Khóa luận tốt nghiệp: Phật giáo và ảnh hưởng của phật giáo đến đạo đức con người Việt Nam

Chia sẻ: Đặng Thị Thu Hiền | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:66

Thêm vào BST

Báo xấu

96
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là trình bày có hệ thống Phật giáo và những ảnh hưởng của Phật giáo đến đạo đức Việt Nam từ xưa đến nay. Làm rõ nguồn gốc ra đời của Phật giáo và nội dung của đạo đức Phật giáo. Làm rõ sự ảnh hưởng của đạo đức Phật giáo đối với đạo đức con người Việt Nam hiện nay. Giải pháp để phát triển đạo đức Phật giáo trong thời đại ngày nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp: Phật giáo và ảnh hưởng của phật giáo đến đạo đức con người Việt Nam

PHẬT GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA PHẬT GIÁO ĐẾN ĐẠO ĐỨC CON NGƯỜI VIỆT NAM MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Phật giáo được truyền bá vào Việt Nam khoảng thế kỷ thứ hai sau công nguyên và nhanh chóng trở thành một tôn giáo có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống tinh thần của người Việt Nam. Phật giáo luôn hướng tâm, giáo lí Phật giáo dạy con người làm điều thiện tránh điều ác nên nhanh chóng đi vào lòng người. Phật giáo để lại ấn tượng sâu sắc nên từ thuở xa xưa, tổ tiên ta đã đón nhận và truyền lại cho con cháu ngày nay, mặc dù lớp con cháu có hiểu hay không hiểu gì về nguồn gốc giáo lí cao đẹp của Phật giáo. Các chuẩn mực của đạo đức Phật giáo có tác dụng điều chỉnh hành vi, nhân cách con người, ảnh hưởng tích cực đến người dân Việt. Đạo lí truyền thống của người Việt Nam đã hình thành trong hàng ngàn năm qua đấu tranh trường kỳ của dân tộc để tạo dựng và giữ gìn một đất nước có chủ quyền, văn hóa cũng như tiếp thu các hệ tư tưởng của các nền văn minh khác, đặc biệt là Phật giáo, Nho giáo, Lão giáo. Phật giáo đã tự tạo cho mình một phong cách riêng, dần dần chiếm vị trí quan trọng trong đời sống xã hội, ảnh hưởng khá lớn đến quan niệm sống, chuẩn mực đạo đức của người dân cho đến ngày nay. Với tinh thần bảo vệ và phát huy truyền thống đạo đức dân tộc trong giai đoạn hiện nay, tư tưởng và đạo đức Phật giáo hoàn toàn có thể kết hợp với đạo đức cách mạng xã hội chủ nghĩa và tư tưởng đạo lí dân tộc để xây dựng nền đạo đức xã hội ngày càng hoàn thiện hơn. Nghị quyết 24NQ/TW năm 1990 của bộ chính trị về tăng cường công tác tôn giáo trong tình hình mới: “ Đạo đức tôn giáo có nhiều phù hợp với công cuộc xây dựng xã hội mới” (ĐCSVN,1990). Tại Đại hội đại biểu phật giáo toàn quốc lần thứ VI chủ tịch Quốc hội Nguyễn Phú Trọng nhấn mạnh ý nghĩa của Đại hội hết sức quan trọng không chỉ trong đời sống Phật giáo mà còn thể hiện sự quan tâm 1
của Đảng và nhà nước đối với các tôn giáo Việt Nam. Những đóng góp thiết thực của Giáo hội Phật giáo Việt Nam đã chứng tỏ Phật giáo hoàn toàn là tôn giáo nhập thế, gắn bó với đời, luôn đồng hành cùng dân tộc, góp phần xây dựng đất nước ngày càng giàu đẹp. Như vậy, trong quá trình hình thành dân tộc, truyền thống yêu nước và giá trị đạo đức, nhân ái của Phật giáo đã được phát huy. Phật giáo là tôn giáo đóng vai trò tích cực trong cuộc vận động xoa đói gi ́ ảm nghèo, xây dựng nhà tình nghĩa, tình thương cứu trợ đồng bào bị thiên tai, xây dựng đời sống mới. Phật giáo Việt Nam đang tích cực xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc, đoàn kết tôn giáo, quyết tâm cùng toàn dân xây dựng cuộc sống mới “dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh”. Giáo hội Phật giáo Việt Nam cần tiếp tục củng cố phát huy nội lực xây dựng Phật giáo Việt Nam về mọi mặt phù hợp với tình hình của đất nước trong thời kỳ mới. Để hiểu rõ hơn về nguồn gốc ra đời của Phật giáo, sự hình thành và phát triển của Phật giáo ở Việt Nam như thế nào? Ảnh hưởng của đạo đức Phật giáo đến đạo đức truyền thống người Việt Nam và hiện nay đạo đức Phật giáo còn thể hiện hết tính ưu việt của nó không? Vì những lí do trên em chọn đề tài: “Phật giáo và ảnh hưởng của Phật giáo đến đạo đức con người Việt Nam ” lam đê tai khoa luân tôt nghiêp ra tr ̀ ̀ ̀ ́ ̣ ́ ̣ ường. 2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ Phật giáo nói chung và tư tưởng đạo đức của Phật giáo nói riêng đã được nhiều nhà học giả nghiên cứu: Lưu Trường Cửu, 2009, Nền văn hóa Phật giáo Trung Quốc, Nxb Đồng Nai Thích Mãn Giác (2007), Đạo đức học Đông phương, Nxb Văn hóa Sài Gòn, Tp Hồ Chí Minh. Nguyễn Duy Nhiên, 2009, Đức Phật bên trong, Nxb Tôn giáo. Walpola Rahula, 2009, Tư tưởng Phật học, Nxb Văn hóa Sài Gòn. 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Mục đích nghiên cứu: Trình bày có hệ thống Phật giáo và những ảnh hưởng của Phật giáo đến đạo đức Việt Nam từ xưa đến nay. 2
Nhiệm vụ nghiên cứu: + Làm rõ nguồn gốc ra đời của Phật giáo và nội dung của đạo đức Phật giáo + Làm rõ sự ảnh hưởng của đạo đức Phật giáo đối với đạo đức con người Việt Nam hiện nay. + Giải pháp để phát triển đạo đức Phật giáo trong thời đại ngày nay. 4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu giá trị đạo đức Phật giáo ảnh hưởng đến đạo đức Việt Nam từ xưa đến nay. Phạm vi nghiên cứu: Nội dung của đạo đức Phật giáo. 5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Khóa luận nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận chung nhất là phương pháp biện chứng duy vật và chủ nghĩa duy vật lịch sử, ngoài ra đề tài còn sử dụng các phương pháp khác như: khái quát hóa, phân tích và tổng hợp, logic và lịch sử. 6. ĐÓNG GÓP CỦA KHÓA LUẬN Khóa luận góp phần trình bày có hệ thống tư tưởng Phật học có ảnh hưởng như thế nào đến đạo đức con người Việt Nam từ xưa đến nay, từ đó ta thấy được sự quan tâm của Đảng và Nhà nước ta đối với Phật giáo và các tôn giáo khác. Là tài liệu tham khảo cho sinh viên chuyên ngành Triết học, sinh viên trường Đại học Tây Nguyên và những ai quan tâm. 7. KẾT CẤU CỦA KHÓA LUẬN Ngoài phần mở đầu, mục lục, tài liệu tham khảo,khóa luận gồm có 2 chương, 5 tiết 3
NÔI DUNG ̣ CHƯƠNG 1: HOAN CANH RA Đ ̀ ̉ ỜI VA NÔI DUNG CHU YÊU CUA ĐAO ̀ ̣ ̉ ́ ̉ ̣ ĐƯC PHÂT GIAO. ́ ̣ ́ 1.1. Hoan canh ra đ ̀ ̉ ̉ ̣ ́ : ời cua Phât giao 1.1.1. Nguôn gôc ra đ ̀ ́ ời cua Phât giao ̉ ̣ ́ ̣ ́ ̣ ở Ân Đô khoang thê ky VI tr. CN. Ng Phât giao xuât hiên ́ ́ ̣ ̉ ́ ̉ ươi sang lâp ra Phât ̀ ́ ̣ ̣ ́ ược tôn la Thich Ca Mâu Ni. S giao đ ̀ ́ ự ra đời cua Phât giao chu yêu d ̉ ̣ ́ ̉ ́ ựa trên những tiên đê sau : ̀ ̀ ́ ̃ ̣ 1.1.1.1. Tiên đê kinh tê xa hôi : ̀ ̀ ̣ ổ đại là một đất nước rộng lớn thuộc bán đảo Nam A , có l Ân Đô c ́ ́ ịch sử lâu đời và có nền văn minh sớm phát triển đạt đến trình độ rực rỡ bao gôm ̀ cả Pakistan, Bănglađet và Nepan ngày nay. Khắp vùng từ Đông Bắc đến Tây Bắc của Ân Đô ́ ̣ cổ đại núi non trùng điệp với dãy Hymalaya nổi tiếng kéo dài 2600km. Dãy ̣ núi Vinđya phân chia Ân Đô thành hai mi ́ ền: Bắc và Nam. Miền Bắc có hai con sông lớn là Sông Âń ở phía Tây và sông Hằng ở phía Đông, chúng tạo nên hai đồng bằng màu mỡ, cái nôi của nền văn minh Ân Đô c ́ ̣ ổ. Trước khi đổ ra biển, sông Ân ́ ̀ ́ ưu vực cua minh thanh đông băng Pungiap. Đôi v chia thành năm nhánh va biên l ̉ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ới ́ ̣ Ân Đô, sông Hăng la dong sông linh thiêng v ̀ ̀ ̀ ới thanh phô Varanadi (Benaret), n ̀ ́ ơi đây từ ngan x ̀ ưa Ân Đô c ́ ̣ ử hanh lê tăm truyên thông mang tinh chât tôn giao… C ̀ ̃ ́ ̀ ́ ́ ́ ́ ư ̣ ́ ̣ ̀ ưc tap v dân Ân Đô rât đa dang va ph ́ ́ ̣ ơi nhiêu bô tôc khac nhau nh ́ ̀ ̣ ̣ ́ ưng vê chung tôc ̀ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ ươi ban đia Đravia c lai co hai loai chinh la ng ́ ́ ̀ ̉ ̣ ư tru chu yêu ́ ̉ ́ ở miên Nam, va ng ̀ ̀ ười ̣ ư tư Trung A t Châu Âu (Arya) nhâp c ̀ ́ ơi chu yêu sông ́ ̉ ́ ́ ở miên Băc. ̀ ́ 4
