Huyền thoại và giải huyền thoại nhân vật hoàng đế Quang Trung trong văn học Việt Nam

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL<br /> ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY<br /> Số 61 (01/2019) No. 61 (01/2019)<br /> Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: https://tapchikhoahoc.sgu.edu.vn<br /> <br /> <br /> <br /> HUYỀN THOẠI VÀ GIẢI HUYỀN THOẠI NHÂN VẬT HOÀNG ĐẾ<br /> QUANG TRUNG TRONG VĂN HỌC VIỆT NAM<br /> Mystification and demystification of Emperor<br /> Quang Trung in Vietnamese literature<br /> <br /> ThS. Trịnh Huỳnh An<br /> Trường Đại học Bình Dương (Phân hiệu Cà Mau)<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Các nhân vật hoàng đế được “làm mới” trong văn học phải kể đến trường hợp tiêu biểu là Quang Trung<br /> – Nguyễn Huệ. Nhân vật này đã đi dọc theo chiều dài lịch sử văn học từ trung đại đến đương đại. Viết<br /> về ông, mỗi tác giả đem đến cho văn chương những góc nhìn khác nhau rất phong phú và đa dạng.<br /> Chính vì thế việc tìm hiểu yếu tố huyền thoại, giải huyền thoại và tái huyền thoại về nhân vật Hoàng đế<br /> Quang Trung sẽ giúp có cái nhìn tổng thể hơn về nhân vật này qua từng giai đoạn văn học dưới góc<br /> nhìn hệ thống.<br /> Từ khóa: giải huyền thoại, huyền thoại, nhân vật Hoàng đế Quang Trung, văn học Việt Nam.<br /> Abstract<br /> Among Emperor characters which are "renewed" in the literature is the typical case of Quang Trung -<br /> Nguyen Hue. This character has traveled along the literary history from the Middle Ages to the Modern<br /> Ages. On writing about him, each author offers the literature different perspectives which are abundant<br /> and diversified. Therefore, the study of the mystification, demystification, and re-mystification of<br /> Emperor Quang Trung will provide a more comprehensive view of the character through each period of<br /> literature from the system perspective.<br /> Keywords: demystification, mystification, Emperor Quang Trung, Vietnamese literature.<br /> <br /> <br /> 1. Mở đầu đó có văn học. Phương thức sáng tác huyền<br /> Huyền thoại là một hiện tượng trung thoại được các nhà văn thế giới sử dụng tạo<br /> tâm trong lịch sử văn hóa, đồng thời là một nên những thành tựu rực rỡ: sáng tác của<br /> phương tiện cổ xưa để nhận thức thực tại những đại diện của dòng văn học phi lí như<br /> xung quanh về bản chất của con người. Frank Kafka, S. Beckett, Zola và những tác<br /> Huyền thoại và văn học nghệ thuật có mối phẩm của các nhà văn thuộc trào lưu<br /> quan hệ chặt chẽ trong đó phải kể đến sự hiện thực Mỹ Latinh như M. Marquez,<br /> tương đồng về thuộc tính: tính hình tượng Carpential, Asturias.<br /> và cách thức phản ánh hiện thực cuộc sống Các nhà lí luận và phê bình văn học<br /> thiên về cảm tính. Huyền thoại có ảnh khi bàn về chủ nghĩa hậu hiện đại trong<br /> hưởng đến các loại hình nghệ thuật, trong văn học Việt Nam đã chỉ ra văn xuôi, nhất<br /> Email: huynhan.cm@bdu.edu.vn<br /> 103<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 61 (01/2019)<br /> <br /> <br /> là ở thể loại truyện ngắn của các nhà văn Nguyễn Huệ niên hiệu là Quang Trung<br /> như Nguyễn Huy Thiệp, Hòa Vang, Hồ trị vì đất nước từ 1789 – 1792. Tuy thời<br /> Anh Thái,… có yếu tố huyền thoại như tín gian trị vì rất ngắn ngủi nhưng hoàng đế<br /> ngưỡng dân gian, motif huyền thoại, cổ Quang Trung đã có những quyết định lớn,<br /> tích… Sự xuất hiện của yếu tố huyền thoại mở ra cho đất nước nhiều triển vọng phát<br /> đã góp phần “làm mới” văn chương. triển. Dưới góc nhìn sử học, hoàng đế<br /> Khuynh hướng sáng tác huyền thoại hoá Quang Trung - Nguyễn Huệ đã được xem<br /> trong văn học Việt Nam hiện đại là một là một nhân vật tầm cỡ và anh minh xuất<br /> thực tế đang diễn ra, kéo theo nhu cầu ứng chúng. Tuy nhiên từ góc nhìn văn học và<br /> dụng cách tiếp