Khóa luận tốt nghiệp đại học: Một số giải pháp nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:118

Thêm vào BST

Báo xấu

2
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khóa luận tốt nghiệp đại học "Một số giải pháp nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học" trình bày các nội dung chính sau: Cơ sở lý luận của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học; Một số giải pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học; Thực nghiệm sư phạm.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp đại học: Một số giải pháp nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM KHOA TIỂU HỌC – MẦM NON – NGHỆ THUẬT ---------- PHẠM THỊ MỸ DUYÊN MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC YẾU TỐ HÌNH HỌC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Quảng Nam, tháng 05 năm 2021
TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG NAM KHOA TIỂU HỌC – MẦM NON – NGHỆ THUẬT ---------- KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC YẾU TỐ HÌNH HỌC Sinh viên thực hiện PHẠM THỊ MỸ DUYÊN MSSV: 2117050304 CHUYÊN NGÀNH: GIÁO DỤC TIỂU HỌC KHÓA: 2017 – 2021 Cán bộ hướng dẫn ThS. DƯƠNG THỊ THU THÚY MSCB: ……… Quảng Nam, tháng 05 năm 2021
Để hoàn thành khóa luận này, tôi đã nhận được nhiều sự giúp đỡ của các thầy cô giáo, bạn bè và người thân. Lời đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành, lòng biết ơn sâu sắc đến cô giáo – Th.S Dương Thị Thu Thúy, người đã tận tình hướng dẫn, cung cấp tài liệu, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành khóa luận này. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Tiểu học – Mầm non & Nghệ Thuật trường Đại học Quảng Nam đã dạy dỗ, chia sẻ, đóng góp ý kiến, tạo điều kiện để tôi hoàn thành khóa luận đúng thời gian quy định. Xin chân thành cảm ơn sự hợp tác, giúp đỡ của BGH, các thầy cô giáo và các em học sinh tại trường Tiểu học Phạm văn Đồng, xã Tam Quang, huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam đã cho phép và tạo điều kiện cho tôi tiến hành khảo sát, thực nghiệm đề tài của mình. Cuối cùng, tôi xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc đến tập thể lớp Đại học Tiểu học K17.03 cũng như gia đình, người thân đã luôn ủng hộ và tin tưởng tôi trong suốt thời gian qua. Mặc dù đã cố gắng, nỗ lực hết mình nhưng với khả năng có hạn, tôi chắc chắn rằng khóa luận này của tôi sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được sự chỉ dẫn, đóng góp ý kiến của quý thầy cô và các bạn. Xin chân thành cảm ơn! Tam Kỳ, tháng 05 năm 2021 Sinh viên thực hiện Phạm Thị Mỹ Duyên
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Nội dung được viết tắt 1 CNTT Công nghệ thông tin 8 ĐC Đối chứng 7 DT Diện tích 4 GV Giáo viên 16 HCN Hình chữ nhật 3 HS Học sinh 14 HTG Hình tam giác 2 NL GQVĐ Năng lực giải quyết vấn đề 11 NXB Nhà xuất bản 15 PMDH Phần mềm dạy học 6 PPDH Phương pháp dạy học 5 SGK Sách giáo khoa 12 STT Số thứ tự 9 TN Thực nghiệm 13 TTSP 2 Thực tập sư phạm 2 10 VD Ví dụ
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Cấu trúc năng lực giải quyết vấn đề. ..................................................... 7 Bảng 1.2. Các mức độ phát triển năng lực giải quyết vấn đề ................................ 8 Bảng 1.3. Năng lực của học sinh theo các cấp độ ................................................ 11 Bảng 1.4. Mục tiêu dạy – học các yếu tố hình học môn Toán lớp 5.................... 22 Bảng 1.5. Thống kê số liệu phiếu khảo sát và thu ............................................... 26 Bảng 1.6. Mức độ hiểu khái niệm quan điểm phát triển năng lực GQVĐ của giáo viên ở trường Tiểu học. ........................................................................................ 28 Bảng 1.7. Nhận định của thầy cô về các điều kiện người học cần có để dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề đạt được hiệu quả...................................... 29 Bảng 1.8. Nhận định của thầy cô về điều kiện môi trường để dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học yếu tố hình học ở lớp 5 đạt hiệu quả .. 30 Bảng 1.9. Những điều kiện cần thiết để đảm bảo việc vận dụng phát triển năng lực giải quyết vấn đề vào dạy học yếu tố hình học lớp 5 đạt hiệu quả ................ 32 Bảng 1.10. Những khó khăn giáo viên gặp phải khi vận dụng phát triển năng lực giải quyết vấn đề vào dạy học yếu tố hình học lớp 5 ........................................... 