Phùng Hưng khôi ngô, khác thư ng. Trong ba anh em, Phùng Hưng có s c kho và khí phách c bi t. Ông ư c s sách và nhân dân truy n t ng v tài ánh trâu, gi t h t ư ng Lâm. Phùng Hưng xưng là Quân, Phùng H i xưng là ô B o, Phùng Dĩnh xưng là ô T ng chia quân i tr n gi nh ng vùng hi m y u. Cao Chính Bình em quân i àn áp nhưng chưa phân th ng b i. Tân Mùi (791), Phùng Hưng cùng các tư ng Phùng H i, Phùng Dĩnh, Anh Hàn, B Phá C n chia ra làm 5 o b t ng vây ánh thành T ng Bình. Sau 7 ngày êm xung sát, quân gi c núng th ph i rút vào thành c th . Nghĩa quân Phùng Hưng th a th ng hò reo b a vây kh p 4 m t thành. Th y quân mình b ch t nhi u, Cao Chính Bình lo s phát m r i ch t. Phùng Hưng chi m lĩnh thành trì, vào ph ô h i u khi n vi c nư c ư c 7 n m thì m t. Con trai là Phùng An lên n i ngôi, th theo lòng ái m c a nhân dân tôn hi u cha là B Cái i Vương(1). Phùng An n i nghi p ư c hai n m thì b vua ư ng c Tri u Xương em quân sang ánh b i. (1) Cha là b , m là cái, nghĩa là tôn Phùng Hưng làm cha m . H Khúc d y nghi p - Khúc Th a D (906-907) N m inh Mão (907) nhà ư ng m t ngôi, nhà H u Lương, H u ư ng, H u T n, H u Hán, H u Chu tranh nhau làm vua, m i nhà m y n m, g i là i Ngũ quý hay Ngũ i. Nhân cơ h i y, Giao Châu có Khúc Th a D quê C c B (Ninh Thanh, H i Dương) là m t h l n n i d y lãnh o nhân dân Giao Châu, khôi ph c quy n t ch c a t nư c. Khúc Th a D v n là m t hào phú, tính khoan hoà, hay thương ngư i, ư c dân chúng kính ph c. N m 905, Khúc Th a D m quân ti n công thành T ng Bình (Hà N i) u i gi c v nư c r i t xưng là Ti t s . Th cùng, nhà ư ng bu c ph i công nh n Khúc Th a D là ngư i ng u t Vi t. Ngày 7 tháng 2 n m Bính D n (906), vua ư ng phong cho ông Tĩnh H i qu n ti t s tư c ng bình chương s . Khúc Th a D phong cho con là Khúc H o ch c "Tĩnh H i hành quân Tư mã quy n tri lưu h u", ch c v ch huy quân i và s thay th cha. - 14 -
Khúc Th a D làm Ti t s ư c non m t n m thì m t ngày 23-7 n m inh Mão (907), giao quy n l i cho con là Khúc H o. Khúc H o (907-917) N i nghi p cha, Khúc H o ra nhi u c i cách quan tr ng nh m xây d ng m t n n t ng c l p, th ng nh t c a dân t c. Khúc H o chia c nư c thành 5 c p hành chính: l , ph , châu, giáp, xã. C nư c lúc ó có 314 giáp. Su t th i B c thu c, chưa lúc nào b n ô h n m ư c các t ch c cơ s y. Có th xem Khúc H o là ngư i u tiên xây d ng ư c h th ng chính quy n th ng nh t t trung ương n a phương. Cùng th i gian này là Lưu n Qu ng Châu óng ph tr Phiên Ngung ư c 4 n m thì m t. Em là Lưu Cung lên thay. ư c ít lâu, nhân b t bình v i nhà H u Lương, Lưu Cung t xưng , t qu c hi u là i Vi t. n n m inh S u (917) c i qu c hi u là Nam Hán. Khúc Th a M N m inh S u (917) Khúc H o m t, truy n ngôi l i cho con là Khúc Th a M . Khúc Th a M nh n ch c Ti t s c a nhà Lương, ch không th n ph c nhà nam Hán. Vua Nam Hán mu n bành trư ng lãnh th nhân cơ h i y n m Quý Mùi (923) sai tư ng là Lý Kh c Chính em quân sang