Kết quả chương trình điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế methadone nhằm can thiệp dự phòng HIV trên nhóm nghiện chích ma túy tại 2 quận huyện Hà Nội

TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ PHỤ TRƢƠNG 2014<br /> <br /> KẾT QUẢ CHƢƠNG TRÌNH ĐIỀU TRỊ NGHIỆN CÁC CHẤT<br /> DẠNG THUỐC PHIỆN BẰNG THUỐC THAY THẾ METHADONE<br /> NHẰM CAN THIỆP DỰ PHÒNG HIV TRÊN NHÓM<br /> NGHIỆN CHÍCH MA TÚY TẠI 2 QUẬN/HUYỆN HÀ NỘI<br /> Bùi Thị Nga*; Nguyễn Anh Quang*; Nguyễn Thanh Long**<br /> TÓM TẮT<br /> Nghiên cứu mô tả cắt ngang trên 400 người nghiện chích ma tuý (NCMT) được điều trị<br /> methadone tại 02 cơ sở TP.Hà Nội. Kết quả cho thấy: liều khởi đầu trung bình của bệnh nhân<br /> (BN) tham gia nghiên cứu là 18,8 mg/ngày, liều duy trì trung bình 43,5 mg/ngày. Tần suất sử<br /> dụng heroin hàng ngày của BN giảm rõ rệt: trước điều trị 1,24 lần/ngày; giai đoạn dò liều 1,07<br /> lần/ngày sau 7 ngày, 0,33 lần/ngày sau 30 ngày và sau 3 tháng điều trị: 0,08 lần/ngày.<br /> Tỷ lệ BN được chuyển gửi đến các dịch vụ y tế khác: điều trị ARV: 44,5%, điều trị nhiễm trùng<br /> cơ hội: 30,8%, cung cấp bơm kim tiêm (BKT) sạch: 21,3%, tư vấn xét nghiệm tự nguyện:<br /> 8,3%. Các phương pháp can thiệp dự phòng này nhằm giảm tỷ lệ lây nhiễm HIV trong nhóm<br /> người NCMT.<br /> * Từ khóa: HIV/AIDS; Methadone; Nghiện chích ma tuý.<br /> <br /> results of addiction treatment opiate substitution<br /> therapy with methadone program in order for HIV<br /> prevention interventions on injection drug<br /> addiction in two counties/districts of HaNoi<br /> Summary<br /> The cross-sectional descriptive study was done on 400 injection drug users (IDUs) who were<br /> treated with methadone at 02 centers, Hanoi City. The results showed that: average initial dose<br /> for patients participating in the study was 18.8 mg/day; average maintenance dose was 43.5<br /> mg/day. The frequency of daily heroin use of patients considerably reduced: pretreatment<br /> frequency was 1.24 times/day, dose-finding trial frequency after 7 days was 1.07 times/day,<br /> after 30 days: 0.33 times/day, after 3 months: 0.08 times/day. The rate of patients being<br /> transferred to other health services: antiretroviral therapy was 44.%; opportunistic infection<br /> treatment: 30.8%, clean needle provision: 21.3%; voluntary counseling test: 8.3%. Preventive<br /> interventions aimed to reduce HIV prevalence among injection drug users.<br /> * Key words: HIV/AIDS; Methadone; Injection drug users.