Từ trong nên văn minh sông Ân cua ng ̀ ́ ̉ ươi ban đia Đravida xa x ̀ ̉ ̣ ưa, nha n ̀ ươć ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ Ân Đô cô đai đa xuât hiên: nông nghiêp, thu công nghiêp, th ́ ̃ ́ ương nghiêp đa hinh ̣ ̃ ̀ ̀ ́ ̉ ̉ XVII tr.CN, thiên tai, lu lut trên thanh. Tuy nhiên, đên thê ky ̃ ̣ sông Ân đa lam cho nên ́ ̃ ̀ ̀ ̀ ̣ ̉ ̉ ́ ̉ ̉ văn minh nay sup đô. Vao khoang thê ky XVI tr.CN, trai qua ̀ ̣ ơí nhiêù xung đôt v ngươi ban đia, bô lac du muc ̀ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ở Trung A (ng ́ ươi Arya) đa chiên thăng. Luc đâu ho ̀ ̃ ́ ́ ́ ̀ ̣ ́ ở vung th sông ̀ ượng lưu sông Ân, sau đo di chuyên vê h ́ ́ ̉ ̀ ướng Đông va dân đinh c ̀ ̀ ̣ ư ở lưu vực sông Hăng. Ho đinh canh, đinh c ̀ ̣ ̣ ̣ ư va tiên hanh qua trinh nô dich, đông hoa, ̀ ́ ̀ ́ ̀ ̣ ̀ ́ ̉ hôn chung v ̃ ơi cac bô tôc ban đia Đravida. Kinh tê tiêu nông kêt h ́ ́ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ̉ ́ ợp vơi thu công ́ ̉ ̣ ́ ự cung tự câp; gia đinh, gia tôc cua ng nghiêp gia đinh mang tinh t ̀ ́ ̀ ̣ ̉ ươi Arya la nên ̀ ̀ ̀ ̉ tang v ưng chăc cho cac công xa nông thôn ra đ ̃ ́ ́ ̃ ời va s ̀ ớm được khăng đinh. Qua trinh ̉ ̣ ́ ̀ ̃ ̀ ̀ ́ ̀ ́ ̃ ̣ ̀ ̣ ̣ hôn dung vê dong mau va văn hoa đa tao điêu kiên cho viêc xây dựng nơi đây thanh ̀ ̣ ̣ ́ ̀ ̃ ̣ ̉ ́ ̣ môt trung tâm kinh tê, chinh tri, văn hoa va xa hôi cua Ân Đô. ́ ́ ̉ ́ ̉ ứ VI tr.CN Ân Đô cô đai đa la môt quôc gia kha phat triên. Vao khoang thê ky th ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ̃ ̀ ̣ ́ ́ ́ ̉ ̣ ̉ ̉ ́ ự phân công lao đông đa tach thu công Công cu san xuât băng đô săt rât phô biên, s ́ ̀ ̀ ́ ́ ̣ ̃ ́ ̉ ̣ ̉ ̣ ̣ ̣ ̃ ̀ ̀ ̉ ́ ̉ ́ nghiêp ra khoi nông nghiêp, măc du nông nghiêp vân la nganh san xuât chu yêu. ̀ Ngoai ra, th ̀ ương nghiêp cung co s ̣ ̃ ́ ự phat triên manh me. Cac th ́ ̉ ̣ ̃ ́ ư tich cô cho thây luc ̣ ̉ ́ ́ ̃ ́ ưng đôi quân vân chuyên băng ca đ đo cac nha buôn đa co nh ́ ́ ̀ ̃ ̣ ̣ ̉ ̀ ̉ ường bô va đ ̣ ̀ ường biên ̉ vơi quy mô t ́ ương đôi l ́ ơn. Hoat đông th ́ ̣ ̣ ương mai ̣ ở Đông Băc Ân đa v ́ ́ ̃ ượt Mianma, ở Tây Băc đa v ́ ̃ ượt qua cac n ́ ươc Ba T ́ ư, Arâp. Cung v ̉ ̣ ̀ ơi s ́ ự phat triên kinh tê hang ́ ̉ ́ ̀ ̣ ́ ̣ ́ ̣ ̀ ̀ ươc theo kiêu chê đô chu nô đâu hoa, hang loat thanh phô, thi trân moc lên va nha n ́ ̀ ̀ ́ ̉ ́ ̣ ̉ ̀ ̃ ược thanh lâp. Tuy nhiên, do s tiên đa đ ̀ ̣ ự tôn tai dai dăng cua công xa nông thôn, toan ̀ ̣ ̉ ̉ ̃ ̀ ̣ ̣ ̣ ̀ ở hưu cua cac đê v bô ruông đât đêu thuôc quyên s ́ ̀ ̃ ̉ ́ ́ ương, nha n ̀ ươc kêt h ́ ́ ợp với tôn ̣ ́ ̣ ̣ ̣ ̉ giao thông tri nhân dân boc lôt nông nô công xa, tôn giao bao trum lên moi măt cua ́ ́ ̃ ́ ̀ đời sông xa hôi, con ng ́ ̃ ̣ ươi sông năng nê vê tâm linh, tinh ̀ ́ ̣ ̀ ̀ thân va ̀ ̀ khat khao đ ́ ược ̉ giai thoat nên chê ́ ̣ ́ ưu nô lê (CHNL) ́đô chiêm h ̃ ̣ ở Ân Đô không co dâu ân điên hinh ́ ̣ ́ ́ ́ ̉ ̀ như ở Châu Âu. ́ ̣ ̉ ́ ̀ ̣ ̣ ̉ ̉ ́ ̣ ̉ ̣ Chê đô đăng câp la môt đăc điêm cua Ân Đô cô đai. Trước khi Phât giao ra đ ̣ ́ ời, ̃ ̣ ̀ ̣ ́ ̉ xa hôi tôn tai bôn đăng câp: ́ ̀ môn (Brahmanas): tưc đao si hoc hanh uyên bac, gi Bala ́ ̣ ̃ ̣ ̀ ́ ơi hanh đoan nghiêm, la ́ ̣ ̀ ̉ ̣ ời sông đăng câp cao nhât, thông tri đ ́ ́ ́ ̀ ̉ ̃ ̣ ̉ ́ ̀ ́ ̣ ́ tinh thân cua xa hôi. Đăng câp nay co đăc quyên ̀ 5
̃ ̣ ̣ ược tôn lam “ thân cua nhân gian” bao gôm nh xa hôi va chinh tri, đ ̀ ́ ̀ ̀ ̉ ̀ ững người hanh ̀ nghê tê lê. ̀ ́ ̃ ́ ́ ̣ ̀ ̉ ̀ ớp vo si, quy tôc, ng Sat đê li (Ksastryas): la đăng câp vua quan, tâng l ́ ̃ ̃ ́ ̣ ười châp ́ ̀ ực thê tuc va đ hanh quyên l ̀ ́ ̣ ̀ ược coi la ng ̀ ươi bao hô nhân dân. ̀ ̉ ̣ ̣ ́ ̀ ̉ ́ ̉ Vê xa (Vaisyas): la đăng câp cua nh ưng ng ̃ ươi binh dân làm ngh ̀ ̀ ề như chăn nuôi, làm ruộng, buôn bán, thợ thủ công, trong đó nhà buôn là lực lượng chính tạo ra của cải, vật chất cho xa hôi và có nghĩa v ̃ ̣ ụ phải nộp thuế. Thủ đà la (Soudras): là đẳng cấp thấp nhất chiếm đại đa số, là con cháu của những bộ lạc bại trận, những người bị phá sản hay không có tư liệu sản xuất hay nói cách khác đó là những người nô lệ có nghĩa vụ phục tùng các đẳng cấp trên. Theo luật Ba la môn thì chỉ có ba đẳng cấp trên có quyền học kinh học đạo mà thôi, còn đẳng cấp dưới không có quyền gì và phải làm nô lệ cho ba đẳng cấp trên. Sự phân biệt đẳng cấp thể hiện ở nhiều mặt từ địa vị xã hội, quyền lợi kinh tế, giao tiếp, ăn mặc, đi lại, sinh hoạt tôn giáo… đẳng cấp Soudras ở địa vị dưới đáy xã hội, làm nô lệ cho đẳng cấp trên. Sự phân biệt đẳng cấp trong xã hôi Ân Đô ̣ ́ ̣ ̉ ̣ ̣ ̀ ớp đa sô trong xa hôi – nh cô đai diên ra vô cung khăc nghiêt khiên cho tâng l ̃ ̀ ́ ́ ́ ̃ ̣ ững ngươi Soudras vô cung căm t ̀ ̀ ưc chê đô đăng câp. No phan anh cac quy pham xa hôi ́ ́ ̣ ̉ ́ ́ ̉ ́ ́ ̣ ̃ ̣ ́ ̀ ớp trên va h nhăm đê cao cac tâng l ̀ ̀ ̀ ợp thức hoa quyên đ ́ ̀ ược boc lôt cua ho. ́ ̣ ̉ ̣ ̀ ̀ ư tưởng – ly luân. 1.1.1.2. Tiên đê t ́ ̣ ̣ ́ ̣ ́ ̉ ̀ ̣ ̀ ưu tôn giao – triêt hoc. Phât Phât giao xuât hiên vao thê ky VI tr.CN, la môt trao l ́ ̀ ́ ́ ̣ ̣ giao ra đ ́ ời đa nhanh chong đ ̃ ́ ược phô biên va tr ̉ ́ ̀ ở thanh quôc giao ̀ ́ ́ ở Ân Đô. No anh ́ ̣ ́ ̉ hưởng manh me t ̣ ̃ ơi đ ́ ời sông văn hoa, tinh thân cua nhiêu dân tôc ph ́ ́ ̀ ̉ ̀ ̣ ương Đông và lan dân sang ph ̀ ương Tây. Phât giao ra đ ̣ ́ ời trong lan song phan đôi ng ̀ ́ ̉ ́ ự tri cua đao ̣ ̉ ̣ ̀ ̣ ̀ ̣ ̉ ́ ̀ ự do, binh đăng xa hôi, tim cach li giai nguyên Balamôn va nan ky thi đăng câp đoi t ̀ ̀ ̉ ̃ ̣ ̀ ́ ́ ̉ ̉ ̉ ́ ưt bo no đê giai thoat nhân l nhân cua nôi khô đau nhân thê va tim cach d ̃ ́ ̀ ̀ ́ ̉ ́ ̉ ̉ ́ oaị khoi s ̉ ự ̉ ̣ khô đau. Muc đich ́ ̉ ̣ ́ ̀ ự hương thiên va cuôc sông ́ cao nhât cua Phât giao la s ́ ̣ ̀ ̣ ́ đưc đô ́ ̣ là phương tiên đê giai phong con ng ̣ ̉ ̉ ́ ươi khoi vong luân hôi bât tân. Đê tr ̀ ̉ ̀ ̀ ́ ̣ ̉ ở thanh môt ̀ ̣ ̀ ưu tư tưởng vơi chu tr trao l ́ ̉ ương thực hiên s ̣ ự “binh đăng xa hôi”, “ c ̀ ̉ ̃ ̣ ứu khô, c ̉ ứu ̣ ̀ ̉ ́ ́ ̉ ̉ ̉ ̀ ̣ ́ ̃ ́ ừa nhiêu nan” nhăm giai thoat chung sinh khoi bê khô trân gian, Phât giao đa kê th ̀ ̀ ựu vê t thanh t ̀ ư tưởng, ly luân ma xa hôi Ân Đô cô đai đa đat đ ́ ̣ ̀ ̃ ̣ ́ ̣ ̉ ̣ ̃ ̣ ược. 6