33 Bảng 1.11. Những ưu điểm đạt được khi vận dụng phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học yếu tố hình học. ................................................................. 34 Bảng 1.12. Mong muốn giáo viên trong giờ dạy nội dung các yếu tố hình học của các em học sinh tại trường Tiểu học. ................................................................... 37 Bảng 1.13. Mong muốn của học sinh về một giờ học môn Toán nội dung các yếu tố hình học. ........................................................................................................... 39 Bảng 3.1. Kế hoạch thực nghiệm ......................................................................... 75 Bảng 3.2. Kết quả về mức độ hoàn thành đạt được trước khi thực hiện các tiết thực nghiệm. ......................................................................................................... 77 Bảng 3.3. Kết quả về mức độ hoàn thành đạt được sau khi thực hiện các tiết thực nghiệm. ................................................................................................................. 78
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1.1. Mức độ tiếp cận phát triển năng lực giải quyết vấn đề viên ở trường Tiểu học. ............................................................................................................... 28 Biểu đồ 1.2. Mức độ hiểu về các tác nhân có vai trò quan trọng nhất trong dạy học phát triển NLGQVĐ ...................................................................................... 29 Biểu đồ 1.3. Mức độ vận dụng PPDH khác có vận dụng phát triển năng lực giải quyết vấn đề vào dạy học yếu tố hình học ........................................................... 31 Biểu đồ 1.4. Mức độ hứng thú của học sinh đối với mảng hình học. .................. 35 Biểu đồ 1.5. Nhìn nhận của học sinh về những khó khăn trong quá trình học nội dung các yếu tố hình học ...................................................................................... 36 Biểu đồ 1.6. Mức độ vận dụng các PPDH có vận dụng phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học yếu tố hình học ........................................................ 38 Biểu đồ 3.1. Mức độ hoàn thành đạt được trước khi thực hiện các tiết thực nghiệm .................................................................................................................. 77 Biểu đồ 3.2. Mức độ hoàn thành đạt được trước khi thực hiện các tiết thực nghiệm .................................................................................................................. 78
MỤC LỤC Phần 1. MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................... 2 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu ................................................................... 2 3.1. Đối tượng nghiên cứu: .................................................................................... 2 3.2. Khách thể nghiên cứu...................................................................................... 2 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................................... 2 5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 3 5.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận ........................................................... 3 5.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn ....................................................... 3 5.3. Phương pháp thống kê toán học ...................................................................... 3 6. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ................................................................................. 4 7. Đóng góp của đề tài............................................................................................ 5 7.1. Về lý luận ........................................................................................................ 5 7.2. Về thực tiễn ..................................................................................................... 5 8. Giới hạn phạm vi nghiên cứu ............................................................................. 5 9. Cấu trúc tổng quan của đề tài ............................................................................. 