cận phê bình huyền thoại qua ngòi bút tư duy nghệ thuật của các nhà<br /> trong nghiên cứu phê bình văn học. văn, hình ảnh hoàng đế Quang Trung –<br /> Trong mười thế kỷ (X – XIX), hoàng Nguyễn Huệ được tái hiện ở nhiều khía<br /> đế được xem là một “nhân vật” đặc biệt cạnh đa dạng hơn. Hình ảnh về ông đôi khi<br /> trong xã hội Việt Nam. Đặc biệt là bởi được tái hiện trong văn chương bằng cả sự<br /> hoàng đế có vai trò quan trọng và được ngợi ca, ngưỡng vọng, huyền thoại hóa<br /> xem là trung tâm của toàn xã hội. Nho giáo mang đậm tính sử thi, đôi khi lại được giải<br /> và thuyết Chính danh đã đem đến cho huyền thoại bằng những cử chỉ, lời nói,<br /> hoàng đế một “siêu quyền lực”: thế thiên hành động rất đời thường. Chính sự phong<br /> hành đạo. Hoàng đế được trời giao “thiên phú góc nhìn ấy đã tạo nên sự lôi cuốn, thu<br /> mệnh” trị vì trăm họ. Chính vì có một vị hút độc giả đi tìm câu trả lời đâu là hình<br /> thế đặc biệt trong xã hội quân chủ nên ảnh thực sự về vị thủ lĩnh phong trào Tây<br /> hoàng đế cũng đã trở thành một nhân vật Sơn oai hùng trong lịch sử.<br /> đặc biệt trong sáng tác văn học. Trong suốt 2. Quang Trung – mẫu hình hoàng<br /> hành trình lịch sử văn học, nhân vật hoàng đế lí tưởng trong văn học<br /> đế không chỉ xuất hiện trong các tác phẩm Khi nói đến huyền thoại người ta nghĩ<br /> thời trung đại mà đến văn học hậu hiện đại ngay đến những yếu tố siêu nhiên. Huyền<br /> nhân vật này vẫn còn là đề tài thú vị cho sự thoại xưa tôn vinh các nhân vật, các sự<br /> tìm tòi, sáng tạo. kiện siêu phàm, nên ngày nay trong xã hội<br /> Hoàng đế Quang Trung - Nguyễn Huệ hiện đại ta cũng dùng thuật ngữ ấy để nói<br /> đã thống lĩnh quân Tây Sơn lập nên nhiều về những sự kiện, những nhân vật kiệt xuất<br /> chiến công hiển hách đánh nội thù, phá hoặc tài ba trong cuộc sống đời thường.<br /> ngoại xâm trong bối cảnh lịch sử xã hội Tác phẩm văn chương được coi là “tân<br /> Việt Nam nửa cuối thế kỉ XVIII nhiều biến huyền thoại” khi nó phát ra tín hiệu của thể<br /> động. Đất nước phải gánh chịu những cuộc loại huyền thoại “cội nguồn”. Huyền thoại<br /> nội chiến liên miên, đời sống nhân dân lầm văn chương hay “huyền thoại tái tạo” gồm<br /> than, cơ cực. Các cuộc khởi nghĩa nông những huyền thoại nguyên thuỷ đi vào văn<br /> dân đã nổ ra liên tục nhưng đều kết thúc chương, được văn chương hoá. P.Brunel<br /> trong thất bại. Trong bóng tối lịch sử ấy, cho rằng văn chương, nghệ thuật có vai trò<br /> hoàng đế Quang Trung trở thành một hiện như “một phòng lưu trữ huyền thoại”. Nhờ<br /> tượng đặc biệt – một ngôi sao sáng trong được “bao bọc” bởi văn chương, nghệ<br /> lịch sử các hoàng đế Việt Nam. thuật mà huyền thoại nguyên thuỷ tồn tại.<br /> <br /> <br /> 104<br /> TRỊNH HUỲNH AN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> Đồng thời, huyền thoại văn chương cũng lực, để dựng lên công lớn” [8, 405 - 406].<br /> thêm vào huyền thoại nguyên thuỷ những ý Ông đã dùng lịch sử của dân tộc để làm<br /> nghĩa mới. minh chứng cụ thể khẳng định chủ quyền<br /> 2.1. Hình tượng người anh hùng áo dân tộc, khơi gợi lòng yêu nước, tự hào dân<br /> vải và tài năng quân sự tộc của mỗi công dân để họ đứng lên chung<br /> Những nhân vật lí tưởng thời trung đại sức, chung lòng giết giặc.<br /> hầu hết đều được tô đậm màu sắc thần kì Đặc điểm nổi bật trong tài năng quân<br /> và mang motif dị thường, phi thường. Hình sự của Nguyễn Huệ là hành quân thần tốc,<br /> tượng Quang Trung – Nguyễn Huệ qua văn tiến quân mãnh liệt, tổ chức và chỉ đạo<br /> học trung đại được phác họa với những chiến đấu cơ động, tiên đoán trước được<br /> hình ảnh cao diệu. Đó là một vị tướng tài tình hình: “Trước đó, vua Quang Trung đã<br /> ba, một chiến lược gia xuất chúng và cuối sai một toán quân theo bờ đê Yên Duyên<br /> cùng trở thành một hoàng đế có tài thu kéo lên, mở cờ gióng trống để làm nghi<br /> phục lòng người. binh ở phía Đông. Đến lúc ấy, quân Thanh<br /> Trong văn học trung đại, hình ảnh chạy về trông thấy, càng thêm hoảng sợ…”<br /> Nguyễn Huệ tái hiện rõ nét nhất qua sáng [8, 410]. Chiến công thần tốc của Quang<br /> tác của Ngô Thì Nhậm và Hoàng lê nhất Trung đã làm quân thù khiếp sợ: “ai nấy<br /> thống chí của Ngô gia văn phái: “Nguyễn rụng rời sợ hãi, liền xin ra hàng, lương<br /> Huệ là một tay anh hùng lão luyện, dũng thực khí giới đều bị quân Nam lấy hết”<br /> mãnh và có tài cầm quân. Xem hắn ra Bắc [8, 409].