̣ * Lich s ử ân đô cô đai bao gôm 4 th ́ ̣ ̉ ̣ ̀ ơi ky: ̀ ̀ Thơi ky văn minh sông Ân (t ̀ ̀ ́ ừ giữa thiên nhiên ky th ̉ ứ III đên gi ́ ữa thiên niên kỉ thứ II tr.CN). Nên văn minh nay đ ̀ ̀ ược biêt đên qua s ́ ́ ự phat hiên hai thanh phô bi ́ ̣ ̀ ́ ̣ chôn vui la Ha ̀ ̀ rappa ̀ ôhenjô Đarô ở lưu vực sông Ân vao năm 290 tr.CN nên ́ va M ́ ̀ được goi la văn hoa Ha ̣ ̀ ́ raṕ pa. Thơi ky văn minh Vê ̀ ̀ đa (từ giưa thiên niên k ̃ ỉ thứ II đên thê k ́ ́ ỉ thứ VII tr.CN). ́ ̉ ̣ ̉ ̀ ̀ ự thâm nhâp cua ng Net nôi bât cua nên văn minh nay la s ̀ ̣ ̉ ươi Arya t ̀ ừ Trung A vao ́ ̀ khu vực ngươi ban đia Đravida ̀ ̉ ̣ ở vung l ̀ ưu vực sông Hăng, s ̀ ự xuât hiên cua ́ ̣ ̉ bôń bộ kinh Veđa sơm phan anh sinh hoat cua ho, s ́ ̉ ́ ̣ ̉ ̣ ự pha trôn gi ̣ ưa hai nên văn hoa – tin ̃ ̀ ́ ́ ngương cua hai chung tôc khac nhau. Chê đô đăng câp va đao B ̃ ̉ ̉ ̣ ́ ́ ̣ ̉ ́ ̀ ̣ àlamôn xuât hiên gop ́ ̣ ́ ̣ ̀ ́ ới cua Ân Đô – văn hoa Vê phân hinh thanh môt nên văn hoa m ̀ ̀ ̀ ̉ ́ ̣ ́ đa . Thơi ky cac v ̀ ̀ ́ ương triêu đôc lâp (t ̀ ̣ ̣ ừ thê ky VI tr.CN đên thê ky XII) ́ ̉ ́ ́ ̉ . Đây là thơi ky co nh ̀ ̀ ́ ưng biên đông l ̃ ́ ̣ ớn vê kinh tê, chinh tri, xa hôi, t ̀ ́ ́ ̣ ̃ ̣ ư tưởng, văn hoa… v ́ ới sự ra đời cua cac quôc gia va s ̉ ́ ́ ̀ ự hinh thanh cac tr ̀ ̀ ́ ương phai triêt hoc, tôn giao l ̀ ́ ́ ̣ ́ ớn ̉ ́ ̣ cua Ân Đô. Thơi ky cac v ̀ ̀ ́ ương triêu lê thuôc (t ̀ ̣ ̣ ừ thê ky XIII đên gi ́ ̉ ́ ữa thê ky XIX) ́ ̉ . Năm ̉ ́ ̉ 1206 viên Tông đôc cua Apganixtan ở miêǹ Băc Ân Đô đa thanh lâp ra môt n ́ ́ ̣ ̃ ̀ ̣ ̣ ươć riêng, tự xưng minh la Xutan (vua), đong đô ̀ ̀ ́ ở Đêli goi tên n ̣ ước la Xutan Đêli (1206 ̀ – 1526). Từ trong hoan canh lich s ̀ ̉ ̣ ử va truyên thông Vêda, triêt hoc Ân Đô cô đai đa hinh ̀ ̀ ́ ́ ̣ ́ ̣ ̉ ̣ ̃ ̀ ̉ ̉ ́ ̣ ̣ ́ ̃ ̉ ̣ thanh va phat triên. Chinh Upanishad – tac phâm xuât hiên muôn nhât đa thê hiên ro ̀ ̀ ́ ́ ́ ̃ nhưng triêt ly sâu săc cua ng ̃ ́ ́ ́ ̉ ươi Ân Đô. Nh ̀ ́ ̣ ững triêt ly nay tao thanh cac mach suôi ́ ́ ̀ ̣ ̀ ́ ̣ ́ ngâm ̀ lam ̀ phat ́ sinh nhiêu ̀ dong ̉ tư tưởng triêt ̀ chay ́ hoc̣ – tôn giao ́ cuả Ân ́ Đô.̣ ́ ́ ̉ Upanishad cô ly giai nh ưng vân đê ban thê – nhân sinh, s ̃ ́ ̀ ̉ ̉ ự sông – cai chêt… no anh ́ ́ ́ ́ ̉ hưởng sâu đâm đên đ ̣ ́ ời sông tinh thân cua ng ́ ̀ ̉ ươi Ân Đô. ̀ ́ ̣ ̣ ́ ̃ ử dung nh Phât giao đa s ̣ ưng thanh t ̃ ̀ ựu tư tưởng va ly luân cua cac tr ̀ ́ ̣ ̉ ́ ương phai ̀ ́ ́ ̣ ́ ươc đo đê hoan chinh t triêt hoc – tôn giao tr ́ ́ ̉ ̀ ̉ ư tưởng cua minh. Ân Đô cô đai co 9 hê ̉ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ́ ̣ ́ ̣ ̣ ̀ ược chia thanh hai loai: thông triêt hoc, 9 hê thông nay đ ́ ́ ̀ ̣ ́ ́ ́ ́ ̣ Chinh thông co sau hê thông ́ ́ ́ ̣ Không chinh thông co ba hê thông ́ ́ 7
̀ ữ phap Panini thi Astika la ng Theo nha ng ́ ̀ ̀ ̀ ̀ ươi tin vao thê gi ̀ ̀ ́ ới bên kia, con ̀ ̀ ươi lam ô nhuc Vê Nastika la “ng ̀ ̀ ̀ ̣ ̉ ̉ ́ ̣ ́ ̣ ̀ đa”. Tiêu chuân chinh thông cua triêt hoc Ân Đô la ́ ́ sự thưa nhân tinh đung đăn tuyêt đôi cua Vê ̀ ̣ ́ ́ ́ ̣ ́ ̉ đa. Nhưng ng ̃ ươi Phât giao va Jaina giao ̀ ̣ ́ ̀ ́ ̉ ̣ co kinh điên riêng nên bi coi la “ta giao”. ́ ̀ ̀ ́ ́ ̣ Sau hê thông chinh thông: ́ ́ ́ Trương ̣ vao ̀ phaí Vêđanta (kêt́ thuć Vêda): xuât́ hiên ̀ thế kỷ II tr.CN, do Badarayana va Sankara kh ̀ ởi xương. Đây la tr ́ ̀ ương phai triêt hoc – tôn giao, Vêđanta ̀ ́ ́ ̣ ́ ́ ́ ́ ư tưởng cua Upanishad đ tiêp nôi cac t ̉ ưa ra cac kiên giai siêu hinh va duy tâm vê ́ ́ ̉ ̀ ̀ ̀ ́ ới (vu tru va van vât) nguyên nhân hinh thanh thê gi ̀ ̀ ̃ ̣ ̀ ̣ ̣ . Trương phai Sam Khuya (sô luân): do Kapila (~350 – 250 tr.CN) kh ̀ ́ ́ ̣ ởi xương ́ ̉ ́ ̣ ơ ban cua phai nay la thuyêt duy vât vê va sau đo Ivarakrina phat triên thêm. Ly luân c ̀ ́ ́ ̉ ̉ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ̀ ̉ ̉ ́ ơi. ban nguyên cua thê gi ́ Trương phai Yoga: Xuât hiên vao thê k ̀ ́ ́ ̣ ̀ ̣ ̃ ́ ̣ ́ ỉ II tr.CN do đao si Patanjali sang lâp. ́ ương phap Yoga ma môi ca thê co thê tâp luyên đê khai thac đ Thông qua cac ph ́ ̀ ̃ ́ ̉ ́ ̉ ̣ ̣ ̉ ́ ược sưc manh vu tru tiêm ân trong minh đê lam chu minh, tiên t ́ ̣ ̃ ̣ ̀ ̉ ̀ ̉ ̀ ̉ ̀ ́ ới lam chu môi tr ̀ ̉ ường và ̀ ươn tơi s sau cung v ́ ự giai thoat. ̉ ́ Trương ̣ vaò thế kỉ thứ II tr.CN do Gaimini khởi ̀ phaí Mimansa: xuât́ hiên xương. La môt tr ́ ̀ ̣ ương phai triêt hoc – tôn giao, Mimansa đ ̀ ́ ́ ̣ ́ ưa ra cac kiên giai nhăm ́ ́ ̉ ̀ ̣ ̣ ̉ biên hô, cung cô va tuyên truyên cac nghi th ́ ̀ ̀ ́ ưc đ ́ ược đê câp đên trong Vêđa noi ̀ ̣ ́ ́ ́ ́ ̣ chung, trong giao li đao Balamôn va Hinđu noi riêng. ̀ ̀ ́ Trương phai Naija: xuât hiên vao thê III tr.CN do Gotama sang lâp va đ ̀ ́ ́ ̣ ̀ ́ ́ ̣ ̀ ược ́ ̉ Vatsiaiana (thê ki IV) va Yditakara (thê k ̀ ̉ ́ ̣ ơ ban cua phai ́ ỉ VII) phat triên. Ly luân c ́ ̉ ̉ ́ ̣ ̣ ̀ nay gôm ba bô phân la nguyên t ̀ ̀ ử luân, lôgic hoc va ly luân vê nhân th ̣ ̣ ̀ ́ ̣ ̀ ̣ ức. Trương phai Vaisesika: xuât hiên vao thê ky th ̀ ́ ́ ̣ ̀ ́ ̉ ứ II tr.CN do Kanada sang lâp va ́ ̣ ̀ được Parasatapada (thê k ̉ ̉ ̉ ́ ỉ V) phat triên. Luc đâu quan điêm cua phai nay va ph ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ aí ̉ Naija co nhiêu điêm giông nhau. T ́ ̀ ́ ư tưởng chu đao cua phai Vaisesika tâp trung ̉ ̣ ̉ ́ ̣ trong nguyên tử luân, logic hoc va nhân th ̣ ̀ ̣ ức luân. ̣ ̣ Ba hê thông không chinh thông: ́ ́ Trương ph ̀ ́ êṇ kha s aí Lokayata: xuât hi ́ ơm trong phong trao đâu tranh chông lai ́ ̀ ́ ́ ̣ truyên thông V ̀ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ́ ở Đông Ân. T êđa va chê đô đăng câp ́ ương truyên răng, Brihaspati la ̀ ̀ ̀ 8
ngươi ̀ sang ̣ ra trương ́ lâp ̀ phai ́ Lokayata. Phai ̀ phu ̉ nhân ́ nay ̣ cả thuyêt ́ luân hôi, ̀ ̣ ̣ ̉ nghiêp bao chê giêu quan niêm giai thoat. ́ ́ ̃ ́ Trương ph ̀ ́ ̣ ̉ ́ ỉ thứ V tr.CN. Theo truyên thuyêt aí Jaina: xuât hiên vao khoang thê k ̀ ̀ ́ ngươi sang lâp đao Jaina la môt ng ̀ ́ ̣ ̣ ̀ ̣ ười đan ông xuât thân t ̀ ́ ừ đăng câp th ̉ ́ ứ hai trong ̃ ̣ xa hôi, sinh ra ở ngoai thanh Vaixali thuôc tinh Biha ngay nay, ông sông cung th ̣ ̀ ̣ ̉ ̀ ́ ̀ ơì vơi ̣ ́ Phât Thich Ca. ́ ̉ ̣ Ông lang thang tu khô hanh khăp miên Tây Bengan. Sau khi đăc ́ ̀ ́ ̣ đao, ông được ngươi đ ̀ ời tôn kinh đăt biêt hiêu la Mahavila ́ ̣ ̣ ̣ ̀ ̣ ̀ ược (đai anh hung) va đ ̀ tôn lam Jana ̀ (ngươi khăc phuc đ ̀ ́ ̣ ược moi ham muôn). ̣ ́ Trương phai Phât giao: xuât hiên vao thê k ̀ ́ ̣ ́ ́ ̣ ̀ ̀ ương phai triêt hoc – ́ ỉ VI tr.CN, la tr ̀ ́ ́ ̣ ́ ơn cua Ân Đô cô đai. No anh h tôn giao l ́ ̉ ́ ̣ ̉ ̣ ́ ̉ ưởng rông rai va lâu dai đên đ ̣ ̃ ̀ ̀ ́ ời sông tinh ́ ̀ ̉ ̣ ́ ới ở phương Đông lân ph thân cua nhiêu dân tôc trên thê gi ̀ ̃ ương Tây. ̣ ̉ ́ ự tôn tai cua thê gi Phât giao cho răng ban chât s ́ ̀ ̀ ̣ ̉ ́ ới la môt dong chuyên biên liên ̀ ̣ ̀ ̉ ́ ̣ ̣ ̣ ̀ ̀ ́ ̣ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ̀ ̣ tuc không do môt vi thân linh nao sang tao ra va không co cai gi la vinh hăng tuyêt ̣ ́ ̃ ́ ̉ ̣ ̉ đôi. Phât giao đa bac bo quan niêm vê Brahman va Atman cua kinh Upanishad. Kinh ́ ̀ ̀ ́ ới tôn tai Bratma (đai nga) va Atman (tiêu nga) cung Upanishad cho răng, trong thê gi ̀ ̀ ̣ ̣ ̃ ̀ ̉ ̃ ̀ ̉ mang ban chât thân thanh, nh ́ ̀ ́ ưng khac hinh th ́ ̀ ưc biêu hiên. Bratma la linh hôn cua vu ́ ̉ ̣ ̀ ̀ ̉ ̃ ̣ tru hay th ực thê tinh thân tôi cao, la căn nguyên cua van vât. No tôn tai tuyêt đôi vinh ̉ ̀ ́ ̀ ̉ ̣ ̣ ́ ̀ ̣ ̣ ́ ̃ ̉ ̣ ́ ̀ ̃ ̉ ̣ ́ viên, san sinh ra moi cai va cung la cai đich cuôi cung cua moi cai. Atman linh hôn ̃ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̉ cua con ng ươi la s ̀ ̀ ự biêu hiên cu thê, ca biêt cua Bratma. No la cai nho be nh ̉ ̣ ̣ ̉ ́ ̣ ̉ ́ ̀ ́ ̉ ́ ưng ̀ ́ ̃ ̣ ́ ́ ̣ cung la cai vi đai nhât, bât diêt nh ̃ ư