5 Phần 2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ..................................................................... 6 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC YẾU TỐ HÌNH HỌC ................................................................................... 6 1.1. Cơ sở lí luận của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học ............................................................................. 6 1.1.1. Một số vấn đề khái quát liên quan đến năng lực giải quyết vấn đề ............. 6 1.1.1.1. Khái niệm năng lực giải quyết vấn đề ....................................................... 6 1.1.1.2. Cấu trúc của năng lực giải quyết vấn đề ................................................... 7 1.1.1.3. Những mức độ của năng lực giải quyết vấn đề trong toán học................. 8 1.1.1.4. Đánh giá năng lực giải quyết vấn đề của học sinh Tiểu học ................... 11 1.1.1.5. Năng lực giải quyết vấn đề toán học của học sinh lớp 5......................... 12
1.1.2. Một số phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh .............................................................................................. 13 1.1.2.1. Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề .................................................. 13 1.1.2.2. Dạy học theo góc ..................................................................................... 16 1.1.2.3. Dạy học theo dự án ................................................................................. 17 1.1.3. Đặc điểm nhận thức và đặc trưng nhân cách của học sinh Tiểu học giai đoạn lớp 5 ............................................................................................................. 19 1.1.3.1. Đặc điểm nhận thức của học sinh giai đoạn lớp 5 .................................. 19 1.1.3.2. Đặc trưng nhân cách của học sinh giai đoạn lớp 5 ................................. 21 1.2. Cơ sở thực tiễn của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học ..................................................................... 22 1.2.1. Mục tiêu dạy – học các yếu tố hình học trong chương trình lớp 5 ............ 22 1.2.2. Thực trạng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học ....................................................................................... 24 1.2.2.1. Mục đích điều tra .................................................................................... 24 1.2.2.2. Nội dung điều tra ..................................................................................... 24 1.2.2.3. Đối tượng và phương pháp khảo sát ....................................................... 25 1.2.2.4. Kết quả khảo sát ...................................................................................... 26 1.2.3. Đánh giá kết quả điều tra ........................................................................... 26 1.2.3.1. Giáo viên ................................................................................................. 26 1.2.3.2. Học sinh .................................................................................................. 35 1.2.4. Kết luận về kết quả điều tra........................................................................ 39 1.2.4.1. Cơ sở vật chất, nội dung chương trình .................................................... 40 1.2.4.2. Giáo viên ................................................................................................. 40 1.2.4.3. Học sinh .................................................................................................. 40 Tiểu kết chương 1................................................................................................. 41 CHƯƠNG 2. MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC YẾU TỐ HÌNH HỌC 42 2.1. Cơ sở để đề xuất giải pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học ..................................................................... 42