<br /> vào Nam, ẩn hiện như quỷ thần không ai có Phẩm chất anh hùng của Nguyễn Huệ<br /> thể lường biết… không một người nào dám còn được thể hiện qua hành động “phò Lê,<br /> nhìn thẳng vào mặt hắn. Thấy hắn trỏ tay, diệt Trịnh”. Mặc dù lật nhào chế độ họ<br /> đưa mắt là ai nấy đã phách lạc hồn xiêu, sợ Trịnh nhưng Nguyễn Huệ đã đem giang sơn<br /> hơn sấm sét” [8, 401]. trao trả lại cho nhà Lê rồi dẫn quân trở về<br /> Tài năng quân sự của Nguyễn Huệ Phú Xuân. Hành động đầy khí chất anh<br /> được sử sách ghi chép là chỉ một ngày đã hùng đó đã để lại sự cảm kích của vua Lê và<br /> thống lĩnh quân Tây Sơn đánh tan hơn năm sự nể phục trong lòng muôn dân, trong đó<br /> vạn quân Xiêm. Ông còn tỏa sáng trong có Ngô Thì Nhậm:<br /> chiến công đại phá gần ba mươi vạn quân “Kim thanh ngọc chấn tập thành chương<br /> Thanh, đánh dấu một mốc son oanh liệt Tái kiến linh đài tụng Hiến Vương.<br /> trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc. Đoạn miện thánh sư dương trắc giáng,<br /> Để giành được thắng lợi đó, phải kể đến tài Tuy du nguyên hậu địch khang cường”<br /> chiêu binh mãi mã của Nguyễn Huệ: “Từ (Đáp lại thị Nghĩa Trạch Nhữ hầu)<br /> đời Hán đến nay, chúng mấy phen cướp (Tiếng vàng lời ngọc hợp thành chương<br /> bóc nước ta, giết hại nhân dân, vơ vét của Lại chốn đài mây chúc Hiển Vương<br /> cải, người mình không thể chịu nổi, ai cũng Ngài Khổng nghiêm trang vừa giáng thế,<br /> muốn đuổi chúng đi. Đời Hán có Trưng Nữ Nhà vua mưu lược thật khang cường.)<br /> Vương, đời Tống có Đinh Tiên Hoàng... Tài năng quân sự của Nguyễn Huệ còn<br /> Các ngươi đều là những kẻ có lương tri được thể hiện qua việc biết lượng sức mình<br /> lương năng, hãy nên cùng ta đồng tâm hiệp trong từng thời điểm và đặt lợi ích muôn<br /> <br /> <br /> 105<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 61 (01/2019)<br /> <br /> <br /> dân lên trên hết: “Việc binh đao không bao sắc vai trò người đứng đầu đất nước. Ông<br /> giờ dứt, không phải là phúc cho dân, nỡ đã có nhiều cải cách quan trọng trong kinh<br /> nào mà làm vậy. Đến lúc ấy, chỉ có người tế, văn hóa, giáo dục.v.v. Những việc làm<br /> khéo lời lẽ mới dẹp nỗi việc binh đao… của hoàng đế Quang Trung đã được Ngô<br /> Chờ mười năm nữa, cho ta được yên ổn mà Thì Nhậm ghi lại trong sự kính trọng, nể<br /> nuôi dưỡng lực lượng, bấy giờ nước giàu phục:<br /> quân mạnh, thì ta có sợ gì chúng” [8, 408]. “Vạn thặng bộ cương khai bát trận<br /> Nho giáo lấy đức trị làm nền tảng trị quốc. Lục quân độ lĩnh cổ tam khu<br /> Trong đó, tư tưởng thân dân có vị trí rất Dực nghiêm sư luật cao Thường Vũ,<br /> quan trọng trong công cuộc trị nước của Sưu thú nhung dung tiểu Tỷ Bồ.<br /> hoàng đế. Từ dẫn chứng trên cho thấy, văn Húc nhật quang hoa trưng cát tượng,<br /> chương trung đại đã huyền thoại hóa hình Long nhan hỉ động hiệp sơn hô”<br /> ảnh hoàng đế Quang Trung đạt đến chuẩn (Tòng giả vong trận cung xuân nhật<br /> mực của một đấng minh quân. Đó là hình xuất binh cung ký)<br /> ảnh một hoàng đế biết lo cho dân và có tầm (Thiên tử đạp sao Thiên Cương, mở ra<br /> nhìn xa trông rộng cho vận mệnh dân tộc. bát trận,<br /> 2.2. Tài trị quốc và thu phục lòng người Sáu quân vượt núi, thúc trống đuổi săn<br /> Không chỉ có ngoại hình đạo mạo và ba bên.