Bratma. Tuy nhiên, găn bo v ́ ́ ới thê xac ma Atma ̉ ́ ̀ ̣ ́ ̀ ̣ ̣ ̀ ̣ ̉ ̉ ́ ̣ ̣ ̀ ̀ ̉ ̉ bi lôi cuôn vao duc vong, vi vây phai đê no chiu nghiêp bao, luân hôi va phai trai qua ́ ̉ ̉ ̉ ̀ ́ ự giac ngô ban sô kiêp. Đê thoat khoi luân hôi, sô kiêp Atma phai toan tâm, toan y t ́ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ́ ơi chinh minh (tu luyên) đê giai thoat quay vê v chât thân thanh n ́ ̀ ́ ̀ ̣ ̉ ̉ ́ ̀ ới Bratman. ̀ ̣ ́ ̀ ̉ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ Con Phât giao cho răng: không thê tim ra tao vât, môt Bratma hay môt vi nao ̉ ̀ ̉ ời sông, chi co môt hiên t khac lam chu vong luân chuyên đ ́ ̀ ́ ̉ ́ ̣ ̣ ượng diên biên tuy thuôc ̃ ́ ̀ ̣ nhưng điêu kiên. Cai hiên t ̃ ̀ ̣ ́ ̣ ượng diên biên tuy thuôc nh ̃ ́ ̀ ̣ ững điêu kiên ây đ ̀ ̣ ́ ược noi ro ́ ̃ ̣ ̣ ́ ̃ ̀ ́ ̉ ̀ ̣ trong thâp nhi nhân duyên. Noi ro nguôn gôc đau khô va muc đich giup con ng ́ ́ ươì ̉ ̉ ̀ ̃ ̉ ời sông. giai thoat khoi phiên nao cua đ ́ ́ ̉ ực hiên muc tiêu “giai thoat” Phât giao đa s Đê th ̣ ̣ ̉ ́ ̣ ́ ̃ ử dung nhiêu thanh t ̣ ̀ ̀ ựu tư tưởng khac nhau nh ́ ư luân vê quan hê nhân qua cua phai Sam Khuya. Phât giao cho ̣ ̀ ̣ ̉ ̉ ́ ̣ ́ 9
̣ ự vật hiên t răng moi s ̀ ̣ ượng luôn biên đôi theo qua trinh sinh, tru, di, diêt; nôi tai cua ́ ̉ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̉ ̉ ̣ ̉ ̃ ̃ ban thân no tuân theo quy luât nhân qua mai mai. Nh ́ ơ co duyên, nhân m ̀ ́ ới sinh ra kêt́ ̉ ̉ ̀ ̉ ́ ̣ ̉ ơi. C qua. Qua la do duyên thanh qua khac, nhân khac lai co duyên ma thanh qua m ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ư ́ như thê m ́ ơi nôi tiêp nhau vô cung, ma muôn ngan s ́ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ự vât va muôn loai c ̣ ̀ ̀ ứ biêu hiên ̉ ̣ ̃ ̃ ̀ ựu tư tưởng thuyêt nguyên t mai mai. Thanh t ́ ử cua phai Vaiseka cung đ ̉ ́ ̃ ược Phâṭ ́ ̣ ̣ giao vân dung. Phai nay cho răng nguyên t ́ ̀ ̀ ử la ban nguyên duy nhât tao nên van vât ̀ ̉ ́ ̣ ̣ ̣ ́ ơi. D trong thê gi ́ ựa vao nh ̀ ưng thanh t ̃ ̀ ựu cua phai nay thi Phât giao đa lam ro đ ̉ ́ ̀ ̀ ̣ ́ ̃ ̀ ̃ ược con ngươi đ ̀ ược tao nên t ̣ ừ năm uân va năm căn. Trong năm uân thi săc uân đ ̉ ̀ ̉ ̀ ́ ̉ ược ̉ ̀ ơ thê vât ly, la thê chât con ng hiêu la c ̉ ̣ ́ ̀ ̉ ́ ươi. Săc uân gôm t ̀ ́ ̉ ̀ ứ đai năng tao va t ̣ ̣ ̀ ứ đai s ̣ ở ̣ tao. Tứ đai năng tao: đât, n ̣ ̣ ́ ươc, gio, l ́ ́ ửa. Tât ca s ́ ̉ ự vât, tât ca vât chât đêu do t ̣ ́ ̉ ̣ ́ ̀ ứ đaị sở tao nay ma co, nh ̣ ̀ ̀ ́ ư la cai gôc t ̀ ́ ́ ừ đo sinh ra tât ca s ́ ́ ̉ ự vât nên goi la năng tao. T ̣ ̣ ̀ ̣ ư ́ ̣ ở tao: năm căn, năm trân đ đai s ̣ ̀ ược tao ra b ̣ ởi đât, n ́ ươc, l ́ ửa, gio va đông th ́ ̀ ̀ ời cung ̃ ́ ̉ ứ đai: cô, dich, nhiêt, đông tao ra. do tinh chât cua t ́ ̣ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ Bên canh đo, Phât giao cung tiêp nhân nh ́ ́ ̃ ́ ững quan niêm co tinh chât thân bi nh ̣ ́ ́ ́ ̀ ́ ư ̀ ̣ ́ ̉ ̣ luân hôi nghiêp bao cua đao Balamôn. Trong đo, “luân hôi” co nghia la banh xe quay ̀ ́ ̀ ́ ̃ ̀ ́ ̀ ̣ tron, khi moi ng ươi chêt đi lai đâu thai vao môt thê xac khac. Điêu tin nay xuât hiên ̀ ́ ̣ ̀ ̀ ̣ ̉ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ́ ơm rât s ́ ở phương Đông (Ân Đô giao, cô Trung Hoa) va ph ́ ̣ ́ ̉ ̀ ương Tây (cô Ai Câp, ̉ ̣ ̀ ở thanh môt thuyêt c phai Pythagoras, Platon). Luân hôi tr ́ ̀ ̣ ́ ơ ban trong giao ly Phât ̉ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̉ giao. “Nghiêp” la cai do hanh đông cua con ng ́ ̀ ́ ̀ ươi gây ra. Trong cuôc sông hiên tai ̀ ̣ ́ ̣ ̣ con ngươi phai ganh chiu nhiêu hâu qua cua hanh vi kiêp tr ̀ ̉ ́ ̣ ̀ ̣ ̉ ̉ ̀ ́ ước gây ra. Sự ganh chiu ́ ̣ ̣ ̉ ́ ̣ ̀ ̣ hâu qua đo goi la nghiêp bao. N ́ ́ ức ở kiêp nay thi co êú lam điêu tôt tu nhân tich đ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ôt́ bao nghiêp t ́ ưng điêu lanh, điêu tôt cho đ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ời sau. Ngược lai, nêu ̣ ́ ở kiêp nay lam ́ ̀ ̀ ̣ ́ ứng bao phai ganh chiu điêu xâu cho đ điêu ac , điêu xâu thi co nghiêp xâu ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̉ ́ ̣ ̀ ́ ời sau. ̣ ̣ ́ ư duy trừu tượng đa đat đên trinh Ngoai ra, Phât giao đa tiêp nhân truyên thông t ̀ ́ ̃ ́ ̀ ̃ ̣ ́ ̀ ̣ ̉ ư duy Ân Đô. Khi ban luân vê cac pham tru “không”, “h đô cao cua t ́ ̣ ̀ ̣ ̀ ́ ̣ ̀ ữu”,… Moi s ̣ ự ̣ ̣ ương đôi , t vât “co” va “không” đêu năm trong quy luât t ́ ̀ ̀ ̀ ́ ưc no “co” va co trong s ́ ́ ́ ̀ ́ ự ̀ ̣ ̀ ́ ̉ ̀ ́ ̉ ̣ ở vê “không” va “không” lai tôn tai không vinh viên ma co đê rôi biên đôi, suy hoai tr ̃ ̃ ̀ ̀ ̣ ̀ ̣ ̀ la môt hinh thai cho s ́ ự băt đâu “co” cua s ́ ̀ ́ ̉ ự vât m ̣ ới. Phât giao phu nhân tao hoa va ̣ ́ ̉ ̣ ̣ ́ ̀ cac thuyêt vê nguyên nhân đâu tiên. Nh ́ ́ ̀ ̀ ư vây, theo quan điêm cua ̣ ̉ ̉ Phât giao chu ̣ ́ ̉ trương không co đinh mang, vân mang hay tiên đinh bât di bât dich đa đ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ̣ ́ ́ ̣ ̃ ược săp xêp ́ ́ 10
̉ ́ ương lai cua con ng an bai, kiêm soat t ̀ ̉ ươi ngoai y muôn cua ho va ̀ ̀ ́ ́ ̉ ̣ ̀ không tuy thuôc ̀ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ vao hoat đông cua ho. ̀ Như vây, thê gi ̣ ́ ơi, vu tru, theo quan niêm cua ́ ̃ ̣ ̣ ̉ Phât giao la luôn vân đông, biên ̣ ́ ̀ ̣ ̣ ́ ̉ ́ ̉ đôi, cac biên đôi diên ra nhanh nh ́ ̃ ư chơp măt va thê gi ́ ́ ̀ ́ ới thi không co tr ̀ ́ ước, không ̉ co sau, vô thuy, vô chung. Đo cung la le vô th ́ ́ ̃ ̀ ̃ ường, tức không co gi tôn tai cô đinh ́ ̀ ̀ ̣ ́ ̣ ma co đo, mât đo. Con ng ̀ ́ ́ ́ ́ ười cung thuôc dong chay không ng ̃ ̣ ̀ ̉ ừng đo, nên không co ́ ́ ̀ ̀ ̉ ̉ ưc la vô nga. Nh gi la ban thân ta ca t ́ ̀ ̃ ưng biên đôi nay do t ̃ ́ ̉ ̀ ự thân ta vân đông, không ̣ ̣ ́ ừ bên ngoai, ma t xuât phat t ́ ̀ ̀ ừ le nhân duyên, theo môt luât nhân qua, nghiêp bao. Tuy ̃ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ̀ ̣ ̀ ̣ ́ ̀ ́ ̉ ̉ thuôc vao nghiêp bao ma biên đôi cua cac sinh linh diên ra trong coi pham va siêu ́ ̃ ̃ ̀ ̀ ̀ ́ ̉ ừ coi nay sang coi khac, đo la luân hôi. pham, hoan chuyên t ̃ ̀ ̃ ́ ́ ̀ ̀ ̣ ́ ừ quan niêm cho răng “đ Nhân sinh quan Phât giao xuât phat t ́ ́ ̣ ̀ ời la bê khô” va ̀ ̉ ̉ ̀ ̉ nguyên nhân cua no la sinh, l ́ ̀ ̣ , tử la nh ão, bênh ̀ ưng ham muôn nhuc duc, xuât phat t ̃ ́ ̣ ̣ ́ ́ ư ̀ ̣ ́ ́ ̣ ởi ngũ uân (săc, thu, t viêc che lâp tri tuê b ̉ ́ ̣ ưởng, hanh, th ̀ ưc), lam cho con ng ́ ̀ ươi cô ̀ ́ ́ ̣ ̣ ́ ̀ ́ ́ ̃ ́ ́ ̣ ̃ ́ ̣ châp trong viêc phân biêt cai ta va cai khac ta dân đên thai đô “nga châp”, trong cai ta, ́ khiên con ng ́ ươi vô minh. Muôn thoat khoi bê khô thi phai diêt duc, nhân nhuc, t ̀ ́ ́ ̉ ̉ ̉ ̀ ̉ ̣ ̣ ̃ ̣ ừ bi, ̉ ̉ hi xa, hy sinh, đi theo con đương cua ̀ ̉ Bat chinh đao: chinh kiên, chinh t ́ ́ ̣ ́ ́ ́ ư duy, chinh ́ ̣ nghiêp, chinh ng ́ ư, chinh mênh, chinh ti ̃ ́ ̣ ́ ̣nh tiên, chinh niêm, chinh đinh. Phât giao la ́ ́ ̣ ́ ̣ ̣ ́ ̀ ̣ ̣ ̉ ̣ ̃ ực nhân sinh, đưa môt tôn giao quan tâm đên viêc giai quyêt cac vân đê thuôc linh v ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ra con đường giai thoat con ng ̉ ́ ươi khoi th ̀ ̉ ực tê khăc nghiêt cua cuôc sông do chê đô ́ ́ ̣ ̉ ̣ ́ ́ ̣ ̉ đăng câp ra. ́ Trong thơi ky ̣ ́ ́ ̣ ̃ ̣ ́ ̣ ̀ ̣ ̀ ̣ ́ ư ̀ ̀ Phât giao xuât hiên, xa hôi Ân Đô tôn tai nhiêu hê thông t tưởng. Thực trang t ̣ ư tưởng đo đa cho phep s ́ ̃ ́ ự giao lưu giưa cac tr ̃ ́ ương phai t ̀ ́ ư tưởng. Do đo, s ́ ự đan xen, vay mượn lân nhau gi ̃ ưa chung co vai tro nh ̃ ́ ́ ̀ ư la đông l ̀ ̣ ực ́ ̉ ự hinh thanh va phat triên thuc đây s ̀ ̀ ̀ ́ ̉ Phât giáo. ̣ 1.1.2. Vài nét về người sáng lập ̀ ́ ̀ ̃ ́ ̣ ́ ́ ờ chia thanh nhiêu n Theo truyên thuyêt, toan coi Ân Đô luc bây gi ̀ ̀ ước, thường ̉ ̣ ̀ ước Ma kiêt Đa (Magadha).N xay ra chiên tranh tuy đai thê vân thu vê n ́ ́ ̃ ̣ ̀ ước nay l ̀ ơń ́ ở phia Nam sông nhât ́ ̀ ̀ ̀ xứ Ân Đô. Trong Hăng (Gange), lam trung tâm cho toan ́ ̣ nhưng n ̃ ươc co danh tiêng môt th ́ ́ ́ ̣ ời ây co n ́ ́ ươc Cat ́ ỳlavệ (Kapilavastu) ở chân nuí ̀ ́ ̀ ̣ Hymalaya miên đât bao gôm môt phân Miên Nam n ̀ ̀ ươc ̀ ̣ ́ Nêpan va môt phân Ân Đô ̀ ́ ̣ 11