2.1.1. Đảm bảo mục tiêu, nội dung của bài học, môn học ................................... 42 2.1.2. Đảm bảo sự phù hợp với đặc điểm tâm sinh lí của học sinh Tiểu học ...... 42 2.1.3. Đảm bảo tính thực tiễn ............................................................................... 42 2.1.4. Đảm bảo sự phù hợp với phương pháp dạy học hiện đại hiện nay ............ 43 2.1.5. Đảm bảo tính khả thi .................................................................................. 43 2.2. Một số giải pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học .............................................................................. 44 2.2.1. Giải pháp 1: Tạo hứng thú cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học ........................................................................................................................ 44 2.2.2. Giải pháp 2: Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực hóa hoạt động của học sinh ................................................................................................. 47 2.2.3. Giải pháp 3: Xây dựng và sử dụng các dạng bài tập, tình huống có nội dung thực tiễn gắn liền với đời sống .................................................................... 59 2.2.4. Giải pháp 4: Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học ... 63 2.2.4.1. Ưu điểm và hạn chế khi ứng dụng công nghệ thông tin vào dạy học ..... 63 2.2.4.2. Một số phần mềm ứng dụng trong dạy học hình học lớp 5 .................... 65 Tiểu kết Chương 2 ................................................................................................ 71 CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................ 72 3.1. Mô tả thực nghiệm ........................................................................................ 72 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................... 72 3.1.2. Đối tượng thực nghiệm .............................................................................. 72 3.1.3. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 73 3.1.4. Thời gian thực nghiệm ............................................................................... 74 3.1.5. Phương pháp thực nghiệm ......................................................................... 74 3.2. Tổ chức thực nghiệm sư phạm ...................................................................... 75 3.2.1. Xây dựng kế hoạch thực nghiệm ............................................................... 75 3.2.2. Giáo án thực nghiệm .................................................................................. 76 3.2.3. Tiến hành thực nghiệm............................................................................... 76 3.3. Kết quả thực nghiệm ..................................................................................... 76 3.3.1. Các tiêu chí đánh giá thực nghiệm ............................................................. 76
3.3.2. Kết quả thực nghiệm .................................................................................. 77 3.3.3. Kết luận thực nghiệm ................................................................................. 79 Tiểu kết chương 3................................................................................................. 81 Phần 3: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................ 82 1. Kết luận chung ................................................................................................. 82 2. Kiến nghị .......................................................................................................... 83 2.1. Đối với nhà trường ........................................................................................ 83 2.2. Đối với giáo viên ........................................................................................... 83 2.3. Đối với học sinh ............................................................................................ 83 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 84 PHỤ LỤC ............................................................................................................. P1 PHỤ LỤC 1 .......................................................................................................... P1 PHỤ LỤC 2 .......................................................................................................... P5 PHỤ LỤC 3 .......................................................................................................... P7 PHỤ LỤC 4 ........................................................................................................ P12 PHỤ LỤC 5 ........................................................................................................ P16 PHỤ LỤC 6 ........................................................................................................ P18 PHỤ LỤC 7 ........................................................................................................ P20 PHỤ LỤC 8 ........................................................................................................ P22 PHỤ LỤC 9 ........................................................................................................ P23
