Lao động của trẻ em trong nền kinh tế quá độ ở Việt Nam - Nguyễn Văn Chính

X· héi häc sè 2 (90), 2005 57<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Lao ®éng cña trÎ em<br /> trong nÒn kinh tÕ qu¸ ®é ë ViÖt Nam<br /> NguyÔn V¨n ChÝnh<br /> <br /> <br /> 1. Tõ nh÷ng viÔn c¶nh lý thuyÕt<br /> Trong kho¶ng h¬n mét thËp kû qua, ®· nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ lao<br /> ®éng cña trÎ em ë ViÖt Nam ®−îc c«ng bè. Tuy nhiªn, chóng ta cã thÓ nhËn thÊy<br /> r»ng phÇn lín c¸c nghiªn cøu nµy ®−îc tiÕn hµnh bëi c¸c tæ chøc quèc tÕ hoÆc phi<br /> chÝnh phñ n−íc ngoµi trong khi cßn Ýt c¸c nhµ nghiªn cøu trong n−íc quan t©m ®Õn<br /> hiÖn t−îng x· héi nµy. Nãi chung, nh÷ng h×nh thøc lao ®éng trÎ em cã nhiÒu bøc xóc<br /> nh− ®¸nh giÇy, b¸n b¸o, m¹i d©m, lang thang kiÕm ¨n trªn ®−êng phè hoÆc trÎ em<br /> gióp viÖc trong c¸c hé gia ®×nh th−êng ®−îc chó ý nhiÒu h¬n (Rubenson 2004; Le<br /> Bach Duong 2002; Save the Children Sweden 2000; Franklin & Do Ngoc Ha 1999;<br /> Theis & Hoang Thi Huyen 1998; Duong Van Thanh 1998; Ngo Kim Cuc & Flamm<br /> 1997; Gallup 1995; Bond 1992). Nh÷ng nghiªn cøu nãi trªn cã khuynh h−íng tËp<br /> trung vµo thùc tÕ cña cuéc sèng vµ viÖc lµm ®a d¹ng cña trÎ em ®Ó tõ ®ã t×m kiÕm c¸c<br /> biÖn ph¸p can thiÖp hoÆc n©ng cao nhËn thøc cña x· héi vÒ hiÖn t−îng x· héi ®Æc<br /> biÖt nµy. Trong khi ®ã, mét sè nghiªn cøu do c¸c nhµ nghiªn cøu n−íc ngoµi tiÕn<br /> hµnh d−íi sù tµi trî cña c¸c tæ chøc quèc tÕ (nh− World Bank ch¼ng h¹n) l¹i th−êng<br /> cè g¾ng ph©n tÝch lao ®éng trÎ em ViÖt Nam ë tÇm vÜ m«. C¸c nghiªn cøu nµy<br /> (Edmonds & Pavnik 2003; Edmonds & Turk 2002; van de Walle 2000; Rosati &<br /> Tzannatos 2000; Behman & Knowles 1999; Moock, Patrinos & Venkataraman 1998;<br /> Liu Yuk Chu 1996) th−êng cè g¾ng ®¹t ®Õn tÇm kh¸i qu¸t cao nh−ng l¹i chñ yÕu dùa<br /> trªn lèi tiÕp cËn kinh tÕ häc duy lý, vµ th−êng bá qua tiÕng nãi cña nh÷ng ng−êi<br /> trong cuéc nh− trÎ em ®ang lao ®éng, cha mÑ vµ nh÷ng ng−êi chñ sö dông lao ®éng.<br /> VÒ phÝa ViÖt Nam, ®· cã mét sè tµi liÖu giíi thiÖu c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vµ<br /> quy ®Þnh cña nhµ n−íc cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò lao ®éng cña trÎ em (Ng« B¸ Thµnh<br /> 1992; Vò Ngäc B×nh (1994; 1995a;1995b). §¸ng tiÕc lµ ch−a cã nhiÒu c«ng tr×nh<br /> nghiªn cøu khoa häc do c¸c tæ chøc hoÆc nhµ khoa häc trong n−íc tiÕn hµnh nh»m<br /> ®¸nh gi¸ møc ®é vµ tÝnh chÊt cña lao ®éng trÎ em ®Ó lµm c¬ së cho c¸c ho¹t ®éng<br /> thùc tiÔn còng nh− n©ng cao hiÓu