b t ư c Khúc Th a M r i sai Lý Ti n sang làm Th s cùng Lý Kh c Chính gi Giao Châu. Dương ình Ngh và Ki u Công Ti n (931-938) N m Tân Mão (931), Dương ình Ngh , m t tư ng c a Khúc H o t A'i Châu (Thanh Hoá), m quân ánh u i Lý Kh c Chính và Lý Ti n, chi m thành i La, t xưng làm Ti t s . ư c 6 n m, Dương ình Ngh b ngư i nha tư ng là Ki u Công Ti n, hào tư ng t Phong Châu gi t h i o t ch c Ti t s .N n c l p m i giành ư c sau êm trư ng B c thu c l i b e do . Tri u Ngô (939-965) Ngô Quy n phá quân Nam Hán ti n Ngô Vương (939-944) Ngô Quy n là b tư ng c a Dương ình Ngh sinh ngày 12 tháng 3 n m inh T (897) ư ng Lâm (Ba Vì, Hà Tây). Cha Ngô Quy n là Ngô Mân, m t hào trư ng có tài. L n lên trên quê hương có truy n th ng b t khu t, nơi s n sinh và nuôi dư ng ngư i anh hùng dân t c Phùng Hưng, Ngô Quy n s m t rõ chí khí phi thư ng hi m th y. Vì có tài nên Dương ình Ngh giao cho Ngô Quy n cai qu n t A'i Châu và g con gái cho. Trong 5 n m (934-938), Ngô Quy n ã em l i yên vui cho t A'i Châu, t rõ là ngư i có tài c. Khi Dương ình Ngh b Ki u Công Ti n gi t h i, và vua Nam Hán là Lưu Cung cho con là V n vương Ho ng Tháo em quân sang xâm lư c nư c ta, Ngô Quy n ã nhanh chóng t p h p l c lư ng tr n i ph n, di t ngo i xâm. Tháng 12 n m M u Tu t (938) các chi n thuy n c a gi c hùng h vư t bi n ti n vào sông B ch ng. Chúng nghênh ngang tràn vào tr n a mai ph c c a Ngô - 15 -
Quy n. B ánh b t ng nên ch trong m t th i gian r t ng n thuy n gi c b m g n h t, quân gi c b ch t quá n a, máu ch y loang khúc sông, Ho ng Tháo cũng b âm ch t t i tr n. Sau chi n th ng, Ngô Quy n xưng vương, bãi b ch c Ti t s , óng o C Loa (Hà N i). c ng c tr t t tri u chính, Ngô Quy n t ra các ch c quan v n võ, quy nh nghi l trong tri u. áng ti c, th i t i ngôi c a Ngô Quy n quá ng n ng i, ch ư c 6 n m (939-944) thì m t, th 47 tu i. Dương Tam Kha Th i tr , Ngô Quy n l y con gái Dương ình Ngh . Khi Ngô Quy n lên ngôi vua, Dương Th ư c l p làm Vương h u. Khi s p m t, Ngô Vương u thác con là Ngô Xương Ng p cho Dương Tam Kha là em Dương H u. L i d ng cháu còn nh , Dương Tam Kha cư p ngôi c a cháu, t xưng là Bình Vương. Ngô Xương Ng p th y bi n, ch y tr n vào sang Nam Sách (H i Dương) vào n nhà Ph m L nh Công. Dương Tam Kha sai quân i u i b t, Ph m L nh Công em Xương Ng p tr n trong núi. Dương Tam Kha b t em Xương Ng p là Ngô Xương V n nuôi làm con nuôi.. N m Canh Tu t (950) nhân có lo n Sơn Tây, Dương Tam Kha sai Ngô Xương V n cùng tư ng Dương Cát L i và C nh Th c em quân i ánh. nT Liêm, Ngô Xương V n mưu v i hai tư ng em quân tr v b t Dương Tam Kha. Ngô Xương V n nghĩ tình c u cháu không n gi t ch giáng Tam Kha xu ng làm Chương Dương công. H u Ngô vương (950-965) Ngô Xương V n g t b Dương Tam Kha xưng là Nam T n vương và sai ngư i tâm phúc i ón anh là Ngô Xương Ng p v cùng trông coi vi c nư c. Ngô Xương Ng p xưng là Thiên Sách vương. C hai anh em u là vua, s g i là H u Ngô