Phần 1. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Mỗi môn học ở cấp Tiểu học đều góp phần quan trọng vào việc hình thành và phát triển nhân cách cho trẻ em. Trong đó, môn Toán có vị trí và ý nghĩa quan trọng, góp phần hình thành cho học sinh phương pháp tư duy, hỗ trợ cho việc học tập các môn học khác. Thông qua việc học Toán, học sinh biết nhìn nhận thế giới xung quanh qua tư duy logic chặt chẽ của toán học. Từ đó học sinh có những ứng dụng vào trong đời sống thực tế. Để thực hiện được mục tiêu này đòi hỏi hoạt động tổ chức, hướng dẫn của giáo viên phải hướng tới hoạt động tự chiếm lĩnh kiến thức và hình thành kĩ năng học tập của học sinh. Học sinh phải được hoạt động học tập, được bộc lộ mình và phát triển tối đa thông qua hoạt động học tập. Mục tiêu này đòi hỏi giáo viên trong quá trình dạy học phải biết vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học phương pháp dạy học giải quyết vấn đề, phương pháp thảo luận nhóm,...Bên cạnh đó giáo viên biết phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Năng lực giải quyết vấn đề là một trong những năng lực cơ bản mà con người cần có, nó cần được hình thành và phát triển ngay từ những ngày đầu đi học, nhất là ở cấp Tiểu học. Phát triển năng lực giải quyết vấn đề giúp cho HS biết phát hiện, xác định rõ vấn đề và có các cách giải quyết vấn đề. Thu thập thông tin và phân tích để đưa ra các phương án giải quyết. Chọn phương án tối ưu và đưa ra ý kiến cá nhân về phương án lựa chọn. Hoạt động theo phương án đã chọn để giải quyết vấn đề, khám phá các giải pháp mới mà có thể thực hiện được và điều chỉnh hành động của mình. Tự đánh giá về cách làm của mình và đề xuất những giải pháp mới. Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh nhằm giúp học sinh nắm vững: kiến thức, liên hệ giữa các kiến thức. Có khả năng vận dụng các kiến thức, kĩ năng vào cuộc sống, công việc. Có ý thức, trách nhiệm với gia đình, xã hội như ý thức nâng cao, chất lượng hiệu quả công việc. Trong chương trình Toán ở trường Tiểu học, dạy học yếu tố hình học có vị trí rất quan trọng. Hình học luôn gắn liền với đại lượng, độ dài, chu vi, diện tích, thể tích. Do vậy khi lĩnh hội các tri thức về một hình, hình học nào đồng thời các 1
em sẽ lĩnh hội được tri thức về đại lượng liên quan đến nó. Ngược lại, để thực hiện hiểu biết của mình về một hình học nào đó thì phải thông qua các đại lượng gắn liền với hình học đó. Năng lực toán học được đánh giá thông qua giải toán, thể hiện rõ mối quan hệ giữa toán học và đời sống. Với những lí do trên em xin chọn đề tài “Một số giải pháp nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học” làm đề tài nghiên cứu khóa luận của mình. 2. Mục đích nghiên cứu - Đề xuất biện pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học nhằm giúp học sinh nắm vững: kiến thức, liên hệ giữa các kiến thức. Có khả năng vận dụng các kiến thức, kĩ năng vào cuộc sống, công việc. Có ý thức, trách nhiệm với gia đình, xã hội như ý thức nâng cao, chất lượng hiệu quả công việc. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Giải pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học yếu tố hình học lớp 5. 3.2. Khách thể nghiên cứu: Giáo viên và học sinh lớp 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm rõ những vấn đề về cơ sở lí luận của năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học yếu tố hình học lớp 5. - Tìm hiểu thực trạng năng lực giải quyết vấn đề của học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học tại trường Tiểu học Phạm Văn Đồng, xã Tam Quang, huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam. - Thiết kế phiếu điều tra thực trạng năng lực giải quyết vấn đề của học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học tại trường Tiểu học Phạm Văn Đồng, xã Tam Quang, huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam. - Đề xuất các biện pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học. - Thực nghiệm sư phạm 2