<br /> * Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS Hà Nội<br /> ** Bộ Y tế<br /> Người phản hồi (Corresponding): Bùi Thị Nga (hoangnga_hatay@yahoo.com)<br /> Ngày nhận bài: 24/01/2014; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 8/02/2014<br /> Ngày bài báo được đăng: 25/02/2014<br /> <br /> 47<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ PHỤ TRƢƠNG 2014<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Tiêm chích ma tuý (TCMT) đã trở<br /> thành một vấn nạn toàn cầu, không loại<br /> trừ một quốc gia hay một vùng lãnh thổ<br /> nào, không chỉ ảnh hưởng tới sức khoẻ<br /> cộng đồng mà còn ảnh hưởng tới phát<br /> triển kinh tế và an ninh chính trị của mỗi<br /> quốc gia. Trên thế giới, chương trình điều<br /> trị nghiện các chất dạng thuốc phiện thay<br /> thế bằng methadone đã được triển khai<br /> tại các quốc gia như: Úc, Mỹ, Hà Lan,<br /> Ấn Độ, Thái Lan, Trung Quốc. Tại những<br /> nước này, chương trình được triển khai<br /> can thiệp trong nhóm NCMT góp phần<br /> giảm hành vi tội phạm và lây truyền HIV<br /> cộng đồng [5, 6].<br /> Tại Việt Nam, lây truyền HIV chủ yếu<br /> qua con đường TCMT với > 50% tổng số<br /> ca nhiễm trên toàn quốc. Việt Nam mới<br /> chỉ áp dụng một số mô hình dự phòng<br /> lây nhiễm cho người NCMT như phân<br /> phát BKT sạch, bao cao su (BCS), thay<br /> đổi hành vi, tư vấn thông qua bạn đồng<br /> đẳng, hoạt động của các câu lạc bộ phòng<br /> chống ma tuý [1, 3].<br /> Hiện nay, TP. Hà Nội có nhiều mô hình<br /> can thiệp dự phòng lây nhiễm HIV cho<br /> nhóm NCMT đang sử dụng là chiến lược<br /> giảm thiểu tác hại như chương trình điều<br /> trị nghiện các chất dạng thuốc phiện thay<br /> thế bằng methadone. Tuy nhiên, tại TP.<br /> Hà Nội chưa có đánh giá để tổng kết và<br /> lựa chọn mô hình hiệu quả trong phòng<br /> chống lây truyền HIV. Nghiên cứu này<br /> nhằm: Mô tả kết quả của chương trình<br /> điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện<br /> bằng thuốc methadone nhằm can thiệp<br /> dự phòng lây nhiễm HIV trên nhóm NCMT<br /> tại Thành phố Hà Nội.<br /> <br /> ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> 1. Đối tƣợng nghiên cứu.<br /> Người NCMT sử dụng các loại ma túy<br /> bằng BKT theo tĩnh mạch.<br /> - Địa điểm nghiên cứu: 02 c¬ sở điều<br /> trị methadone: huyện Từ Liêm và Quận<br /> Hà Đông, TP. Hà Nội.<br /> - Thời gian nghiên cứu: từ 1 - 2012<br /> đến 12 - 2012.<br /> 2. Phƣơng pháp nghiên cứu.<br /> - Nghiên cứu mô tả cắt ngang.<br /> - Cỡ mẫu được tính theo công thức:<br /> n=Z<br /> <br /> 2<br /> (1 / 2 )<br /> <br /> p.(1-p)/d2<br /> <br /> Trong đó: n: cỡ mẫu tối thiểu.<br /> Z: hệ số tin cậy, với ngưỡng xác suất<br />  = 5%, Z (1 / 2) = 1,96.<br /> P = 40% là tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm<br /> đối tượng NCMT năm 2009 (theo điều tra<br /> IBBS năm 2009 của TP. Hà Nội).<br /> d ≈ 5% sai số cho phép, thay số tính<br /> n = 370 người. Thực tế đã điều tra 400<br /> đối tượng.<br /> - Xử lý và phân tích số liệu: sử dụng<br /> phần mềm EPI-Data; Stata 8.0 để xử lý<br /> số liệu, trình bày trên biểu đồ theo tần<br /> suất và tỷ lệ %.<br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN<br /> <br /> Giai ®o¹n dß liÒu<br /> <br /> Giai ®o¹n liÒu æn ®Þnh<br /> <br /> Biểu đồ 1: Tỷ lệ BN trong giai đoạn dò<br /> liều và điều trị duy trì.