<br /> tài năng quân sự lỗi lạc, Nguyễn Huệ còn Luật quân nghiêm túc, hơn hẳn trận<br /> được văn chương huyền thoại hóa với nói trong thơ Thường Vũ,<br /> những hình ảnh cao diệu. Đó là hình ảnh Đóng quân trong lúc săn bắn, coi<br /> một vị hoàng đế giỏi về chính trị, khéo léo khinh săn lớn ở Tỷ Bồ.<br /> trong ngoại giao. Mặt trời buổi sớm, rạng rỡ báo điềm tốt,<br /> Với tài năng quân sự, hoàng đế Quang Vẻ mặt Hoàng thượng mừng vui hòa<br /> Trung đã đánh tan quân Thanh xâm lược. với tiếng tung hô)<br /> Tuy nhiên, ông rất khéo léo trong ngoại Cũng vậy, trong Tụng Tây Hồ phú,<br /> giao để không phật lòng từ triều đình nhà Nguyễn Huy Lượng đã ca ngợi đất nước<br /> Thanh: “Ta là nước nhỏ, một lòng kính thanh bình, thịnh trị, muôn dân tin tưởng vào<br /> thuận, sợ mệnh trời, sao dám có ý kiến sự thống lĩnh của hoàng đế Quang Trung:<br /> khác… không ngờ đường sá đồn nhảm, làm “Tới Mậu Thân từ rỡ vẻ tường vân,<br /> to thanh thế của ta, khiến cho mọi người sông núi sắp nhờ công đãng địch<br /> nghi ngờ sợ hãi bỏ đội ngũ mà chạy trước, Qua Canh Tuất lại tưới cơn thời vũ, cỏ<br /> đến nỗi cầu phao bị đứt, quân lính thiên cây đều gọi đức triêm nhu.<br /> triều phải chết đuối…” [8, 419]. Rõ ràng Vũng trì chiểu nước dần dần lặng.<br /> bằng tài năng quân sự, Quang Trung đã Nơi đình đài hoa phới phới đua.<br /> đánh tan quân Thanh xâm lược nhưng để …<br /> giữ gìn mối quan hệ bang giao ông đã khéo Vẻ hoa thạch châu thêu, gấm dệt;<br /> léo cho rằng đó chỉ là một sự cố rủi ro dẫn Tiếng trùng cầm, ngọc gõ, vàng khua.<br /> đến kết quả ngoài tầm kiểm soát. Bãi cỏ non: trâu thả, ngựa buông; nội<br /> Tuy thời gian trị vì ngắn ngủi nhưng Chu đã lắm người ca ngợi,<br /> hoàng đế Quang Trung đã thực hiện xuất Làn nước phẳng: kình ngầm, ngạc lặn;<br /> <br /> <br /> 106<br /> TRỊNH HUỲNH AN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> ao Hán nào mấy trẻ reo hò”. thường. Đây là một thực tế dễ hiểu bởi nhân<br /> Những cải cách tiến bộ đó đã giúp vật hoàng đế trong văn học trung đại là “ủy<br /> hoàng đế Quang Trung chiếm trọn được nhiệm” của mệnh trời, là con người sống và<br /> lòng dân. Đất nước thành bình, mở mang hành động nhân danh cộng đồng.<br /> bờ cõi. Vì thế khi ông mất đã để lại sự xót 3. Giải huyền thoại và tái huyền<br /> thương cho nhiều lớp người. Điều đó được thoại mẫu hình hoàng đế Quang Trung<br /> thể hiện rõ nhất trong sáng tác của Ngô Thì Ngược lại với quá trình huyền thoại<br /> Nhậm và Lê Ngọc Hân. hoá là giải huyền thoại (Demystification).<br /> Ngô Thì Nhậm bày tỏ niềm tiếc thương Trong huyền thoại có phần không thực, vì<br /> vô hạn trước sự ra đi của Quang Trung: vậy, Platon cho rằng huyền thoại làm cho<br /> “Long ngự nan phan Tử Cực đường con người lạc lối, lầm đường. Và giải<br /> Kim nguyên trướng vọng cửu hồi đường huyền thoại là xoá bỏ, hoá giải điều sai lầm<br /> Nhung y thần vũ lưu bằng tạ, để tìm ra sự thật đích thực. Theo<br /> Phương sách anh mô dịch hiến chương” R.Barthes, giải huyền thoại là một kỹ thuật,<br /> (Khâm vãn Đan Dương lăng) một phương pháp tạo ra sự thức tỉnh, một<br /> (Khó vượt thiên cung níu áo rồng thủ pháp vệ sinh tinh thần để tẩy rửa những<br /> Suối càng chín khúc dạ hoài mong huyền thoại chính trị, văn hoá, xã hội đã<br /> Võ công oanh liệt gây nền vững, được chế tạo ra. Như vậy giải huyền thoại<br /> Chính sách tài tình để phép chung) chính là khai quật lại quá khứ để truy<br /> Lê Ngọc Hân trong Ai tư vãn cũng đã nguyên lý lịch ban đầu của sự vật, tìm ra<br /> ca ngợi tài năng, đức độ và bày tỏ niềm xót tính ngẫu nhiên lịch sử của chúng và từ đó<br /> thương trước sự ra đi đột ngột của hoàng xoá đi tính thiêng liêng, thần thánh bao<br /> đế Quang Trung: quanh những sự vật đó.