5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận - Phương pháp phân tích - tổng hợp lý thuyết: Tập hợp các kiến thức liên quan đến đề tài để xây dựng cơ sở lí luận cho đề tài nghiên cứu. - Phương pháp phân loại - hệ thống lý thuyết: Trên cơ sở nghiên cứu tài liệu liên quan đến đề tài, tiến hành phân loại, hệ thống lại lí thuyết để làm rõ vấn đề cần nghiên cứu. 5.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Phương pháp quan sát: Tiến hành quan sát một số tiết dạy mẫu toán Tiểu học để quan sát, theo dõi mức độ hứng thú, tiếp thu bài của học sinh trong quá trình học. - Phương pháp điều tra : Tiến hành điều tra với học sinh Tiểu học về việc học tập môn toán lớp 5. Từ đó tìm hiểu những nguyên nhân, hạn chế về dạy – học yếu tố hình học lớp 5. - Phương pháp hỏi ý kiến chuyên gia: Lắng nghe – tiếp thu ý kiến của GV hướng dẫn, các thầy cô trong Khoa Tiểu học – Mầm non & Nghệ thuật, các thầy cô giáo dạy tại trường Tiểu học và những người có kinh nghiệm trong lĩnh vực này để có định hướng đúng đắn trong quá trình nghiên cứu. - Phương pháp tổng kết kinh nghiệm Xem xét tổng kết lại tất cả các kết quả nghiên cứu của tác giả khác cũng như của bản thân để thực hiện đề tài này. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm sư phạm tại trường Tiểu học để nghiên cứu về việc thiết kế kế hoạch bài dạy vận dụng phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề trong môn Toán lớp 5. 5.3. Phương pháp thống kê toán học Trong quá trình thực nghiệm sư phạm, chúng tôi tập trung nghiên cứu những vấn đề thực hiện liên quan đến đề tài từ đó thống kê những số liệu thu thập được để hoàn thành đề tài nghiên cứu. 3
6. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Thuật ngữ “dạy học nêu vấn đề” xuất phát từ thuật ngữ “Orixtic” hay còn gọi là phương pháp phát kiến, tìm tòi. Điều này đã được rất nhiều nhà khoa học nghiên cứu như: A. Ja Ghecđơ, B. E Raicôp,…vào những năm 70 của thế kỉ XIX. Các nhà khoa học này đã nêu lên phương án tìm tòi, phát kiến trong dạy học nhằm hình thành năng lực nhận thức của học sinh bằng cách đưa học sinh vào hoạt động tìm kiếm ra tri thức. Học sinh là chủ thể của hoạt động học, là người sáng tạo ra hoạt động học. Đây có thể là một trong những cơ sở lí luận của phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề. Vào những năm 50 của thế kỉ XX, xã hội bắt đầu phát triển mạnh, đôi lúc xuất hiện mâu thuẫn trong giáo dục, đó là mâu thuẫn giữa yêu cầu giáo dục ngày càng cao, khả năng sáng tạo của học sinh ngày càng tăng với tổ chức dạy học còn lạc hậu dẫn đến phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề ra đời. Phương pháp này được đặc biệt chú trọng ở Ba Lan. V. Okon – nhà giáo dục học Ba Lan đã làm sáng tỏ phương pháp này thật sự là một phương pháp dạy học tích cực. Trên thế giới cũng có rất nhiều nhà khoa học, nhà giáo dục nghiên cứu phương pháp này như: Xeatlin, Machiuskin, Lecne,... Ở Việt Nam, người đầu tiên đưa phương pháp này vào Việt Nam là dịch giả Phan Tất Đắc “Dạy học nêu vấn đề” về sau nhiều nhà khoa học nghiên cứu phương pháp này như: Lê Khánh Bằng, Vũ Văn Tào, Nguyễn Bá Kim,...Tuy nhiên những nghiên cứu này chủ yếu chỉ nghiên cứu cho Phổ thông và Đại học. Gần đây, Nguyễn Kì đã đưa phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề vào nhà trường Tiểu học và thực nghiệm ở một số môn học như môn Toán, Tự nhiên và xã hội, Đạo đức. Phương pháp dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề thật sự là một phương pháp tích cực. Trong công cuộc đổi mới phương pháp dạy học, phương pháp này là một trong những phương pháp chủ đạo được sử dụng trong Nhà trường phổ thông nói chung và trong Nhà trường Tiểu học nói riêng. 4