̀ ̣ ngay nay, vua tên Tinh Pha ̣n (Sudhodana), hoang hâu la Ma Ha Ma Da (Maha – ̀ ̣ ̀ maya) con vua A Nâu Thich Ca (Anu sakya) n ́ ươc Câu Ly ́ ̣ (Koly). Khi ây vua Tinh ́ Phạn đa ̃năm mươi tuôi va hoang hâu ̉ ̀ ̀ ̣ bôn m ́ ươi năm tuôi m ̉ ơi tho thai lân đâu. Theo ́ ̣ ̀ ̀ ̣ ́ ̣ ̀ ̀ ̉ ̀ ̣ ̀ ̀ ́ ̣ ̣ ̀ ̣ tuc Ân Đô đan ba phai vê cha me sinh con va sinh con đêu lây ho me, nên hoang hâu ̃ ̀ ước Câu Ly va sinh thai t đa vê n ̀ ́ ử lây tên la Tât Đai Đa (Siddharta Gautama) va ho ́ ̀ ́ ̣ ̀ ̣ la Thich Ca (Sakya). ̀ ́ ́ ử Cô Đam Tât Đat Đa sau nay la Thai t ̀ ̀ ́ ̣ ̣ Thich ̀ ̀Phât ́ Ca, hiệu la Mâu Ni (Mouni ), ̀ nghiã là văng ̣ nhân đức hoaǹ toan. ́ lăng, ̀ Nơi ông sinh ra là vươǹ Lâm Tỳ Ni (Lumbini ). Năm 1897 bac si A. ́ ̀ ược ở nơi đây môt t ́ ̃ Futher co đao đ ́ ̣ rụ đa cua vua A ́ ̉ ̣ Duc (Asoka), (sau khi ̣ ̣ ̉ ́ ơi đức Phât sinh ra. Phât tich khoang 270 năm ), đanh dâu n ́ ̣ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̉ ́ ̉ Co nhiêu thuyêt khac nhau noi vê ngay sinh cua ông. Theo thuyêt phô thông thi ́ ̀ ông sinh ngaỳ mung 8 thang 4 ̀ ́ ̣ âm lich đời Chiêu Vương nha Chu (tr ̀ ươc Tây lich ́ ̣ 1027 năm). Nhưng theo phaṕ sư Phaṕ Châu ngươi Trung Quôc đa t ̀ ́ ̃ ưng du hoc ̀ ̣ ở Tich Lan (Srilanka) day công nghiên c ́ ̀ ưu vê lich s ́ ̀ ̣ ử Phât co dân ch ̣ ́ ̃ ưng băng mây ́ ̀ ́ ̣ ̣ ́ ưa văn Trung Quôc va văn Pali thi ông sinh vao khoang 563 tr.CN chuc bô sach v ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̉ . Ngay từ nho thai t ̉ ́ ử Tât Đat Đa đa sông trong nhung lua, không tiêp xuc v ́ ̣ ̃ ́ ̣ ́ ́ ới ̃ ̣ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ời lai co đoi khat, xa hôi bên ngoai, không hê thây va không hê biêt răng trong cuôc đ ̣ ́ ́ ́ ̣ ̣ bênh tât, gia yêu va chêt choc. ̀ ́ ̀ ́ ́ ̉ ́ ử cươi v Năm 17 tuôi, thai t ́ ợ la công chua Da Giu Đa La (Yasodnara) sinh ̀ ́ ̀ ̣ ̀ Âù La. Từ đo thai t môt con trai la La ́ ́ ử mơi tiêp xuc v ́ ́ ́ ới hiên th ̣ ực cuôc sông bên ̣ ́ ngoai chôn cung đinh. ̀ ́ ̀ Như trên đa nêu, ̃ ̣ ́ ̣ ́ ́ ờ chia lam bôn đăng câp ro rêt. Ông dân tôc Ân Đô luc bây gi ̀ ́ ̉ ́ ̃ ̣ ̃ ́ ̣ la dong doi quy tôc nh ̀ ̀ ưng xet dong doi quy tôc co quyên ma không co thê, vi bao ́ ̀ ̃ ́ ̣ ́ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ́ ̀ ở trong tay phai nhiêu hoc thuât, luât phap đêu ́ ược canh th ́ Bàlamôn. Ông thây đ ̉ ực tế ̣ cuôc sông đang diên ra cung nh ́ ̃ ̃ ư thây đ ́ ược cái khô cua ̉ ̉ kẻ nô lê gân minh, ông băt ̣ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ̣ đâu buôn râu. Bên canh đó, hang ngay ông đ ̀ ̀ ược nghe va thây bao nhiêu chuyên đau ̀ ́ ̣ ̉ ̉ ̣ ̀ ̀ khô cua nhân loai va du cho ông sinh ra ở nơi cao sang, quyên quy, n ̀ ́ ơi ma ng ̀ ươi đ ̀ ời cho la sung s ̀ ương cung không tranh khoi bôn ca ́ ̃ ́ ̉ ̣ ́ ́i ách “sinh”, “lão”, “bênh”, “t ử”. Nhưng cuôc găp g ̃ ̣ ̣ ỡ bât ng ́ ờ vơi nh ́ ưng canh gia yêu, bênh tât, chêt choc đa tac đông ̃ ̉ ̀ ́ ̣ ̣ ́ ́ ̃ ́ ̣ ̣ ̉ ̉ đên tâm hôn nhay cam cua ông. ́ ̀ 12
̉ Năm 29 tuôi, khi s ự chan nan đên c ́ ̉ ́ ực đô, ông quyêt đinh r ̣ ́ ̣ ơi bo ngôi ̀ ̉ cao ̀ ực, rơi bo cuôc sông nhung lua, xa hoa đê dân thân vao con đ quyên l ̀ ̉ ̣ ́ ̣ ̉ ́ ̀ ường tu hanh ̀ ̉ ̣ ̀ ược sự giai thoat cho chung sinh. khô hanh mong tim đ ̉ ́ ́ ́ ̉ ̣ ̀ ̣ ược sư yên tinh trong tâm hôn va Sau sau năm tu khô hanh ma không đat đ ̃ ̀ ̀ ̣ cung không nhân th ̃ ưc đ ́ ược chân ly, ông nghiêm ra la: cuôc sông tran đây vât chât, ́ ̣ ̀ ̣ ́ ̀ ̀ ̣ ́ ̉ ̃ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ thoa man duc vong lân cuôc sông khô hanh đêu không giup tim con đ ̃ ́ ̀ ́ ̀ ường giai thoat, ̉ ́ ̉ ́ chi co con đường “trung đao” la đung đăn nhât. Do đo, ông t ̣ ̀ ́ ́ ́ ́ ự đao sâu suy nghi đê ̀ ̃ ̉ ̣ nhân thưc chân ly va bo ́ ́ ̀ ̉ lôi tu hanh khô hanh, đi sâu vao t ́ ̀ ̉ ̣ ̀ ư duy tri tuê. ́ ̣ Băng ́ ́ ̀ ̀ ̣ ̀ lôi tu đo sau 49 ngay thiên đinh dưới gôc bô đê (Bodhi) tai lang Uruvela, ́ ̀ ̀ ̣ ̀ chim đăm trong t ̀ ́ ư duy sâu thăm. Ông tuyên bô đa đên đ ̉ ́ ̃ ́ ược với chân ly, hiêu đ ́ ̉ ược ̉ ́ ̉ ̀ ̣ ̀ ́ ̉ ̉ ban chât cua tôn tai, nguôn gôc cua khô đau va con đ ̀ ường cứu vớt. Ông tự xưng là ̣ (Buddha – nghia la giac ngô). Ng Phât ̃ ̀ ́ ̣ ươi đ ̀ ời goi ông la Thich Ca Mâu Ni (bâc thanh ̣ ̀ ́ ̣ ́ ̉ ̣ cua dong ho Thich Ca). ̀ ́ Từ đo Phât truyên ba đ ́ ̣ ̀ ́ ức tin, thanh lâp cac đoan truyên giao. Đao Phât ra đ ̀ ̣ ́ ̀ ̀ ́ ̣ ̣ ời trên thực tê la phu nhân chê đô đăng câp cua đao Balamôn. Giao ly Phât giao sâu săc, ́ ̀ ̉ ̣ ́ ̣ ̉ ́ ̉ ̣ ̀ ́ ́ ̣ ́ ́ đê cao s ̀ ự binh đăng, h ̀ ̉ ương t ́ ơi s ́ ự giai thoat, lê nghi đao Phât đ ̉ ́ ̃ ̣ ̣ ơn gian, không tôn ̉ ́ kem nh ́ ư đao Balamôn nên nhanh chong thu hut đ ̣ ̀ ́ ́ ược đông đao tin đô. Sau 49 năm ̉ ́ ̀ ́ ư tưởng cua đ thuyêt phap t ́ ̉ ức Phât đa lan rông khăp x ̣ ̃ ̣ ́ ứ Ân Đô. Đao Phât t ́ ̣ ̣ ̣ ừ đo đa ăn ́ ̃ ́ ́ ̉ ́ ̣ ̀ ở thanh tôn giao chinh sâu bam rê trên khăp ban đao Ân Đô va tr ́ ̃ ̀ ́ ́ ở cac x ́ ứ lơn, nho ́ ̉ ở ̣ ơi bây gi Ân Đô th ́ ̀ ́ ơ.̀ Năm 483 trươc công nguyên, luc 80 tuôi Phât tich. ́ ́ ̉ ̣ ̣ Khi đức Phât qua đ ̣ ời, hoc thuyêt Phât giao không đ ̣ ́ ̣ ́ ược chep thanh sach ma ́ ̀ ́ ̀ ̉ ̉ ̣ ̉ ́ ơi ki Đai hôi đao Phât m chi truyên khâu lai. Trai qua bôn th ̀ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ới xây dựng hoan chinh ̀ ̉ ̣ ́ ̉ hoc thuyêt cua minh. ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ̀ ứ nhât đ Sau môt năm ngay Phât tich, Đai hôi tăng đoan lân th ̀ ́ ược triêu tâp v ̣ ̣ ới ̀ ́ ̀ ̉ ́ ̉ ̣ ̣ ̣ ̀ ́ ̣ ̉ 500 ti kheo, keo dai bay thang. Chu toa đai hôi la Maha Ca Diêp. ANan Đa đoc (kê) ̣ ơi phât noi vê gi lai l ̀ ̣ ́ ̀ ới phât tu hanh. Maha Ca Diêp đoc (kê) vê nh ̣ ̀ ́ ̣ ̉ ̀ ững lời luân giai ̣ ̉ ̉ ̣ ̀ ́ ́ ̀ ơi luât. cua Phât vê giao ly va gi ́ ̣ ̣ ̣ ̀ ̀ ứ hai được triêu tâp vao khoang thê ki IV tr Đai hôi tăng đoan lân th ̣ ̣ ̀ ̉ ́ ̉ ươc công ́ ̣ ́ ̣ ̀ ứ nhât) v nguyên (100 năm sau cuôc kêt tâp lân th ́ ới khoang 700 ty kheo keo dai tam ̉ ̀ ́ ̀ ́ 13