vương. Làm vua ư c ít lâu, Thiên Sách vương nghĩ cách tr Nam T n vương m t mình làm vua. Âm mưu ó chưa k p thi hành thì n m Giáp D n (954) Thiên Sách vương m t. n lúc này, thì l c nhà Ngô ngày m t suy y u, th hào các nơi xưng là s qu n ra s c ch ng i bu c Nam T n Vương ph i thân ch inh i ánh d p. N m Â't S u (965), trong m t tr n giao chi n Thái Bình, Nam T n vương không may b b n ch t, làm vua ư c 15 n m. Con Thiên Sách vương là Ngô Xương Xí n i nghi p lên làm vua v gi t Bình Ki u (Thanh Hoá). Như v y, tri u Ngô b t u t Ngô Quy n, qua Ngô Xương Ng p, Ngô Xương V n n Ngô Xương Xí, truy n ư c 3 i, kéo dài 26 n m. n Ngô Xương Xí trong nư c có c th y 12 s quân, gây ra lo n l c n i da n u th t kéo dài hơn 20 n m. 12 s quan ó là: 1. Ngô Xương Xí, gi Bình Ki u (Tri u Sơn, Thanh Hoá) - 16 -
2. C nh Th c gi ng Giang (Thanh Oai, Hà Tây) 3. Tr n Lãm gi B H i Kh u (Kỳ B , Thái Bình) 4. Ki u Công Hãn gi Phong Châu (B ch H c, Phú Th ) 5. Nguy n Khoan gi Tam ái (Vĩnh Tư ng, Vĩnh Phúc) 6. Ngô Nh t Khánh gi ư ng Lâm (Phúc Th , Hà Tây) 7. Lý Khê gi Siêu Lo i (Thu n Thành, B c Ninh) 8. Nguy n Th Ti p gi Tiên Du (B c Ninh) 9. L ư ng gi T Giang (V n Giang, Hưng Yên) 10.Nguy n Siêu gi Tây Phù Li t (Thanh Trì, Hà N i) 11.Ki u Thu n gi H i H (C m Khê, Phú Th ) 12.Ph m B ch H gi ng Châu (Hưng Yên) Nh ng s quân y c ánh l n nhau, nh m bành trư ng th l c khi n cho nhân dân vô cùng kh s . V sau, inh B Lĩnh Hoa Lư d p lo n s quân, quy giang sơn v m t m i, l p nên cơ nghi p nhà inh. NHÀ INH VÀ S TH NG NH T NƯ C NHÀ inh Tiên Hoàng (968-970) Ph (979-980) inh Tiên Hoàng (968-970) Niên hi u: Thái Bình (970-979) inh B Lĩnh ngư i ng Hoa Lư, Châu i Hương (Hoa Lư, Ninh Bình), con inh Công Tr , m t nha tư ng c a Dương ình Ngh gi ch c Th s Châu Hoan. inh Công Tr m t s m, B Lĩnh theo m v quê , thư ng i chơi v i tr ch n trâu, b t chúng khoanh tay làm ki u ng i cho chúng rư c và l y bông lau làm c bày tr n ánh nhau. L n lên, nh thông minh, có khí phách l i có tài thao lư c nên khi B Lĩnh d ng c d y nghĩa mong l p nghi p l n, dân làng theo ông r t ông. N m Tân H i (951) i h u Ngô vương, Nam T n vương cùng Thi n Sách vương em quân n ánh nhưng c hai u i b i ph i rút quân v . n khi nhà Ngô m t, inh B Lĩnh d hàng ư c các s quân Ngô Xương Xí, phá ư c ng c a Nguy n C nh Th c. T ó, inh B Lĩnh ánh âu ư c y, ư c tôn là V n Th ng vương. Ch trong m t n m, inh B Lĩnh ã bình ư c các s quân, l p thành nghi p . N m M u Thìn (968) V n Th ng vương lên ngôi Hoàng l y hi u là Tiên Hoàng , t qu c hi u là i C Vi t, óng ô Hoa Lư. inh Tiên Hoàng xây cung i n ch tri u nghi, nh ph m hàm quan v n, quan võ, phong cho Nguy n B c là inh Qu c Công, Lê Hoàn làm Th p o tư ng quân (t ng ch huy quân i) và phong cho con là inh Li n là Nam Vi t Vương. N m K Mão (979) inh Tiên Hoàng và Nam Vi t vương inh Li n b tên Thích gi t ch t. Thích trư c - 17 -