Đã có nhiều công trình nghiên cứu tập trung vào nội dung các yếu tố hình học nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 thông qua môn Toán. Lê Thị Thanh Hoài đã có công trình nghiên cứu “Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học” do TS. Lê Ngọc Sơn trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 hướng dẫn (2016). Tuy nhiên, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu việc: “Một số giải pháp nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học” 7. Đóng góp của đề tài 7.1. Về lý luận Góp phần hệ thống hóa một số vấn đề lí luận về phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong dạy học yếu tố hình học ở lớp 5 7.2. Về thực tiễn - Đề xuất những giải pháp cho việc dạy học yếu tố hình học ở lớp 5 nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. - Là tài liệu tham khảo cho sinh viên, giáo viên. 8. Giới hạn phạm vi nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu trong phạm vi yếu tố hình học lớp 5. 9. Cấu trúc tổng quan của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục thì khóa luận gồm có 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học. Chương 2: Một số giải pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học. Chương 3. Thực nghiệm sư phạm. 5
Phần 2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH LỚP 5 TRONG DẠY HỌC YẾU TỐ HÌNH HỌC 1.1. Cơ sở lí luận của việc phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 5 trong dạy học yếu tố hình học 1.1.1. Một số vấn đề khái quát liên quan đến năng lực giải quyết vấn đề 1.1.1.1. Khái niệm năng lực giải quyết vấn đề Theo định nghĩa trong đánh giá PISA (2012): “Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng của một cá nhân hiểu và giải quyết tình huống vấn đề khi mà giải pháp giải quyết chưa rõ ràng. Nó bao gồm sự sẵn sàng tham gia vào giải quyết tình huống vấn đề đó – thể hiện tiềm năng là công dân tích cực và xây dựng”. Theo Nguyễn Cảnh Toàn “Giải quyết vấn đề là hoạt động trí tuệ được coi là trình độ phức tạp và cao nhất về nhận thức, vì cần huy động tất cả các năng lực trí tuệ của cá nhân. Để giải quyết vấn đề, chủ thể phải huy động trí nhớ, tri giác, lý luận, khái niệm hóa, ngôn ngữ, đồng thời sử dụng cả cảm xúc, động cơ, niềm tin ở năng lực bản thân và khả năng kiểm soát được tình thế” ( Xã hội học tập – học tập suốt đời, 2012) Theo Nguyễn Thị Lan Phương, có thể đề xuất định nghĩa như sau: “Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng của một cá nhân “huy động”, kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kỹ năng với thái độ, tình cảm, giá trị, động cơ cá nhân,… để hiểu và giải quyết vấn đề trong tình huống nhất định một cách hiệu quả và với tinh thần tích cực Từ những định nghĩa trên, chúng ta có thể hiểu năng lực giải quyết vấn đề của học sinh là khả năng của học sinh phối hợp vận dụng những kinh nghiệm bản thân, kiến thức, kĩ năng của các môn học trong chương trình để giải quyết thành công các tình huống có vấn đề trong học tập và trong cuộc sống của các em với thái độ tích cực. Ví dụ 1.1. Trung bình cộng hai đáy hình thang là 17,5m. Biết đáy lớn hơn đáy bé 13m. Chiều cao bằng đáy bé. Tính diện tích hình thang đó. 6
Khi xem xét các yếu tố đã cho trong bài toán, ta thấy: (i) Tổng: chưa tường minh (ii) Hiệu: Đáy lớn hơn đáy bé 13m Học sinh phải tư duy, dùng kinh nghiệm bản thân kiến thức đã học để chuyển các dữ kiện đã cho: tìm ra tổng cụ thể và tìm ra hiệu cụ thể. - Phát hiện vấn đề từ dữ kiện thứ nhất của bài toán. Vì trung bình cộng hai đáy hình thang là 17,5m. Biết được trung bình cộng hai đáy ta có thể tìm được tổng. - Ý thứ 2 “đáy lớn hơn đáy bé 13m” HS tư duy, ngầm hiểu đó là hiệu giữa đáy lớn và đáy bé là 13. Từ đó đưa bài toán về dạng toán cơ bản đã học. Từ đó chuyển về bài toán đã biết: bài toán tìm hai số khi biết tổng và hiệu. 1.1.1.2. Cấu trúc của năng lực giải quyết vấn đề Theo Nguyễn Cảnh Toàn, 2012, Xã hội học tập – học tập suốt đời, cấu trúc năng lực giải quyết vấn đề ở học sinh gồm 4 thành tố, mỗi thành tố bao gồm một số hành vi cá nhân khi làm việc độc lập hoặc khi làm việc nhóm trong quá trình giải quyết vấn đề. Bảng 1.1. Cấu trúc năng lực giải quyết vấn đề. Thành tố Tiểu học Tìm hiểu vấn đề và nhận biết - Phân tích, giải thích một số thông tin ban đầu - Chưa tạo được cách hiểu thống nhất trong nhóm về các thông tin đó Thiết lập không gian vấn đề - Có thể vẽ hình, mô tả bằng lời nói nhưng chưa đầy đủ; chưa hiểu bản chất mô hình, cấu trúc,... - Bước đầu thu thập thông tin từ nguồn khác, chưa biết đánh giá chúng. - Hầu như không trao đổi với bạn khác về thông tin, mô hình, cấu trúc liên quan đến vấn đề. - Sử dụng tài nguyên đơn điệu, nghèo nàn cho việc thiết lập không gian vấn đề. 7