biÕt cña x· héi vÒ hiÖn t−îng nµy. Mét vµi nghiªn<br /> cøu ®· cã th−êng nhá lÎ vÒ quy m«, ph©n t¸n vÒ néi dung vµ thiÕu sù dÉn d¾t cña c¸c<br /> lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thÝch hîp, do ®ã ch−a thùc sù gãp phÇn n©ng cao<br /> nhËn thøc vÊn ®Ò vµ c¶i thiÖn kh¶ n¨ng x©y dùng chÝnh s¸ch øng dông vµo ®êi sèng<br /> thùc tiÔn. Trong khu«n khæ cña bµi viÕt nµy, t«i sÏ ®iÓm l¹i mét sè lý luËn th−êng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 58 Lao ®éng cña trÎ em trong nÒn kinh tÕ qu¸ ®é ë ViÖt Nam<br /> <br /> ®−îc ¸p dông vµo nghiªn cøu vÊn ®Ò lao ®éng trÎ em trªn thÕ giíi vµ tõ ®ã, ®Ò xuÊt<br /> mét khung lý thuyÕt ®Ó ph©n tÝch hiÖn t−îng lao ®éng trÎ em trong bèi c¶nh cña nÒn<br /> kinh tÕ qu¸ ®é ë n−íc ta.<br /> 1.1. §ãi nghÌo, møc sinh vµ nhu cÇu vÒ lao ®éng<br /> Cã thÓ nãi r»ng nh÷ng quan t©m vÒ mÆt lý luËn ®èi víi hiÖn t−îng lao ®éng<br /> cña trÎ em b¾t ®Çu në ré tõ nh÷ng thËp niªn gi÷a thÕ kû 20, khi c¸c nhµ d©n sè häc<br /> b¾t ®Çu ®Æt c©u hái t¹i sao c¸c x· héi n«ng d©n thuéc ThÕ giíi Thø Ba l¹i cã tû lÖ<br /> sinh con cao nh− vËy? C¸c lý thuyÕt “chøc n¨ng luËn” vµ “quyÕt ®Þnh luËn” ®· ®−îc<br /> vËn dông ®Ó ph©n tÝch hiÖn t−îng nµy. Vµ ng−êi ta ®· ®i ®Õn mét gi¶ thuyÕt lµ së dÜ<br /> c¸c gia ®×nh n«ng d©n ¸ ch©u cã khuynh h−íng sinh nhiÒu con bëi v× trÎ con cã gi¸<br /> trÞ kinh tÕ ®èi víi cha mÑ chóng, vµ c¸c gi¸ trÞ nµy cã thÓ ®o ®Õm ®−îc b»ng c¸ch tÝnh<br /> to¸n gi÷a “chi phÝ vµ lîi Ých” (costs and benefits). Nhµ nghiªn cøu cã ¶nh h−ëng cña<br /> tr−êng ph¸i nµy lµ M. Mamdani (1972). ¤ng cho r»ng trong c¸c x· héi n«ng nghiÖp,<br /> lao ®éng lµ mét yÕu tè quan träng nhÊt. §«ng con ®−îc xem nh− mét thø tµi s¶n vµ<br /> lµ nguån t¹o ra c¸c tÝch luü cña c¶i cho gia ®×nh. Quan s¸t cña «ng trong nhiÒu n¨m<br /> ë c¸c hé gia ®×nh n«ng d©n Ên §é dÉn «ng ®Õn nhËn xÐt r»ng “nh÷ng hé nghÌo khã<br /> th−êng ®−¬ng ®Çu víi khã kh¨n kh«ng ph¶i b»ng c¸ch gi¶m sè con mµ ng−îc l¹i,<br /> b»ng c¸ch ®Î thªm nhiÒu con.” (Mamdani, 1972:127). NhËn xÐt nµy ®· ®Æt c¬ së cho<br /> mét khuynh h−íng nghiªn cøu trong ®ã g¾n tËp qu¸n sinh ®Î víi vÊn ®Ò lao ®éng<br /> cña trÎ em trong c¸c x· héi n«ng d©n. Ch¼ng h¹n, White (1975) ®· vËn dông lý luËn<br /> nµy vµo nghiªn cøu vai trß kinh tÕ cña trÎ em ë Indonesia. Sö dông ph−¬ng ph¸p<br /> ph©n tÝch quü thêi gian cña c¸c thµnh viªn hé gia ®×nh n«ng d©n ë mét lµng Java ®Ó<br /> nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng, «ng ®· nhËn<br /> xÐt r»ng tõ tuæi lªn 8, nh÷ng ®ãng gãp vÒ mÆt kinh tÕ cña trÎ em vµo viÖc duy