<br /> “Mà nay áo vải, cờ đào Việc giải huyền thoại luôn luôn không<br /> Giúp dân dựng nước biết bao công trình! trọn vẹn, cùng với việc giải huyền thoại<br /> Nghe rành rành trước vua Nghiêu, Thuấn thường diễn ra tình trạng tái huyền thoại<br /> Công đức dày, ngự vận càng lâu theo chu kì nhất định. Sự tái huyền thoại<br /> Mà nay lượng cả, ơn sâu trong văn học cũng được xem là quá trình<br /> Móc mưa rưới khắp chín châu đượm nhuần giải huyền thoại theo quan điểm của các<br /> Công dường ấy mà nhân dường ấy, tác giả văn học. Văn học đương đại Việt<br /> Cõi thọ sao hẹp bấy Hóa công?” Nam đã có nhiều đổi mới mạnh mẽ từ nội<br /> Có thể nói dưới góc nhìn của các nhà dung đến hình thức. Trong đó, đề tài về<br /> văn trung đại, hoàng đế Quang Trung hiện lịch sử được quan tâm khai thác. Sử liệu<br /> lên với dáng dấp lừng lẫy, oai phong. Tuy trở thành một “miền đất” mới để các nhà<br /> nhiên, có thể nhận thấy hình ảnh Quang văn thể hiện tư duy sáng tạo. Dưới góc<br /> Trung – Nguyễn Huệ trong những tác phẩm nhìn của các nhà văn Việt Nam đương đại,<br /> này mang đậm yếu tố sử thi, gắn liền với Nguyễn Huệ giữa lịch sử và văn chương đã<br /> nhân vật lịch sử hơn là nhân vật văn học. có nhiều sự khác biệt. Các nhà văn đương<br /> Quang Trung được huyền thoại hóa bởi cảm đại không còn “trói buộc” nhân vật Nguyễn<br /> hứng ngợi ca, ngưỡng vọng nhưng chưa Huệ trong những tiêu chuẩn tu thân, tề gia,<br /> được khai thác dưới góc độ cuộc sống đời trị quốc, bình thiên hạ mà được giải thiêng<br /> <br /> <br /> 107<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 61 (01/2019)<br /> <br /> <br /> ở những khía cạnh rất đời thường. Tiêu Nguyễn Huệ còn đam mê nữ sắc qua ngòi<br /> biểu phải kể đến các sáng tác của Nguyễn bút Nguyễn Huy Thiệp: “Nhà vua thấy Vinh<br /> Huy Thiệp, Trần Vũ, Nam Dao, Nguyễn Hoa, thốt nhiên rùng mình, hoa mắt, đánh<br /> Mộng Giác. rơi cốc rượu quý cầm tay” [10, 335]. Khi<br /> 3.1. Giải huyền thoại mẫu hình hay tin Khải treo cổ tự tử: “Nhà vua đang<br /> hoàng đế Quang Trung đêm xỏa tóc, đi chân đất, vừa đi vừa vấp,<br /> Nếu văn chương trung đại “đóng chạy vào báo cho Vinh Hoa việc Khải mất”<br /> khung” cách miêu tả Nguyễn Huệ với một [10, 339]. Đây là một chi tiết rất độc đáo.<br /> tầm vóc phi thường đậm chất sử thi thì Chỉ một câu văn nhưng Nguyễn Huy Thiệp<br /> trong văn chương đương đại có cái nhìn đa đã giải huyền thoại về một nhân vật có tầm<br /> diện hơn. Nguyễn Huệ vẫn rất tài năng vóc lớn trong lịch sử. Không còn một<br /> trong Phẩm tiết của Nguyễn Huy Thiệp: Nguyễn Huệ oai phong trên chiến trường<br /> “Quang Trung là bậc anh tài, hào hùng bách chiến bách thắng mà có những khoảnh<br /> lắm” [10, 333]. Bên cạnh đó, Nguyễn Huệ khắc đi chân đất, không còn khoảnh khắc<br /> còn hiện lên với ngoại hình rất hợm trong hiên ngang, bình tĩnh xử lí từng trận đánh<br /> Mùa mưa gai sắc của Trần Vũ: “Huệ quả mà “vừa đi vừa vấp”. Nhan sắc của Vinh<br /> như lời đồn đãi, vai to bè hơn vai tê giác, Hoa đã làm Nguyễn Huệ mê đắm “Ta được<br /> mặt vuông ván gỗ. Huệ cất tiếng nói, giọng Vinh Hoa như báu vật, một Vinh Hoa bằng<br /> ồ ề vỡ ra như tiếng thác đổ vào giữa ba vạn người”. Một anh hùng dân tộc<br /> khuya”. Trong Gió lửa, Nam Dao cũng không ai nghĩ rằng Nguyễn Huệ lại rất hung<br /> miêu tả Nguyễn Huệ rất kì dị: “Huệ to bạo và đầy mặc cảm trong Gió lửa của Nam<br /> ngang, hơi thấp, tay dài đến đầu gối, di Dao: “Huệ mê An, cô láng giềng. Chê Huệ<br /> chuyển vừa nhanh vừa chắc như một loài xấu, An yêu người khác. Ngày đám cưới An,<br /> nửa gấu nửa vượn. Mặt nổi mụn, mũi sư tử, Huệ tuyệt vọng chạy ra hét như người hóa<br /> một mắt to một mắt nhỏ”. Vẫn khí chất, vẫn dại, rút dao đâm vào đùi mình, máu chảy<br /> oai phong, nhưng Nguyễn Huệ trong văn lên láng, kêu ầm lên chỉ vì mặt ta có mụn”.