̣ ̉ ́ ̀ ̉ ́ ững bât đông vê th thang. Nôi dung chu yêu la giai quyêt nh ́ ́ ̀ ̀ ực hanh gi ̀ ơi luât va luân ́ ̣ ̀ ̣ ̉ ̉ ́ ưởng lao bô (Tiêu th giai kinh điên. Hinh thanh hai phai Tr ̀ ̀ ̃ ̣ ̉ ừa) gôm cac ty kheo cao ̀ ́ ̀ ̉ ̉ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ừa) gôm nh tuôi chiêm thiêu sô, va Đai chung bô (Đai th ́ ́ ̀ ững người tre tuôi, chiêm đa ̉ ̉ ́ sô.́ ̣ ̣ ̀ ̀ ứ ba tiên hanh vao gi Đai hôi tăng đoan lân th ́ ̀ ̀ ưa thê ky III tr ̃ ́ ̉ ước công nguyên ̣ ̣ ̣ ơi 1000 ty kheo, keo dai chin thang. Kêt qua đ do Vua A Duc (Asokce) triêu tâp v ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̉ ược ̀ ̉ ̀ ̉ ̣ ̣ ́ ́ ̀ ́ ̉ ghi thanh văn ban. Nha vua bao hô Phât giao, cac tăng đoan phat triên nhanh. ̣ ̣ ̀ ̀ ứ bôn (tiên hanh vao khoang 125 – 150 sau công Đai hôi tăng đoan lân th ́ ́ ̀ ̀ ̉ nguyên) dươi triêu vua Ca Nhi Săc Ca (Kaniska) co 500 ty kheo đên d ́ ̀ ̣ ́ ́ ̀ ́ ự. Kêt qua lân ́ ̉ ̀ ̣ ́ ̀ ̀ ̀ ̉ ̉ ̣ ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̀ tâp kêt nay la hoan chinh kinh điên Phât giao gôm: Kinh, Luât, Luân, (goi la Tam ̣ ̉ tang kinh điên). ́ ̀ ̣ ̣ ̀ ̀ ̀ ̀ ưa cân đên s Trong bôn ky đai hôi nay thi hai ky đâu ch ̀ ́ ự ghi chep, nghia la t ́ ̃ ̀ ự ̣ ̣ ̣ đoc xong tung lai, xem l ơi nao la l ̀ ̀ ̀ ơi Phât đa day, hay xet y nghia nao la đung v ̀ ̣ ̃ ̣ ́ ́ ̃ ̀ ̀ ́ ới chinh phap. ́ ́ ́ ̉ ứ III va IV m Đên thê ki th ́ ̀ ơi dung văn t ́ ̀ ự đê ghi chep thanh sach v ̉ ́ ̀ ́ ở. Trong sự ghi chep nay, ch ́ ̀ ư tăng chia thanh hai phai: phai Nam thi ghi băng văn Pali, con phai ̀ ́ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ̣ Băc ghi băng văn Phan. Sau nay qua trinh đi truyên ba Phât giao, nh ́ ững xứ noi tiêng ́ ́ ̉ Pali thi kinh điên Pali đ ̀ ược truyên ba. Nh ̀ ́ ưng x̃ ứ dân chung noi tiêng Phan thi kinh ́ ́ ́ ̣ ̀ ̉ ̣ ược truyên ba. Phia Nam Ân Đô thuôc x điên băng văn Phan đ ̀ ̀ ́ ́ ́ ̣ ̣ ứ Srilanka, Mianma, ́ ̀ ̀ ̉ ̀ ược goi la Phât giao Nam Thai Lan, Lao, Campuchia... Đêu theo kinh điên Pali va đ ̣ ̀ ̣ ́ Tông. Nhưng x ̃ ứ thuôc Trung, Băc Ân Đô va cung Nêpan, Trung Quôc, Triêu Tiên, ̣ ́ ́ ̣ ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ̉ ̣ ̉ Nhât Ban va Băc Viêt Nam thi theo kinh điên ch ̀ ́ ̀ ữ Phan va đ ̣ ̀ ược goi la Phât giao Băc ̣ ̀ ̣ ́ ́ ̣ ́ ̀ ờ chung môt đâng giao chu la Phât Tông. Nam Tông hay Băc Tông Phât giao đêu th ́ ̣ ́ ́ ̉ ̀ ̣ Thich Ca va đêu tuân theo nh ́ ̀ ̀ ưng quan điêm chu yêu ma Phât đa day. Tuy vây, tuy ̃ ̉ ̉ ́ ̀ ̣ ̃ ̣ ̣ ̀ ̣ ́ ̀ ̉ theo trinh đô, tâm ly va anh h ̀ ưởng văn hoa cung đ ́ ̀ ời sông cua dân chung co khac ́ ̉ ́ ́ ́ ̀ ̣ ́ ưa Nam Tông va Băc Tông vê ph nhau ma Phât giao gi ̃ ̀ ́ ̀ ương phap tu hanh va s ́ ̀ ̀ ự phat́ ́ ́ ́ ̀ ̉ huy giao ly co nhiêu điêm khac va giông nhau. ́ ̀ ́ ́ ̉ ̣ ̣ ̣ ́ ̉ Sau thê ky II, Phât giao lan rông khăp Ân Đô. Đên thê ky III, nha vua Asoka ́ ́ ́ ́ ̀ ̣ ́ ̉ ́ ̣ ừ thê ky th lây Phât giao lam quôc giao cua Ân Đô. T ́ ́ ̀ ́ ́ ̉ ứ III, đao Phât đ ̣ ̣ ược truyên đi ̀ ́ ươc khac ngoai Ân Đô va mang năng ban săc văn hoa cua cac n cac n ́ ́ ̀ ́ ̣ ̀ ̣ ̉ ́ ́ ̉ ́ ươc đo. Đên ́ ́ ́ 14
thơi vua Giupta, thê ki IV – VI sau Công nguyên Phât giao suy thai tr ̀ ́ ́ ̉ ̣ ́ ́ ươc s ́ ự phat́ ̉ ̉ ́ ̣ ́ ̀ ự pha trôn cua đao Balamôn v triên cua Ân Đô giao (la s ̣ ̉ ̣ ̀ ới tin ng ́ ưỡng dân gian ). Tư thê ky th ̀ ́ ̉ ư VIII tr ́ ở vê sau, đao Ixlam thâm nhâp Ân Đô va cuôc tân công cua ̀ ̣ ̣ ́ ̣ ̀ ̣ ́ ̉ ngươi Hôi giao vao năm 1193, đao Phât Ân Đô lâm vao tinh trang suy tan va bi tiêu ̀ ̀ ́ ̀ ̣ ̣ ́ ̣ ̀ ̀ ̣ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ́ ̃ ̣ ́ ươc Băc A, Nam A va sau đo lan ra diêt. Tuy nhiên, Phât giao đa kip lan nhanh ra cac n ́ ́ ́ ́ ̀ ́ ̀ ươc trên thê gi nhiêu n ́ ́ ơi v ́ ơi sô l ́ ́ ượng tin đô đông đao va anh h ́ ̀ ̉ ̀̉ ưởng vô cung to l ̀ ơn. ́ ́ ̀ ́ ̉ ̣ ̣ ̃ ̀ ̀ ̀ ̣ Trong qua trinh phat triên, đao Phât đa hinh thanh nhiêu bô phai khac nhau đo ́ ́ ́ ̀ ̣ ưa va Tiêu th la Đai th ̀ ̀ ̉ ừa. Đai th ̣ ừa va Tiêu th ̀ ̉ ừa hinh thanh t ̀ ̀ ừ khi Phât giao bi chia ̣ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̀ ượng toa tr thanh hai bô phai: Đai chung bô va Th ̀ ́ ́ ̣ ưởng lao bô. S ̃ ̣ ự phân biêt ro net ̣ ̃ ́ giưa Đai th ̃ ̣ ưa va Tiêu th ̀ ̀ ̉ ừa vao khoang 500 năm sau khi Phât nhâp diêt. Phât giao ̀ ̉ ̣ ̣ ̣ ̣ ́ Đaị thưà (Mahayana) coǹ có tên là Phâṭ giao ́ Băć Tông. Phâṭ giao ̉ thừa ́ Tiêu ̣ ̀ ̣ ̣ ̣ ở hai (Nihayana) con co tên goi la Phât giao Nam tông. Hai bô phai nay phân biêt ̀ ́ ́ ́ ̀ ̉ ̉ ́ ư sau: điêm chu yêu nh Phâṭ giaó Đaị thưà chủ trương “không luân”, ̣ cho răng ̣ phaṕ tuy có ̀ van (“hưu”) nh ̃ ưng thực ra không (“vô”). ̣ ̉ Phât giao Tiêu th ́ ưa chu tr ̀ ̉ ương “hưu luân”, cho răng van phap vô th ̃ ̣ ̀ ̣ ́ ường nhưng vân co (“ h ̃ ́ ưu”) môt cach t ̃ ̣ ́ ương đôi, ch ́ ứ không thê noi la không (“vô”) đ ̉ ́ ̀ ược. ̣ ́ ̣ ưa cho răng trong qua trinh sinh t Phât giao Đai th ̀ ̀ ́ ̀ ử, con ngươi vân co thê ̀ ̃ ́ ̉ chưng ngô đ ́ ̣ ược canh gi ̉ ơi Niêt ban nêu nh ́ ́ ̀ ́ ư tu luyên tôt. ̣ ́ Ngược lai, Phât giao Tiêu th ̣ ̣ ́ ̉ ưa cho răng chi khi nao thoat khoi vong luân hôi ̀ ̀ ̉ ̀ ́ ̉ ̀ ̀ sinh tử, con ngươi m ̀ ơi co thê đat đ ́ ́ ̉ ̣ ược canh gi ̉ ơi Niêt ban. ́ ́ ̀ ̣ ̣ ưa chu tr Phât giao Đai th ́ ̀ ̉ ương “tự đô t ̣ ự tha, tự giac giac tha”, nghia la v ́ ́ ̃ ̀ ưa t ̀ ự ̣ ự giai thoat v giac ngô, t ́ ̉ ́ ưa giai thoat cho chung sinh. Trong khi đo Phât giao Tiêu ̀ ̉ ́ ́ ́ ̣ ́ ̉ thưa cho răng chi co “t ̀ ̀ ̉ ́ ự đô, t ̣ ự tha”. Chinh vi quan niêm nay ma co tên “Đai th ́ ̀ ̣ ̀ ̀ ́ ̣ ừa” (con đường cứu vớt rông hay cô xe l ̣ ̃ ơn, ch ́ ở được nhiêu ng ̀ ười) va “Tiêu th ̀ ̉ ừa” (con đường cưu v ́ ơt hep hay ch ́ ̣ ở được it ng ́ ười) vê s ̀ ự thờ phung va cach th ̣ ̀ ́ ưc tu hanh, ́ ̀ ̣ ̣ ưa th Phât giao Đai th ́ ̀ ờ Phât va cac vi Bô Tat, ng ̣ ̀ ́ ̣ ̀ ́ ười tu hanh măc ao nâu va t ̀ ̣ ́ ̀ ự lao ̣ ̣ ̉ đông kiêm sông. Phât giao Tiêu th ́ ́ ́ ưa thi chi th ̀ ̀ ̉ ờ Phât, ng ̣ ười tu hanh măc ao vang va ̀ ̣ ́ ̀ ̀ ́ ực đê sông. khât th ̉ ́ 15
̣ Hiên nay, nhờ giao thông tiên l ̣ ợi va kinh điên đ ̀ ̉ ược trao đôi khăp cac n ̉ ́ ́ ươć nên sự chia re gi ̃ ưa Băc tông va Nam tông không con đ ̃ ́ ̀ ̀ ược ro rang nh ̃ ̀ ư trươc: trong ́ ̣ ưa vân co Tiêu th Đai th ̀ ̃ ́ ̉ ừa va ng ̀ ược lai. Phai Tiêu th ̣ ́ ̉ ừa với quan điêm cua Th ̉ ̉ ượng ̣ ̣ ược truyên ba rông rai tai Tich Lan (Srilanka). Ngay nay ch toa bô đ ̀ ́ ̣ ̃ ̣ ́ ̀ ưa co môt con sô ́ ̣ ́ ́ ̀ ̣ tin đô Phât giao chinh xac, ng ́ ́ ́ ươi ta ̀ ươc l ́ ượng co khoang t ́ ̉ ừ 350 – 500 triêu ng ̣ ười ́ ươi đa quy y Tam bao) nh (sô ng ̀ ̃ ̉ ưng sô ng ́ ười theo đao Phât t ̣ ̣ ự nhiên (không quy y ̉ Tam bao nh ưng vân th ̃ ờ Phât, Bô Tat…. Kêt h ̣ ̀ ́ ́ ợp vơi th ́ ờ chung thân thanh cua cac ̀ ́ ̉ ́ tin ng ́ ương truyên thông khac nhau nh ̃ ̀ ́ ́ ư: thờ thân Tai, Ngoc Hoang Th ̀ ̀ ̣ ̀ ượng Đê,́ ̣ ̉ ơn thuân la th Thiên Hâu…. Hay chi đ ̀ ̀ ờ cung tô tiên nh ́ ̉ ưng khi lam tang lê, đam giô, ̀ ̃ ́ ̃ ̃ ̀ ̀ ựa vao Phât giao) thi con sô co thê nên đên 1.581.029.084 ng lê câu siêu…. đêu d ̀ ̣ ́ ̀ ́ ́ ̉ ́ ười, ̣ ̣ ̀ ̣ ́ ươc Đông Nam A. đăc biêt la tai cac n ́ ́ 1.2. Nôi dung chu yêu cua đao đ ̣ ̉ ́ ̉ ̣ ức Phât giao ̣ ́ Trươc khi đi tim hiêu quan điêm Phât giao vê đao đ ́ ̀ ̉ ̉ ̣ ́ ̀ ̣ ức, chung ta cân tim hiêu y ́ ̀ ̀ ̉ ́ ̃ ̉ ́ ̉ ừ “đao đ nghia tông quat cua t ̣ ưc” ́ . Từ nay găn liên v ̀ ́ ̀ ới sự phân biêt gi ̣ ữa đung va sai, ́ ̀ ̣ ̀́ ̀ ̣ ́ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̉ ́ ̀ ự ap thiên va ac trong hanh đông, y muôn va