<br /> <br /> 50<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ PHỤ TRƢƠNG 2014<br /> <br /> Trong 400 BN đang tham gia điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc<br /> methadone tại Quận Hà Đông và huyện Từ Liêm; 12,5% BN trong giai đoạn dò liều và<br /> 87,5% giai đoạn liều ổn định.<br /> <br /> LiÒu methadone<br /> Khëi ®Çu<br /> <br /> LiÒu methadone<br /> Duy tr×<br /> <br /> LiÒu methadone<br /> hiÖn t¹i<br /> <br /> Biểu đồ 2: Liều methadone điều trị cho BN.<br /> <br /> LÇn/ngµy<br /> <br /> Liều khởi đầu trung bình của BN tham gia nghiên cứu là 18,8 mg/ngày. Liều duy<br /> trì trung bình 43,5 mg/ngày. Bên cạnh việc điều trị thay thế bằng thuốc methadone,<br /> một trong những yếu tố liên quan đến BN hạn chế sử dụng heroin khi đã đạt tới liều<br /> duy trì là cung cấp các dịch vụ hỗ trợ. Liều điều trị methadone cũng có vai trò quan<br /> trọng trong dự phòng lây nhiễm HIV. Kết quả nghiên cứu của các tác giả nước ngoài<br /> cho thấy: BN được điều trị với liều > 80 mg/ngày có tỷ lệ lây nhiễm HIV thấp hơn so<br /> với BN dùng liều thấp hơn [4, 5].<br /> <br /> Trước khi<br /> điều trị<br /> <br /> 7 ngày điều trị<br /> đầu tiên (giai<br /> đoạn dò liều)<br /> <br /> 30 ngày sau<br /> điều trị (giai<br /> đoạn dò liều)<br /> <br /> Sau 3 tháng<br /> điều trị<br /> <br /> Biểu đồ 3: Tần suất sử dụng heroin khi điều trị methadone trong 3 tháng.<br /> Số lần trung bình sử dụng heroin hàng ngày của BN giảm rõ rệt: trước điều trị trung<br /> bình 1,24 lần/ngày; giai đoạn dò liều 1,07 lần/ngày sau 7 ngày, 0,33 lần/ngày sau 30<br /> ngày và sau 3 tháng là 0,08 lần/ngày. Như vậy, tình trạng tiếp tục sử dụng heroin trong<br /> quá trình điều trị methadone của nhóm đối tượng nghiên cứu chủ yếu trong thời gian<br /> dò liều. Một số nghiên cứu cho thấy điều trị metahdone làm giảm sử dụng ma túy bất<br /> hợp pháp [4].<br /> <br /> 50<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ PHỤ TRƢƠNG 2014<br /> <br /> Biểu đồ 4: Tỷ lệ BN bị tác dụng phụ khi điều trị bằng methadone.<br /> Trong các tác dụng phụ, táo bón là triệu<br /> chứng phổ biến nhất (71,3%). Một số tác<br /> dụng không mong muốn khác như suy giảm<br /> tình dục (22,8%), nôn, mất ngủ và ngứa…<br /> (8,8 - 14,3%). Kết quả này tương tự với<br /> nghiên cứu của Bộ Y tế: triệu chứng táo<br /> bón hay gặp nhất chiếm 60,8% BN điều<br /> trị, một số BN gặp tác dụng không mong<br /> <br /> muốn khác như suy giảm tình dục, nôn,<br /> mất ngủ, ngứa…. (10 - 11%). Đa số BN<br /> báo cáo biểu hiện táo bón giảm dần theo<br /> thời gian điều trị là do BN đã thay đổi chế<br /> độ ăn uống, thể dục và thích nghi dần với<br /> trạng thái táo bón sau khi điều trị một thời<br /> gian dài [2].<br /> <br /> bn<br /> <br /> Biểu đồ 5: BN đánh giá về quy trình tiếp nhận và làm xét nghiệm.