<br /> chương đương đại không còn gắn mới nhiều Độc giả quen với việc ngợi ca một<br /> mĩ từ ngợi ca, trừu tượng hóa mà rất chân hoàng đế Quang Trung oai phong lẫm liệt<br /> thực, sinh động và gần gũi với đời thường. lập nhiều chiến công dẹp nội thù, phá ngoại<br /> Không chỉ mới mẻ qua ngoại hình, xâm, vì thế khi đọc những tác phẩm đương<br /> Nguyễn Huệ còn được giải thiêng qua đại họ không dễ dàng chấp nhận được một<br /> những lời nói và hành động. Nếu như hoàng Nguyễn Huệ quen cuồng sát và coi sinh<br /> đế được bất biến cho những cung cách ứng mệnh người như cỏ rác: “Huệ quất roi như<br /> xử lễ nghi, thì qua văn chương đương đại đã một kẻ suốt đời hành nghề tra tấn, không<br /> được khả biến những hành động “hạ bệ” đánh được người thì không biết phải làm<br /> thần tượng. Trong Mùa mưa gai sắc, Trần gì”, “Huệ nóng nảy sai Nhậm chém một<br /> Vũ miêu tả sự thô lỗ của Nguyễn Huệ: viên Tả Phiên triều Lê chỉ bởi hắn dám<br /> “Trong phủ chúa, chốn sang trọng lộng lẫy cười cách đọc điếu văn của Huệ… thủ cấp<br /> nhất Thăng Long, từng mảng da beo lớn Huệ sai bỏ trên mâm bạc đặt lên áo quan<br /> trải thảm làm lót chân, Huệ đi lại trên đó và vua làm kinh động khắp thành. Thân nhân<br /> khạc nhổ trên đó”. Chưa dừng lại đó, người có tội hay biết, chạy đến cửa cung<br /> <br /> <br /> 108<br /> TRỊNH HUỲNH AN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> kêu khóc. Huệ cũng sai chém…”. (Mùa đầy thù hận trong Mùa mưa gai sắc của Trần<br /> mưa gai sắc – Trần Vũ). Vũ: “Ngọc Hân chấm tay vào giọt máu còn<br /> Văn chương đương đại đã phác họa rỉ ra ở bụng bình, đưa lên môi, máu của họ<br /> lên một Nguyễn Huệ cuồng dâm. Cảnh Lê phải trả bằng máu của Tây Sơn”.<br /> đêm tân hôn của Nguyễn Huệ và Ngọc Hân Từ một nhân vật lịch sử, văn chương<br /> được nhiều nhà văn khai thác. Trong Mùa trung đại đã huyền thoại hóa hoàng đế<br /> mưa gai sắc, Trần Vũ đã hiện lên một đêm Quang Trung và được văn chương đương<br /> tân hôn không xuất phát từ tình yêu mà đó đại giải huyền thoại. Mỗi góc nhìn, mỗi<br /> là hận thù, chiếm đoạt: “Huệ chụp lấy áo nhà văn đem đến cho văn chương những<br /> cưới của Ngọc Hân xé toạc. Bằng hành hình ảnh khác nhau về nhân vật Nguyễn<br /> động của con mãnh thú, Huệ xô ngã sấp Huệ. Mặc dù nhân vật Nguyễn Huệ được<br /> Ngọc Hân ra giường, tháo dây đai quật xối giải thiêng bằng việc gắn vào những yếu tố<br /> xả lên tấm lưng mãnh dẻ tưởng như giải đời thường, nhưng các nhà văn đương đại<br /> lụa bạch đang oằn mình chịu đòn”. Trong không nhằm mục đích bôi nhọ, hạ bệ nhân<br /> Gió lửa của Nam Dao, đêm tân hôn của vật lịch sử. Đây là cách nhìn giải thích cho<br /> Ngọc Hân và Nguyễn Huệ cũng không xu hướng mượn lịch sử để lí giải cho hiện<br /> phải xuất phát từ tình yêu mà là sự chiếm thực trong văn học Việt Nam đương đại.<br /> đoạt cô gái chỉ mới mười sáu tuổi: “Huệ xé 3.2. Tái huyền thoại mẫu hình hoàng<br /> mảnh vải cuối cùng trên hạ thể Hân, xoay đế Quang Trung<br /> người Hân lại bắt quỳ xuống… Ngọc Hân Tái huyền thoại trong văn học cũng<br /> oằn người, thét lên một tiếng nhỏ, rồi mặc được xem là quá trình giải huyền thoại.<br /> cho sự đau đớn đến chảy nước mắt”. Khả năng tái sinh, thâm nhập vào văn<br /> Trong Ai tư vãn, Lê Ngọc Hân đã dùng chương của huyền thoại là điều tất yếu của<br /> nhiều ngôn từ xúc động bày tỏ sự xót sáng tạo nghệ thuật. Có thể nói Sông Côn<br /> thương cho con đường tình duyên ngắn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác đã đem đến<br /> ngủi giữa hai người: hình ảnh một nhân vật Nguyễn Huệ đẹp<br /> “Kiếp này chưa trọn chữ duyên hơn trong lịch sử.