Lập kế hoạch và thực hiện - Nhận ra những quy trình, nguyên tắc làm cơ sở giải pháp cho giải pháp; - Có thể phác họa cách tiếp cận vấn đề nhưng chưa rõ ràng - Thực hiện các giải pháp có 1 bước đối với vấn đề đơn giản - Không tổ chức nhóm cho các hành động phân tích quy trình, tiếp cận vấn đề Đánh giá phản ánh giải pháp Chỉ đánh giá từng bước của giải pháp khi được hướng dẫn 1.1.1.3. Những mức độ của năng lực giải quyết vấn đề trong toán học Cũng theo Nguyễn Hữu Châu, tác giả đã chia sự phát triển năng lực giải quyết vấn đề theo các mức độ như sau: Bảng 1.2. Các mức độ phát triển năng lực giải quyết vấn đề Tên mức Mô tả Mức 1 HS có thể phân tích, nhận dạng được các thành phần, yếu tố Nhận dạng yếu khác nhau của nhiệm vụ, nhưng không thực hiện bất kì hành tố động giải quyết vấn đề nào Mức 2 HS có thể nhận thức được một mô hình, cấu trúc nhưng Nhận thức mô không nêu được bản chất của nó; có thể vẽ hình, viết, mô tả hình, cấu trúc, bằng lời cách giải quyết vấn đề nhưng chưa đầy đủ; Bước đầu quy trình...cho biến đổi đôi chút các mô hình có sẵn cho tình huống gần vấn đề tương tự. Mức 3 Học sinh chỉ ra quy trình, nguyên tắc làm cơ sở cho giải pháp Vận dụng quy vấn đề; nói, vẽ hình, lập bảng,... để mô tả tiếp cận vấn đề; sử trình, nguyên tắc dụng thành thạo quy trình, nguyên tắc quen thuộc; bước đầu để thực hiện giải mở rộng quy trình cho vấn đề ít quen thuộc. pháp vấn đề Mức 4 Học sinh bắt đầu tìm hiểu cách thức, chiến lược để tạo ra giải Khái quát hóa pháp tổng thể để áp dụng cho một loạt tình huống vấn đề; có chiến lược, giải thể khái quát hóa qua công thức, biểu tượng và áp dụng vào 8
pháp cho tình những tình huống tổng quát; có thể vận dụng giải pháp trong huống tổng thể ngữ cảnh chưa gặp trước đó. Mức 5 Đưa ra giả định làm cơ sở tìm giải pháp tối ưu (ví dụ “nó phụ Đưa ra giả thuộc vào...” hoặc “nếu...thì...”); đưa ra giải pháp mở cho vấn thuyết cho giải đề động; biểu thị các mối quan hệ bằng kí hiệu, công thức; pháp tổng thể đánh giá giá trị của giải pháp. Phải lưu ý rằng, mặc dù có thể có cùng mức độ phát triển năng lực giải quyết vấn đề, nhưng tính chất nhiệm vụ dành cho học sinh Tiểu học khác nhau về bối cảnh, tình huống (cuộc sống gia đình và trường lớp). Năng lực giải quyết vấn đề Toán học ở tiểu học có thể được phát triển đạt tới mức 3 trong thang 5 mức độ (theo bảng 1.2). Có thể phân mức độ năng lực giải quyết vấn đề theo các mức độ hoàn thành như sau: + Mức độ thứ nhất: Học sinh đáp ứng được những yêu cầu cơ bản giải quyết vấn đề khi vấn đề đã được giáo viên đặt ra một cách tương đối rõ ràng. + Mức độ thứ hai: Học sinh nhận ra được vấn đề do giáo viên đưa ra; biết hoàn tất việc giải quyết vấn đề dưới sự gợi ý, dẫn dắt của giáo viên. + Mức độ thứ ba: Học sinh chủ động phát hiện được vấn đề, dự đoán những điều kiện nảy sinh vấn đề và nhận xét cách thức tiếp cận để phát hiện và giải quyết vấn đề. Từ cách hiểu vấn đề như trên, với mục đích góp phần phát triển năng lực giải quyết vấn đề, chúng tôi phân cấp trong mỗi thành tố năng lực giải quyết vấn đề để làm tiêu chí. Từ đó lựa chọn các ví dụ và bài tập để rèn luyện ở từng cấp độ đối với mỗi năng lực và kỹ năng thành phần (phân bậc hoạt động rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề) + Mức độ tập dượt: Bước đầu học sinh biết tiến hành các thao tác tư duy liên quan. + Mức độ phát triển: Biết sử dụng các thao tác trên một cách chọn lọc và có hiệu quả. 9
+ Mức độ hoàn thiện: Năng lực, kỹ năng được hoàn thiện, được thực hiện một cách sáng tạo. Ví dụ 1.2. Khi dạy bài: “Diện tích hình thang” (toán lớp 5 – bài 91) * Nội dung dạy học có thể nêu thành vấn đề: Diện tích hình thang và diện tích hình tam giác có mối liên hệ như thế nào? * Tổ chức dạy học theo các hoạt động: Hoạt động 1: Hình thành công thức tính diện tích hình thang. Giáo viên giao cho mỗi nhóm 1 hình thang ABCD và yêu cầu như SGK: - Từ tình huống đó, học sinh phải phát huy những khả năng của mình tìm cách giải quyết vấn đề là làm thế nào để cắt và ghép được ra hình đã học. + Câu hỏi: diện tích ABCD so với ADK? + Nhận xét mối quan hệ giữa các cạnh của hình thang và hình tam giác mới tạo thành. Vậy diện tích tam giác ADK được tính như thế nào? + Từ đó rút ra công thức tính diện tích hình thang ABCD? - Tuỳ theo từng đối tượng học sinh mà giáo viên có thể định hướng cách giải quyết vấn đề cho phù hợp: - Với tình huống trên, tuỳ đối tượng học sinh, áp dụng 1 trong 3 mức độ. + Mức độ 1: Giáo viên đặt ra vấn đề một cách rõ ràng HS có thể giải quyết được  Diện tích hình thang ABCD bằng diện tích tam giác ADK.  Cạnh đáy DK của tamgiác chính là đáy lớn DC và đáy nhỏ AB của hình thang. 10