làm l i, êm n m mơ th y sao rơi vào m m, tư ng là i m báo ư c làm vua bèn nh b ng sát h i minh ch . M t hôm Thích th y vua inh say rư u n m trong cung bèn l n vào sát h i r i tìm gi t n t con c là inh Li n. Tri u th n tìm b t ư c Thích em x t i và tôn V vương inh toàn lên làm vua. inh Tiên Hoàng làm vua ư c 12 n m, th 56 tu i. Ph (979-980) inh Tiên Hoàng có 3 ngư i con trai: inh Li n, inh Toàn (có sách g i là inh Tu ) và inh H ng Lang. inh Li n và inh H ng Lang ã ch t, m c nhiên inh Toàn k nghi p ngôi vua. Các i th n inh i n, Nguy n B c th y vua còn nh quy n bính n m c trong tay Th p o tư ng quân lê Hoàn, l i nghi Lê Hoàn tư thông v i Dương Thái H u (Dương Vân Nga), nên c binh mã n ánh, nhưng b Lê Hoàn gi t s ch. Dương Vân Nga thay con c m quy n tr nư c cũng th y rõ ch có T p o tư ng quân lê Hoàn là ngư i có kh n ng g r i ư c tình hình nghiêm tr ng c n kíp lúc này. Hu ng chi ý chí quân i cũng mu n tôn ngư i ch huy c a h lên ngôi t i thư ng, thay cho v vua 6 tu i là con Dương Vân Nga. B i v y, Dương Vân Nga ã l y chi c long bào choàng lên vai Lê Hoàn trong ti ng hò reo d y tr i c a quân s . inh Toàn ch làm vua ư c 8 tháng, s g i là Ph r i t n t i v i tư c vương (V Vương) có m t trong tri u ình Ti n Lê 20 n m. N m Tân S u (1001) trong d p cùng vua Lê i Hành (Lê Hoàn) i d p lo n C Long thu c vùng C m Thu , Thanh Hoá, inh Toàn b trúng tên hy sinh trên chi n thuy n vào tu i 27. Như v y tri u inh làm vua ư c 2 i, c th y 14 n m. Lê Hoàn lên làm vua, Dương Vân Nga tr thành Hoàng h u. NHÀ TI N LÊ (980-1009) Lê i Hành (980-1005) Lê Trung Tông (1005) Lê Long ĩnh (1005-1009) Lê i Hành (980-1005) Niên hi u: - Thiên Phúc (980-988) - Hung Th ng (989-993) - Ư'ng Thiên (994-1005) Lê Hoàn sinh n m (941) Xuân L p, Th Xuân, Thanh Hoá trong m t gia ình nghèo kh "b d ó, m xó chùa". Cha h Lê, m là ng Th Sen u l n lư t qua i khi Lê Hoàn còn nh tu i. B i v y, cũng ngay t bé, Lê Hoàn ph i làm con nuôi cho m t v quan nh , ngư i cùng h . L n lên, Lê Hoàn i theo Nam Vi t vương inh Li n. Trong công cu c ánh d p các s quân, Lê Hoàn t rõ là ngư i - 18 -
có tài nên ư c inh B Lĩnh giao cho trông coi 2000 binh sĩ. n khi d p yên các s quân, th ng nh t t nư c, l p nên cơ nghi p nhà inh, Lê Hoàn ư c phong ch c Th p o tư ng quân, i n ti n ô ch huy s c a tri u ình Hoa Lư. Lúc này Lê Hoàn v a tròn 30 tu i. Tháng 10 n m K Mão (979), cha con inh Tiên Hoàng b Thích gi t h i, inh Toàn 6 tu i lên ngôi vua, Lê Hoàn làm nhi p chính, trong m t tình th y khó kh n. Các i th n inh i n, Nguy n B c, Ph m H p n i lo n nhưng ã b Lê Hoàn d p tan. Tháng 7 n m Canh Thìn (980) i quân T ng theo ư ng th y b xâm lư c i C Vi t. Lê Hoàn lúc nào ã lên ngôi hoàng t c Lê i Hành, v a tri n khai l c lư ng s n sàng chi n u v a sai s ưa thư c u hoà. Vua T ng òi Dương Vân Nga và con là inh Toàn sang ch u. Tình th b c bách, Lê Hoàn bu c ph i cho quân ánh gi c quy t b o v t nư c. Ông ã tái t o m t B ch ng, sáng t o m t Chi L ng, th ng l n trên c