<br /> Ước xin kiếp khác vẹn tuyền lửa hương” Nếu như lịch sử chỉ ghi chép về một<br /> Đọc những dòng thơ trên, chắc hẳn bất Nguyễn Huệ xuất chúng trong lĩnh vực<br /> kì ai cũng xúc động trước tình cảm sâu quân sự, chính trị thì Sông Côn mùa lũ đã<br /> đậm của hoàng hậu Ngọc Hân dành cho huyền thoại hóa nhân vật anh hùng này<br /> Nguyễn Huệ. Tuy nhiên, văn học đương những tư tưởng vượt tầm. Trong tác phẩm,<br /> đại lại đưa độc giả đến sự hoài nghi đâu là Nguyễn Huệ xuất hiện qua lời giới thiệu của<br /> sự thật trong mối quan hệ tình cảm giữa Nguyễn Nhạc với thầy giáo Hiến: “Thằng<br /> Ngọc Hân và Nguyễn Huệ. Từ cảnh tượng Lữ tuổi Mùi, thằng Huệ tuổi Dậu. Trước<br /> đêm tân hôn nhuốm màu sắc của sự oán đây tôi có cho đi học, cả hai viết chữ cũng<br /> thù, chiếm đoạt, đến những ngày dài Ngọc ngay ngắn. Thằng Huệ sáng trí hơn, lâu lâu<br /> Hân sống trong cảnh tra tấn đòn roi. Quang có làm được cái đơn, giúp tôi sổ sách thuế”<br /> Trung chết không nhắm mắt phải nhờ đến [4, 123]. Thông qua những lần phát biểu,<br /> bàn tay của Vinh Hoa trong truyện ngắn tranh luận tại lớp học thầy giáo Hiến,<br /> của Nguyễn Huy Thiệp, hay những lời lẽ Nguyễn Huệ đã bộc lộ sự thông minh và tài<br /> <br /> <br /> 109<br /> SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 61 (01/2019)<br /> <br /> <br /> năng xuất chúng. Khi học bài học về nghĩa tin An sắp lấy Lợi, lòng Huệ ngổn ngang,<br /> hiệp, Huệ hỏi thầy như thế nào là người lo âu, dày vò. Ngày An thành thân, Huệ rơi<br /> nghĩa hiệp?. Thầy giáo Hiến trả lời: “Phải vào trạng thái tuyệt vọng. Ở góc độ này,<br /> rộng rãi để giúp người mà không so đo thiệt độc giả không còn thấy một Nguyễn Huệ<br /> hơn, nếu cần dám quên mình mà giúp hiên ngang trên trận mạc, mà là một con<br /> người” [4, 149]. Từ cách lí giải của thầy, người đời tư, con người thế sự. Con người<br /> cậu học trò 15 tuổi lại đưa ra những giả ấy cũng biết vui buồn với những trắc trở<br /> thuyết mang chiều sâu về lí luận: “quên cả của cuộc sống đời thường. Có thể nói đến<br /> sống chết xông vào cứu một thằng ăn cướp với Sông Côn mùa lũ, Nguyễn Mộng Giác<br /> ngay ban ngày, giữa chợ có phải là nghĩa đã tái huyền thoại Nguyễn Huệ một cách<br /> hiệp không thưa thầy?... Nhảy xuống sông tròn trịa. Bởi lẽ đến với tác phẩm này, độc<br /> cứu một người sắp chết đuối, dù không biết giả mới thấy được sự dung hòa giữa huyền<br /> bơi, đã được gọi là nghĩa hiệp chưa?...Vậy thoại và giải huyền thoại. Nguyễn Huệ đã<br /> là con đã biết phải làm gì rồi. Gặp một tên hiện lên rất chân thực, rất đời thường,<br /> thu thuế hống hách và tham lam đang bị không còn là một con người được đóng<br /> bọn cướp đường hành hung, ta không nên khung theo lí tưởng nhân vật anh hùng hay<br /> can thiệp vào làm gì. Để bọn cướp tự thanh là một anh hùng ngạo nghễ, hoang dại<br /> toán với nhau” [4, 149 - 150]. Qua mỗi lần không vướng bận chuyện yêu đương.<br /> đối thoại, thầy giáo Hiến lại càng bất ngờ Trong mối quan hệ huyết thống, Sông<br /> trước sự thông minh, khéo léo và những suy Côn mùa lũ đã xây dựng một Nguyễn Huệ<br /> nghĩ mới mẻ, vượt tầm của Nguyễn Huệ. nặng tình máu mủ. Nguyễn Huệ có tư<br /> Huệ không tin vào “mênh trời chí công” vì tưởng, hoài bão lớn là muốn thống nhất<br /> ông tin không thực sự có trời, bởi nếu có giang sơn. Nhưng nếu thực hiện hoài bão<br /> trời đảm bảo sự công bằng thì cớ gì “tại sao ấy cũng chính là chống lại người anh của<br /> trời lại sinh chi những con người vất vưởng mình. Vì thế Nguyễn Huệ luôn ưu tư, trăn<br /> đầu đường với cái bụng trống rỗng như trở: “Ta dừng lại chăng? Ta bằng lòng<br /> vậy?” [4, 223]. đứng bên này Lũy Thầy nhìn ra phía Bắc<br /> Khi viết Sông Côn mùa lũ, Nguyễn như một kẻ ngoài cuộc, để mặc cho Nguyễn<br /> Mộng Giác đã triệt để hóa yếu tố sáng tạo Hữu Chỉnh, họ Lê, họ Trịnh, quân Thạc,<br /> và hư cấu của thể loại tiểu thuyết để biến quân Liễn cùng lũ quan lại xâu xé nhau<br /> nhân vật lịch sử thành nhân vật văn học. giữa một đất nước tan hoang? Như vậy,<br /> Yếu tố đời tư của Nguyễn Huệ được tác giả bấy nhiêu việc ta làm lâu nay chẳng hóa ra<br /> khai thác với nhiều trắc trở và bi kịch trong vô ích sao?” [6, 136]. Khi quyết định tấn<br /> tình yêu và cuộc sống. Ông đã cung cấp công Quy Nhơn, Nguyễn Huệ phải trải qua<br /> cho độc giả một Nguyễn Huệ thủy chung, thời gian dài rơi vào trạng thái trằn trọc, cô<br /> son sắc trong tình yêu. Nguyễn Huệ đã đơn: “Chưa bao giờ Nguyễn Huệ cảm thấy<br /> rung động trước vẻ đẹp của An: “Cho đến cô đơn như vậy. Ông thức trắng nhiều đêm.