<br /> Để đánh giá chất lượng về quy trình<br /> đón tiếp BN, thái độ của nhân viên y tế…,<br /> chúng tôi đã sử dụng bộ câu hỏi với các<br /> tiêu chí hợp lý, không hợp lý, qua nhận<br /> xét của BN tham gia điều trị, cho thấy việc<br /> BN đánh giá về thái độ của nhân viên y tế<br /> cũng như quy trình điều trị và hỗ trợ điều<br /> trị bằng methadone góp phần đáng kể<br /> cho điều trị thành công nghiện các chất<br /> dạng thuốc phiện thay thế bằng methadone.<br /> <br /> BN thường xuyên được tư vấn về vấn đề<br /> sức khỏe, tinh thần, các vấn đề xã hội<br /> ảnh hưởng đến việc điều trị trợ giúp BN<br /> tuân thủ điều trị, đặc biệt hỗ trợ điều trị<br /> cho BN khắc phục tác dụng phụ, nguy cơ<br /> quá liều của thuốc. Quy trình xét nghiệm,<br /> thời gian nộp đơn và quy trình đón tiếp<br /> BN chiếm tỷ lệ ≈ 100% đạt tiêu chí hợp lý.<br /> Tuy nhiên 2,4% BN cho rằng quy trình xét<br /> nghiệm chưa hợp lý, cßn kéo dài.<br /> <br /> 51<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ PHỤ TRƢƠNG 2014<br /> <br /> Biểu đồ 6: Tỷ lệ hài lòng của BN với thái độ của nhân viên y tế.<br /> Hầu hết BN (99 - 100%) được điều trị<br /> đều rất hài lòng và hài lòng với quy trình<br /> đón tiếp, thái độ làm việc của bác sỹ, thái<br /> độ nhân viên tư vấn… cũng như hài lòng<br /> với thái độ của nhân viên công tác tại cơ<br /> sở điều trị (95,0 - 98,0%). Nghiên cứu của<br /> Bộ Y tế cũng cho thấy đa số BN hiện<br /> đang được điều trị tại các cơ sở đều hài<br /> lòng với dịch vụ nhận được cũng như với<br /> <br /> thái độ của nhân viên công tác tại cơ sở<br /> điều trị. Tuy vậy, vẫn có hơn 1% BN cho<br /> rằng thời gian tiếp đón cần linh hoạt hơn,<br /> do họ có thể bận đi làm nên không đến<br /> uống thuốc kịp giờ mở cửa của cơ sở<br /> điều trị. Khoảng 14% BN cho rằng thời<br /> gian dò liều chưa thích hợp, kéo dài, nên<br /> BN tiếp tục có biểu hiện của hội chứng<br /> cai [2].<br /> <br /> Biểu đồ 7: Tỷ lệ BN được hưởng các dịch vụ y tế và hỗ trợ khác.<br /> Tỷ lệ BN được giới thiệu tới các dịch<br /> vụ chăm sóc hỗ trợ khác như: điều trị<br /> ARV 44,5%; điều trị nhiễm trùng cơ hội<br /> 30,8%; nơi cung cấp BKT sạch 21,3%; tư<br /> vấn xét nghiệm HIV tự nguyện 8,3%. Tuy<br /> nhiên, tỷ lệ BN được giới thiệu tới các dịch<br /> vụ còn thấp, đặc biệt hỗ trợ về việc làm<br /> hoặc hỗ trợ xã hội khác dành cho người<br /> sau cai nghiện. Kết quả nghiên cứu định<br /> tính và định lượng trên thế giới cho thấy, bên<br /> cạnh điều trị thay thế bằng thuốc methadone,<br /> <br /> một trong nh÷ng yếu tố liên quan đến BN<br /> hạn chế sử dụng heroin khi đã đạt tới liều<br /> duy trì là cung cấp các dịch vụ hỗ trợ [5].<br /> Một nghiên cứu tại Hồng Kông cho<br /> thấy người NCMT khi được điều trị bằng<br /> methadone có ít bạn t×nh và hành vi t×nh<br /> dục ít nguy cơ hơn. Ngoài tác dụng giúp<br /> người nghiện ngừng hoặc giảm tần suất<br /> sử dụng ma túy, methadone cũng là một<br /> yếu tố góp phần làm giảm hành vi dùng chung<br /> BKT khi tiêm chích trong nhóm này [4].<br /> <br /> 52<br /> <br />