tinh tinh. No liên quan đên ban chât va s ́ ̣ dung luân ly trong đ ́ ời sông. Y th ́ ́ ưc đao đ ́ ̣ ức la kha năng hiêu đ ̀ ̉ ̉ ược sự khac biêt gi ́ ̣ ữa đung va sai. Nh ́ ̀ ưng khai niêm vê đao đ ̃ ́ ̣ ̀ ̣ ức la nh ̀ ững quy đinh liên quan đên viêc khen ̣ ́ ̣ ́ ử thê, h hay chê cach s ́ ợp luân ly hay không h ́ ợp luân ly hoăc nh ́ ̣ ững luât lê cho cach ̣ ̣ ́ cư sử đung. ́ ̉ Chung ta cân hiêu thê nao la lanh, thê nao la ac trong l ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̀ ̀ ́ ơi Phât day. Môt lân ̀ ̣ ̣ ̣ ̀ nưa đ ̃ ức Phât giai thich vê tiêu chuân cua đao đ ̣ ̉ ́ ̀ ̉ ̉ ̣ ức chi khi ngai khuyên Rahula (La ̉ ̀ Hâu La): “Tr ̀ ươc khi lam điêu gi, hay suy nghi điêu đo co gây tôn hai cho ban thân ́ ̀ ̀ ̀ ̃ ̃ ̀ ́ ́ ̉ ̣ ̉ hay cho ngươi khac hay cho ca ban thân va ng ̀ ́ ̉ ̉ ̀ ươi khac. Nêu điêu đo co thê đ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̉ ưa đêń ̉ ̀ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ̉ ưa đên an vui va khô đau thi tranh không lam” [11, tr 15] “ Nêu điêu đo co thê đ ́ ̀ ̉ ̣ ̃ ực hanh va th không gây tôn hai, hay th ̀ ̀ ực hanh” [11, tr15]. L ̀ ơi day trên cho chung ta ̀ ̣ ́ ́ ̀ ̣ ̀ thây răng viêc lam tôt nhât la biêt quan tâm đên nh ́ ́ ̀ ́ ́ ững điêu co ich cho ban thân va ̀ ́́ ̉ ̀ cho ngươi khac. ̀ ́ ̣ ức Phât giao cung câp cho con ng Đao đ ̣ ́ ́ ươi nh ̀ ưng h ̃ ương dân vê cach c ́ ̃ ̀ ́ ư xử, nêu ra nhưng điêu nên lam va nh ̃ ̀ ̀ ̀ ưng điêu không nên lam v ̃ ̀ ̀ ới muc đich đem đên l ̣ ́ ́ ợi ́ ̉ ich cho ban thân va cho ng ̀ ươi khac. No h ̀ ́ ́ ương dân con ng ́ ̃ ười đat đ ̣ ược va vui ̀ 16
hưởng nhưng tiên bô vât chât trong s ̃ ́ ̣ ̣ ́ ự hai hoa v ̀ ̀ ơi niêm vui va s ́ ̀ ̀ ự thăng hoa vê tinh ̀ thân. No dân con ng ̀ ́ ̃ ươi đên môt đ ̀ ́ ̣ ời sông thanh tinh, hoa giai mâu thuân gi ́ ̣ ́ ̉ ̃ ữa khôí oc va con tim giup, con ng ́ ̀ ́ ươi thanh công trong công viêc, nhiêm vu, bôn phân v ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ới ̀ ̉ ̣ tâm binh an va hy lac. Gi ̀ ơi luât đ ́ ̣ ược đức Phât đ ̣ ưa ra không kho hiêu va kho th ́ ̉ ̀ ́ ực ́ ́ ưc cua cuôc sông con ng hanh trong môi giây phut, y th ̀ ̃ ́ ̉ ̣ ́ ươi. Gi ̀ ơi luât đo không cân ́ ̣ ́ ̀ ̉ ờ đợi đên khi con ng phai tr ́ ươi thây bât man v ̀ ́ ́ ̃ ới cuôc sông, no cân th ̣ ́ ́ ̀ ực hiên trong y ̣ ́ ̃ ời noi, va hanh đông trong đ nghi l ́ ̀ ̀ ̣ ời sông tu tâp hang ngay cua con ng ́ ̣ ̀ ̀ ̉ ười. ̣ ức Phât giao la nêp sông đê cao vi tri con ng Đao đ ̣ ́ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ́ ười va ch ̀ ứng minh răng con ̀ ngươi co kha năng đat đên giai thoat tôi th ̀ ́ ̉ ̣ ́ ̉ ́ ́ ượng nêu con ng ́ ười co đu y chi va lô l ́ ̉ ́ ́ ̀ ̃ ực, nêu con ng ́ ươi th ̀ ực hiên tôt niêm l ̣ ́ ̣ ực, đinh l ̣ ực, thiên l ̀ ực, nêu con ng ́ ươi phat huy ̀ ́ được tuê l ̣ ực giai thoat. Vây đao đ ̉ ́ ̣ ̣ ức Phât giao co nh ̣ ́ ́ ưng nôi dung chu yêu nao? ̃ ̣ ̉ ́ ̀ 1.2.1.Vô minh va khô ̀ ̉ ̣ ́ ̀ ̣ ́ ̀ ́ ưc ph Vân đê vô minh trong Phât giao la môt vân đê hêt s ́ ̀ ́ ức tap va kho ly giai ̣ ̀ ́ ́ ̉ ́ ởi vi trong môt pham vi nao đo, vô minh co thê nhân th nhât. B ̀ ̣ ̣ ̀ ́ ́ ̉ ̣ ức băng suy t ̀ ưởng và ́ ̣ ly luân, nh ưng ở môt pham vi khac, vô minh chi co thê tr ̣ ̣ ́ ̉ ́ ̉ ực nhân khi t ̣ ự minh thê ̀ ̉ ̣ ́ ưng th nghiêm lây chân ly ma thôi. Co nh ́ ́ ̀ ̃ ứ vô minh cua chung ta, co nh ̉ ́ ́ ưng th ̃ ứ vô ̉ ̣ ̣ minh cua Bô Tat. Tuy theo trinh đô thât ch ̀ ́ ̀ ̀ ưng, ma vô minh đ ́ ̀ ược thao g ́ ỡ từng lơṕ dươi anh sang cua tri tuê. Trong thâp nhi nhân duyên thi vô minh do hai nhân trong ́ ́ ́ ̉ ́ ̣ ̣ ̣ ̀ ́ ứ tao thanh la cai gôc cua sinh t trong qua kh ̣ ̀ ̀ ́ ́ ̉ ử, vi vây muôn giai thoat thi phai t ̀ ̣ ́ ̉ ́ ̀ ̉ ừ bỏ được vô minh. Vây vô minh la gi ? Vô la không, minh la sang; vô minh t ̣ ̀ ̀ ̀ ̀ ́ ức la không ̀ sang. Vô minh t ́ ưc la do không nhân đinh đ ́ ̀ ̣ ̣ ược chân ly vê s ́ ̀ ự khô, nguyên nhân cua ̉ ̉ sự khô, s ̉ ự diêt khô va con đ ̣ ̉ ̀ ường đưa đên s ́ ự diêt khô. Cai không thây, không nhân ̣ ̉ ́ ́ ̣ ̣ đinh được đo chinh la nguyên nhân lam đông l ́ ́ ̀ ̀ ̣ ực thuc đây banh xe đ ́ ̉ ́ ời sông chuyên ́ ̉ ̣ ̃ ̀ ̀ ́ ́ ̣ ́ ́ ̉ ̣ ̣ ̉ ự viêc. đông. Vô minh nghia la không nhin thây cai thât cai đung cua van vât, cua s ̣ ́ ̀ ̉ ̀ ̣ ̉ ̀ ̣ Vô minh co hai phân: căn ban vô minh va chi mat vô minh. Căn ban la côi gôc, chi ́ ̣ ̀ ̣ ̉ mat la ngon nganh hay nhanh nhoc. Căn ban vô minh: t ̀ ́ ́ ừ vô minh phat ra nghiêp, ́ ̣ ̣ ̀ ưc đi tho sanh…. Vây vô minh ban đâu la gôc cua sinh t nghiêp dân thân th ̃ ́ ̣ ̣ ̀ ̀ ́ ̉ ử, nên goị ̉ ̣ la căn ban vô minh. Chi mat vô minh: vô minh duyên hanh, hanh duyên th ̀ ̀ ̀ ưc, th ́ ưć ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ duyên danh săc, danh săc duyên luc nhâp, luc nhâp duyên xuc, xuc duyên tho, tho ́ ́ ́ ́ ̣ ̉ ̣ ́ ̀ ̉ ́ ̣ ̉ duyên ai, ai duyên phu. Vây ai va thu chinh la chi mat vô minh. Khi tu, không thê tiêu ́ ́ ̀ 17
̣ ược căn ban vô minh vi căn ban vô minh la vô minh ban đâu, no thuôc vê qua diêt đ ̉ ̀ ̉ ̀ ̀ ́ ̣ ̀ ́ khứ đa qua. Nên hiên tai con ng ̃ ̣ ̣ ươi cân tu đê tiêu diêt đ ̀ ̀ ̉ ̣ ược chi mat vô minh, thi se ̣ ̀ ̃ đứt sinh tử. Chi mat vô minh gôm co ai va thu. Vây ai va thu la gi ? Ai (goi la yêu): ̣ ̀ ́ ́ ̀ ̉ ̣ ́ ̀ ̉ ̀ ̀ ́ ̣ ̀ tưc la tinh cam cua con ng ́ ̀ ̀ ̉ ̉ ươi đôi v ̀ ́ ới sự vât, s ̣ ự viêc thich hay không thich. Nêu ̣ ́ ́ ́ ̉ ̉ ̣ ̀ ư, niu keo): t thich thi dân đên Thu. Thu (hay goi la gi ́ ̀ ̃ ́ ̃ ́ ́ ưc la khi đa thich s ́ ̀ ̃ ́ ự vât ây thi ̣ ́ ̀ ́ ữ lây ma không muôn r muôn gi ́ ̀ ́ ời (vi du thây cuôc sông t ́ ̣ ́ ̣ ́ ươi đep thi không muôn ̣ ̀ ́ ́ ́ ữ hanh phuc trên đ chêt, muôn gi ̣ ́ ời mai mai, đên khi gân chêt con ng ̃ ̃ ́ ̀ ́ ười cam thây ̉ ́ ̉ ̣ ̣ ̃ ̣ ̀ ́ ́ ̣ mât hêt dân đên đau khô), van vât trên vu tru nay vôn không co thât, nêu con ng ́ ́ ̃ ́ ́ ười ́ ̉ ́ ̣ ưc la con ng ghet bo cai không thât t ́ ̀ ươi châp vao cai không thât đo, ma châp vao cai ̀ ́ ̀ ́ ̣ ́ ̀ ́ ̀ ́ ̣ ́ ̀ ́ ̃ ̣ ̉ ̀ ̀ ̃ không thât đo thi no se tao ra đau khô dai dai (cung nh ư trên đời nay ma la th ̀ ̀ ứ chăng ̉ ̣ ược ai nhưng cứ châp theo câu chuyên v lam hai đ ̀ ́ ̣ ớ vân kinh di nên đâm ra s ̉ ̣ ợ hai). ̃ Nên con ngươi hay bo cai thich va không thich đi (vi du nh ̀ ̃ ̉ ́ ́ ̀ ́ ́ ̣ ư khi ta ăn đô ngot, thi ̀ ̣ ̀ đưng đê y đên cai thich hay không thich chi phôi ma chi nên biêt răng no co vi ngot). ̀ ̉ ́ ́ ́ ́ ́ ́ ̀ ̉ ́ ̀ ́ ́ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ời la bê khô”, “N Phât giao quan niêm “Cuôc đ ́ ̀ ̉ ̉ ươc măt cua chung sinh con ́ ́ ̉ ́ ̀ ̀ ơn nươc biên” [8, tr. 57]. Nôi khô phat sinh do vô th nhiêu h ́ ̉ ̃ ̉ ́ ường, chuyên biên, hoai ̉ ́ ̣ ̉ ̣ ́ ̣ ơm muôn cung se thay đôi. Khi thay đôi no se phat sinh khô. Hanh phuc khoai lac s ́ ́ ̣ ̃ ̃ ̉ ̉ ́ ̃ ́ ̉ ̣ ̉ ́ ̉ ̀ ̉ khô hanh. Ban chât cua nhân sinh la khô, con ngươi khi sinh ra đa khô. Nôi khô la do ̀ ̃ ̉ ̃ ̉ ̀ con ngươi t ̀ ự gây nên trong cuôc sông cua minh. Va môt khi ma con ng ̣ ́ ̉ ̀ ̀ ̣ ̀ ươi đêu chiu ̀ ̀ ̣ cung nh ̀ ư nhau rôi thi qua th ̀ ̀ ̉ ực no chăng la nguyên uy cua khô n ́ ̉ ̀ ̉ ̉ ̉ ữa. Noi cach khac, ́ ́ ́ ̣ ̉ ̣ ̉ ̣ theo quan niêm cua Phât giao không phai theo đinh nghia thông th ́ ̃ ương vê khô vât ̀ ̀ ̉ ̣ ́ ̉ ̀ ̣ ̀ ̉ ̣ chât, khô tinh thân, goi chung la khô tho. ̉ ̉ ự bât toan bât đinh, chuyên dich. Khô la y th Khô chinh ra chi s ́ ́ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ ́ ức được sự tương đôi, bât đinh va chuyên dich cua moi th ́ ́ ̣ ̀ ̉ ̣ ̉ ̣ ực tai, moi gia tri. Sinh không con la ̣ ̣ ́ ̣ ̀ ̀ ̣ ́ ưa vi co t tuyêt đôi n ̃ ̀ ́ ử, lao, bênh; t ̃ ̣ ử cung con la tuyêt đôi vi co sinh, lao, bênh… Moi ̃ ̀ ̀ ̣ ́ ̀ ́ ̃ ̣ ̣ sự chi la “tuông ao hoa” la săc săc không không, la co đo rôi mât đo. Tât ca nh ̉ ̀ ̀ ̉ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ̀ ́ ́ ́ ̉ ững gì được xem la chân xac nhât, xet cho cung cung chi la ao t ̀ ́ ́ ́ ̀ ̃ ̉ ̀ ̉ ưởng, la ̀ươc đinh. ́ ̣ ́ ưc đ Y th ́ ược tinh cach t ́ ́ ương đôi vô th ́ ường ây chinh la y th ́ ́ ̀ ́ ức “khô” la y ̉ ̀ ́ thưc vê s ́ ̀ ự bât toan cua moi s ́ ̀ ̉ ̣ ự. Đo la nôi “khô” uyên nguyên, la khô đê, la đê nhât ́ ̀ ̃ ̉ ̀ ̉ ́ ̀ ̣ ́ ́ ́ ̣ ́ ̀ ̣ ̣ ́ ̉ ́ thanh đê. Măt khac, trên binh diên nhân sinh, theo Phât giao, khô chinh la vi không y ̀ ̀ ́ thưc đ ́ ược nôi “khô” uyên nguyên ây – không y th ̃ ̉ ́ ́ ức được nôi khô uyên nguyên ây ̃ ̉ ́ 18
tưc la sa vao canh “ viên ly điên đao” (Kinh bat nha), la châp nhân vô th ́ ̀ ̀ ̉ ̃ ̉ ́ ̃ ̀ ́ ̣ ường lam ̀ thương, lây vô nga lam nga, la v ̀ ́ ̃ ̀ ̃ ̀ ương măc vao vong sinh t ́ ́ ̀ ̀ ử luân hôi. ̀ ́ ược moi s Noi cach khac, thây đ ́ ́ ́ ̣ ự vô thường, vô nga la lây đ ̃ ̀ ́ ược nôi khô uyên ̃ ̉ ́ ược khô đê, không thây đ nguyên, thây đ ̉ ́ ́ ược moi s ̣ ự chi la vô th ̉ ̀ ường, vô nga t ̃ ức là ̀ ̣ ́ ́ ̉ ̣ ̀ ̀ ̣ ̣ vô tinh chiu lây cac khô tho vi sinh ra, gia đi, bênh tât, chêt choc, chia lia, thu oan, ́ ́ ̀ ̀ ́ thich ma không đ ́ ̀ ược, muôn bo ma không đ ́ ̉ ̀ ược. ̉ ̣ ức cua Phât giao nh Căn ban đao đ ̉ ̣ ́ ư vây la môt căn ban tri th ̣ ̀ ̣ ̉ ưc, môt hiêu biêt ́ ̣ ̉ ́ chứ không phai la môt long tin, hoăc môt măc khai. Thây đ ̉ ̀ ̣ ̀ ̣ ̣ ̣ ̉ ́ ược va hiêu đ ̀ ̉ ược nguyên ̉ ̉ ̉ ̀ ̉ ự tim đ uy cua “ khô” thi phai t ̀ ược những phương thưc thoat khô. ́ ́ ̉ 1.2.2. Tự do va nghiêp ̀ ̣ ̉ Khô không tự nhiên ma co, ma la do môt diên trinh tich luy t ̀ ́ ̀ ̀ ̣ ̃ ̀ ́ ̃ ừ muôn kiêp luân ́ hôi sinh t ̀ ử. Con vô minh thi con luân hôi sinh t ̀ ̀ ̀ ̀ ử, con diên trinh tao khô. Co nghia la ̀ ̃ ̀ ̣ ̉ ́ ̃ ̀ con ngươi khi sinh ra đa bi vô minh che lâp tâm tri, nêu không thây không hiêu thi ̀ ̃ ̣ ́ ́ ́ ́ ̉ ̀ con ngươi không bao gi ̀ ờ thoat khô. Theo quan điêm nhân qua thi khô la qua, tâp la ́ ̉ ̉ ̉ ̀ ̉ ̀ ̉ ̣ ̀ nhân. Thông thương hanh đông đao đ ̀ ̀ ̣ ̣ ức vân đ ̃ ược quan niêm nh ̣ ư môt hanh đông t ̣ ̀ ̣ ự ́ ự do đê muôn lam, đê lam đê nhân lây kêt qua công viêc lam cua do. Nêu không co t ́ ̉ ́ ̀ ̉ ̀ ̉ ̣ ́ ́ ̉ ̣ ̀ ̉ ̣ ̣ ức. Quan niêm t minh thi cung không co hanh đông đao đ ̀ ̀ ̃ ́ ̀ ̣ ự do như vây không phu ̣ ̀ hợp vơi quan niêm nghiêp bao cua Phât giao. Nh ́ ̣ ̣ ́ ̉ ̣ ́ ưng nghiêp va t ̣ ̀ ự do vân bô sung ̃ ̉ ̣ ức. cho nhau trong hanh vi đao đ ̀ ̣ ́ ́ ̣ ̣ ́ ̣ ̀ ̉ ̉ ̣ Trong Phât giao, khai niêm nghiêp rât quan trong dung đê chi quy luât chung ̉ ̣ ̣ ̀ ới quan niêm nhân qua. nhât vê nguyên nhân – kêt qua. Quan niêm nghiêp đi liên v ́ ̀ ́ ̣ ̉ ̣ ̉ ̀ ̣ ̣ ̀ ững hanh đông, tao Không co quan hê nhân qua thi không co nghiêp. “ Nghiêp” la nh ́ ́ ̀ ̣ ̣ tac do ba n ́ ơi “ thân, khâu, y”. Theo đao Phât môi tac đông cua nghiêp d ̉ ́ ̣ ̣ ̃ ́ ̣ ̉ ̣ ưới môt điêu ̣ ̀ ̣ ́ ̣ ̃ ̣ ̉ ̣ ̉ ́ ́ ́ ̃ ơi trở laị kiên nhât đinh se tao thanh qua (sa. phalasa). Môt khi qua đo chin, no se r ̀ ngươi tao ra no. Muôn thanh qua, môt nghiêp phai tôt (thiên, sa. kulasa) hay xâu (bât ̀ ̣ ́ ́ ̀ ̉ ̣ ̣ ̉ ́ ̣ ́ ́ ̣ ̀ ̀ ̣ ̀ ̣ ́ ́ ̀ ự cô y đo, môt nghiêp đê lai môt dâu thiên, sa. akusala) va la môt hanh đông cô y. Vi s ́ ́ ́ ̣ ̣ ̉ ̣ ̣ ́ ́ ơi tâm thưc cua ng vêt n ́ ̉ ươi tao nghiêp va tâm th ̀ ̣ ̣ ̀ ức đo se h ́ ̃ ương theo nh ́ ưng s ̃ ự taọ ́ ̉ tac cua chinh minh. Th ́ ̀ ơi gian đê môt qua chin muôi co thê keo dai rât lâu va chinh no ̀ ̉ ̣ ̉ ́ ̀ ́ ̉ ́ ̀ ́ ̀ ́ ́ ́ ̣ tac đông nên s ự tai sinh va lam loai h ́ ̀ ̀ ̀ ưu tinh, trong đo co con ng ̃ ̀ ́ ́ ười cứ lưu mai trong ̃ luân hôi (sa. samsara). ̀ 19
̣ ̣ ược gây ra hoăc băng hanh đông thuôc thân, thuôc tâm hay ngôn Môt nghiêp đ ̣ ̀ ̀ ̣ ̣ ̣ ngư. Nh ̃ ư thê khi ng ́ ươi ta co y lam cai gi thi đa tao nghiêp, không nhât thiêt viêc lam ̀ ́ ́ ̀ ́ ̀ ̀ ̃ ̣ ̣ ́ ́ ̣ ̀ ́ ̉ ́ ư tưởng đa tao tac nghiêp. Môt hanh đông se không gây đo xay ra hay không. Chinh t ̃ ̣ ́ ̣ ̣ ̀ ̣ ̃ ̣ ́ ́ ược thực hiên ma không xuât phat t nghiêp nêu no đ ̣ ̀ ́ ́ ừ tham, sân, si. Môt nghiêp tôt co ̣ ̣ ́ ́ ̉ ̣ ́ ̉ ́ ̣ ự tai sinh. Tao nghiêp tôt không co nghia la châm thê mang lai kêt qua tôt trong môt s ́ ̣ ̣ ́ ́ ̃ ̀ ́ dưt tai sinh. Muôn thoat khoi luân hôi, con ng ́ ́ ́ ́ ̉ ̀ ươi phai t ̀ ̉ ừ bo nghiêp tôt lân nghiêp ̉ ̣ ́ ̃ ̣ ̉ ̉ ̣ ̣ ực không đông nghia v xâu. Cân phai hiêu nghiêp va nghiêp l ́ ̀ ̀ ̀ ̃ ới thuyêt cho răng moi ́ ̀ ̣ ̣ ̀ ược quyêt đinh săn ( thuyêt đinh mênh). Nghiêp lam cho con ng viêc đê đ ́ ̣ ̃ ́ ̣ ̣ ̣ ̀ ươi tai sinh ̀ ́ ̣ ̣ ời, môt hoan canh nhât đinh, nh trong môt cuôc đ ̣ ̀ ̉ ́ ̣ ưng hanh đông cua con ng ̀ ̣ ̉ ươi trong ̀ ̣ ời đo vân co s cuôc đ ́ ̃ ́ ự tự do. Nghiêp sinh ra hoan canh, nh ̣ ̀ ̉ ưng sự phan ̉ ưng đôi v ́ ́ ới ̀ ̉ ̣ ̀ hoan canh lai năm trong tay con ng ươi. ̀ ̉ ̣ ̉ ̀ ̀ ̉ ̉ ̣ ̃ ừ vô thuy cua Khô theo Phât giao chi la thanh qua cua môt diên trinh tich luy, t ́ ̃ ̀ ́ ̉ ̉ nhưng vong nghiêp do vô minh hay mê vong gây ra. Nhân qua theo Phât giao không ̃ ̣ ̣ ̣ ̉ ̣ ́ ̉ ̉ ̀ phai chi la nhân trươc qua sau. Diên trinh nhân qua cua Phât giao không phai la môt ́ ̉ ̃ ̀ ̉ ̉ ̣ ́ ̉ ̀ ̣ đường thăng thuân chiêu v ̉ ̣ ̀ ơi th ́ ơi gian không gian, ma la môt vong tron khep kin, ̀ ̀ ̀ ̣ ̀ ̀ ́ ́ ̣ ̣ môt mang l ươi trong đo nhân cung co thê la qua, qua cung co thê la nhân. Nhân, qua ́ ́ ̃ ́ ̉ ̀ ̉ ̉ ̃ ́ ̉ ̀ ̉ ̀ ̣ ̉ ̀ ́ ươc, cai sau, cai trong, cai ngoai ma co thê đông th va nghiêp không chi la cai tr ́ ́ ́ ́ ̀ ̀ ́ ̉ ̀ ời trươc sau, trong ngoai. Đo chinh la quan niêm “trung trung duyên kh ́ ̀ ́ ́ ̀ ̣ ̀ ̀ ởi”. Theo quan ̉ điêm trung trung duyên kh ̀ ̀ ởi đo, chung ta co thê noi la co rât nhiêu mô th ́ ́ ́ ̉ ́ ̀ ́ ́ ̀ ức nhân quả như nhân qua hô t ̉ ̃ ương, nhân qua chuyên biên, nhân qua đông th ̉ ̉ ́ ̉ ̀ ời, nhân qua di th ̉ ̣ ơi.̀ ̀ ́ ưng qua không trông thây ngay đ Vi co nh ̃ ̉ ́ ược nhân, vi co nh ̀ ́ ững nhân không tiên liêu ̣ được qua ngay nên m ̉ ơi co y niêm “nghiêp di” m ́ ́ ́ ̣ ̣ ̃ ơi co “điêu oan”. Tuy nhiên, quan ́ ́ ̀ ̉ ̉ ̉ ̣ ̣ ́ ươc sau, tăng giam hay cai nay điêm nhân qua cua Phât giao luôn nhân manh đên tr ́ ́ ́ ̉ ́ ̀ ́ ́ ́ ̉ ̉ ̀ ương đôi, đêu do y th gây ra cai khac, tât ca chi la t ́ ̀ ́ ức tương đôi, nghia la do vô minh ́ ̃ ̀ ma co. ̀ ́ Nhưng vơi môi ng ́ ̃ ươi thi vô minh đa tac đông nh ̀ ̀ ̃ ́ ̣ ư thê nao, nghiêp đa đ ́ ̀ ̣ ̃ ược ́ ợp như thê nao? Môt khi t kêt h ́ ̀ ̣ ự do đa đi kem “v ̃ ̀ ơi” hoăc “đê ma” thi t ́ ̣ ̉ ̀ ̀ ự do không ̣ ́ ữa. Suy cho cung, điêu t con la tuyêt đôi n ̀ ̀ ̀ ̀ ự do kha di y nghia nhât la t ̉ ̃ ́ ̃ ́ ̀ ự do hiêu biêt ̉ ́ ̉ ̉ vê nôi khô cua minh. T ̀ ̃ ̀ ự do đê xac nhân nôi khô cua tôi la do tôi, va do đo, châm d ̉ ́ ̣ ̃ ̉ ̉ ̀ ̀ ́ ́ ứt 20