hai m t tr n thu b , gi t tư ng gi c H u Nhân B o, di t quá n a quân T ng, bu c vua T ng ph i xu ng chi u lui quân. i th ng n m Tân T (981) ã m u k nguyên i Vi t bách th ng b n phong ki n phương B c. Không ch m tr , Lê Hoàn d c s c ch m lo xây d ng và b o v t nư c. Bên trong, Lê Hoàn ch ng cát c , xây d ng cơ s c a n n kinh t . i v i bên ngoài ông thi hành chính sách ngo i giao m m d o khôn khéo nhưng kiên quy t b o v n n c l p c a t nư c. Ông là m t v vua n i tr , ngo i giao u xu t s c. N m Â't T (1005) vua Lê Hoàn m t, th 65 tu i, làm vua ư c 24 n m. Theo thông l , khi vua m t chưa t tên thu thì g i là i Hành. Trư ng h p vua Lê Hoàn l y Hành làm Thu hi u là vì Lê Ngo Tri u và tri u th n không t tên thu cho ông. Lê Trung Tông (1005) Vua Lê i Hành có 4 hoàng t là Long Du, Ngân Tích, Trung Tông Long Vi t và Lê Long ĩnh (Ngo Tri u). Vua i Hành ã nh cho ngư i con th ba là Long Vi t làm Thái t . Nhưng n lúc vua m t, các hoàng t tranh nhau ngôi, ánh nhau trong 7 tháng. n khi Long Vi t v a lên ngôi ư c 3 ngày thì b em là Long ĩnh sai ngư i vào cung gi t ch t, th 23 tu i. S g i là Lê Trung Tông. Lê Long ĩnh (1005-1009) Niên hi u: Ư'ng Thiên (1006-1007); C nh Thu (1008-1009) Long ĩnh là ngư i b o ngư c, tàn ác như Ki t, Tr bên Tàu. Khi ã gi t anh, chi m ư c ngôi vua, Long ĩnh càng tàn b o. Vua hay l y vi c gi t làm trò chơi. Có nh ng to o nhân ph i t i hình, vua cho l y rơm t m d u qu n vào ngư i r i t cho ch . Có trư ng h p vua cho tù trèo lên cây cao r i sai ngư i ch t g c cây . Vua còn b ngưòi vào s t r i em th xu ng sông. Vua thích chí ng i xem ao ph th c hi n m nh l nh ác c c a mình. Có l n vua l y mía lên u nhà sư - 19 -
mà róc v , th nh tho ng v nh tay b dao vào u sư ch y máu, trông th y th vua thích thú vui cư i. Vào các bu i ch u, vua cho tên h nói khôi hài, hay nh i l i l i tâu b y c a các i th n gây cư i. Vì s ng dâm d c quá , vua m c b nh không ng i ư c. B i v y n bu i ch u, vua c n m mà th tri u, cho nên t c g i là Ngo Tri u. Long ĩnh làm vua ư c 2 n m i niên hi u là C nh Thu . N m sau (1009) thì m t, làm vua ư c 4 n m, th 24 tu i. Long ĩnh m t, con tên là S còn bé, ình th n nhân d p tôn Lý Công U n lên làm vua, kh i d ng s nghi p tri u Lý hi n hách. Tri u Lý và các tri u i ti p theo s ư c gi i thi u ph n - Các tri u i Vi t nam t th k 11 n th i kỳ thu c Pháp. - Tri u Lý - S phát tri n c a qu c gia phong ki n - Tri u Tr n - Tri u H và nư c i Ngu - Tri u H u Tr n - Tri u Lê Sơ - Tri u M c - Tri u H u Lê (Lê Trung Hưng) - Tri u Tây Sơn - Dòng dõi chúa Tr nh - Dòng dõi chúa Nguy n - Tri u Nguy n th i kỳ c l p - Th i kỳ b t u thu c Pháp TRI U LÝ (1010 - 1225) S PHÁT TRI N C A QU C GIA PHONG KI N CL P Lý Thái T (1010-1028) Lý Thái Tông (1028-1054) Lý Thánh Tông (1054-1072) Lý Nhân Tông (1072-1127) Lý Th n Tông (1128-1138) Lý Anh Tông (1138-1175) Lý Cao Tông (1176-1210) Lý Hu Tông (1211-1225) Lý Chiêu Hoàng (1224-1225) - 20 -