<br /> ngày Huệ gặp An. Điều ghi giấu trong cảm Một mình, không nói chuyện u uất với ai”<br /> quan của cậu, khiến cậu gần như sững sờ [6, 114]. Có thể thấy nhân vật Nguyễn Huệ<br /> là cái dáng điệu uyển chuyển, nhịp nhàng, qua ngòi bút Nguyễn Mộng Giác đầy ưu<br /> linh động của An” [4, 136]. Đến khi nghe tư, đời sống nội tâm được khai thác ở nhiều<br /> <br /> <br /> 110<br /> TRỊNH HUỲNH AN TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br /> <br /> <br /> khía cạnh mới mẻ. Nhà văn đã thay các tâm, những cảm xúc yêu đương rất đời<br /> sử gia viết lên những nỗi lòng ưu tư của thường, những sự dằn xé tâm can trong<br /> Nguyễn Huệ. cảnh “nồi da xáo thịt”. Việc khảo sát hệ<br /> 4. Kết luận thống các tác phẩm từ trung đại đến đương<br /> Qua khảo sát các tác phẩm từ trung đại đại viết về hoàng đế Quang Trung đã đem<br /> đến hiện đại có thể thấy được một hệ thống đến cái nhìn đa diện, đa chiều về nhân vật<br /> khá toàn diện về hình ảnh hoàng đế Quang này. Đặc biệt, giải huyền thoại và tái huyền<br /> Trung qua từng giai đoạn văn học. Từ nhân thoại đã có tác dụng tích cực giúp độc giả<br /> vật lịch sử, người anh hùng áo vải cờ đào có cái nhìn gần gũi và chân thực hơn về<br /> đã được văn chương trung đại huyền thoại nhân vật lịch sử.<br /> hóa với những hình ảnh sống động, oai<br /> phong dẹp nội thù, phá ngoại xâm. Cũng TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> một nhân vật lịch sử, nhưng hoàng đế 1. Đào Duy Anh (2004), Hán Việt từ điển<br /> Quang Trung qua ngòi bút các nhà văn (Giản yếu), Hãn Mạn Tử hiệu đính, Nxb<br /> đương đại đã hiện lên rất mới mẻ, đời Khoa học xã hội, TP. Hồ Chí Minh.<br /> thường. Từ lời nói, hành động, suy nghĩ 2. Lại Nguyên Ân (1999), 150 thuật ngữ văn<br /> của hoàng đế Quang Trung đều được giải học, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia,<br /> thiêng. Thậm chí có những chi tiết khiến Hà Nội.<br /> người đọc cảm nhận một Quang Trung xấu 3. Nam Dao (2014), Gió lửa, Người Việt.<br /> xa, thô bạo, dâm đãng và hoang dại. 4. Nguyễn Mộng Giác (2007), Sông Côn mùa<br /> Chịu sự chi phối của thi pháp trung đại, lũ tập I, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> các tác gia thời kì này thiên về cảm hứng 5. Nguyễn Mộng Giác (2007), Sông Côn mùa<br /> ngợi ca, tôn sùng và huyền thoại hóa nhân lũ tập II, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> vật hoàng đế Quang Trung trở thành mẫu 6. Nguyễn Mộng Giác (2007), Sông Côn mùa<br /> hình chuẩn mực trong đời sống xã hội quân lũ tập III, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> chủ. Đồng hành cùng sự vận động của văn 7. Đỗ Đức Hiểu, Nguyễn Huệ Chi, Phùng Văn<br /> chương, hình ảnh hoàng đế Quang Trung đã Tửu, Trần Hữu Tá (2004), Từ điển văn học<br /> từng bước được giải thiêng rất gần gũi với bộ mới, Nxb Thế giới, TP. Hồ Chí Minh.<br /> cuộc sống đời thường. Các tác giả hiện đại, 8. Ngô gia văn phái (2014), Hoàng lê nhất<br /> đương đại vừa giải huyền thoại vừa tái thống chí, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> huyền thoại Quang Trung không còn khô 9. Bùi Duy Tân (2009), Hợp tuyển văn học<br /> cứng trong mẫu hình anh hùng oai phong trung đại Việt Nam tập III, Nxb Giáo dục<br /> trên trận mạc, mà đó là con người đời tư, Việt Nam, Hà Nội.<br /> con người thế sự. Hoàng đế Quang Trung 10. Nguyễn Huy Thiệp (2011), Không có vua,<br /> được vẽ lên bằng những chiều sâu về nội Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.<br /> <br /> Ngày nhận bài: 07/07/2018 Biên tập xong: 15/12/2018 Duyệt đăng: 20/01/2019<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 111<br />