tr× sù<br /> sinh tån cña gia ®×nh ®· ngang b»ng víi ng−êi lín (White 1975:135). Ph¸t triÓn lËp<br /> luËn nµy, Nag vµ Kak (1984) ®· nghiªn cøu mét lµng Ên §é vµ ®i ®Õn kÕt luËn r»ng<br /> gi¸ trÞ cña trÎ em Ýt nhÊt ®−îc biÓu hiÖn ë ba khÝa c¹nh: 1) lµ mét nguån lao ®éng cña<br /> gia ®×nh; 2) lµ mét nguån ®¶m b¶o an sinh cho tuæi giµ cña cha mÑ; 3) lµ mét nguån<br /> b¶o hiÓm chèng l¹i c¸c rñi ro.<br /> TiÕp cËn d©n sè häc vÒ lao ®éng cña trÎ em ®· t¹o nªn mét cuéc tranh luËn s«i<br /> næi vÒ quan hÖ nh©n qu¶ gi÷a tû lÖ sinh cao vµ sö dông lao ®éng trÎ em trong c¸c hé<br /> gia ®×nh n«ng d©n. C¸c nhµ nghiªn cøu tham gia cuéc th¶o luËn nµy ®· chØ ra r»ng<br /> sù c¶i thiÖn kinh tÕ hé gia ®×nh kh«ng cã mèi liªn hÖ ch¾c ch¾n ®Õn nh÷ng ®ãng gãp<br /> vÒ lao ®éng cña trÎ em. Dasgupta (1977) vµ Vlasoff (1979) ®· so s¸nh ®Çu vµo cña lao<br /> ®éng ng−êi lín vµ trÎ em vµ cho r»ng c¸ch nh×n trÎ em nh− lµ “nguån vèn cña ng−êi<br /> nghÌo” lµ kh«ng chÝnh x¸c (Vlasoff 1979:428). C¸c ph¸t hiÖn nh− vËy ®· lµm cho<br /> White, vèn lµ mét trong nh÷ng chñ thuyÕt vÒ mèi liªn hÖ gi÷a tû lÖ sinh cao vµ lao<br /> ®éng trÎ em ph¶i thõa nhËn:<br /> “Mèi liªn hÖ gi÷a tû lÖ sinh, ngµy c«ng lao ®éng thÊp, vµ chØ sè ®Çu vµo cao<br /> cña lao ®éng trÎ em chØ cho thÊy cã mét ®iÒu g× ®ã hay ho ®Ó gi¶i thÝch mµ th«i, vµ<br /> nhiÒu nghiªn cøu vÒ lao ®éng cña trÎ em sö dông ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn “gi¸ trÞ kinh<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 59<br /> <br /> tÕ cña trÎ em” còng kh«ng ®¹t ®−îc nh÷ng tiÕn bé xa h¬n; cuéc th¶o luËn rèt cuéc<br /> còng chØ xoay quanh vÊn ®Ò ®Þnh nghÜa, ph−¬ng ph¸p ®o ®Õm, ®¸nh gi¸ “chi phÝ” vµ<br /> “lîi Ých”, vµ cuèi cïng còng ch¼ng ®−a ra ®−îc c¸i g× míi h¬n ngoµi viÖc cho r»ng tËp<br /> qu¸n sinh ®Î ph¶n ¸nh c¸c quan ®iÓm h¬n lµ nh÷ng thùc tÕ râ rµng” (White,<br /> 1982:605).<br /> Cuéc tranh luËn vÒ nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh tû lÖ sinh ®Î cao trong c¸c x· héi<br /> n«ng d©n còng lµm cho c¸c nhµ nghiªn cøu buéc ph¶i suy nghÜ l¹i luËn ®iÓm cña<br /> m×nh. Ng−êi ta c¶m thÊy bÕ t¾c khi sö dông c¸ch tiÕp cËn dùa trªn ph©n tÝch “chi phÝ<br /> vµ lîi Ých” cña trÎ em v× rÊt nhiÒu khÝa c¹nh trong viÖc nu«i d−ìng mét ®øa trÎ<br /> kh«ng thÓ tÝnh nh− mét thø “chi phÝ” th«ng th−êng, còng nh− “lîi Ých” cña cha mÑ cã<br /> ®−îc tõ con c¸i kh«ng chØ lµ kinh tÕ. C¸ch tiÕp cËn nµy ®· bÞ phª ph¸n lµ qu¸ “duy ý<br /> chÝ” v× nã lê ®i c¸c vai trß v¨n hãa, x· héi vµ ®¹o ®øc cña trÎ em trong x· héi<br /> (Caldwell 1976; 1982), vµ kh«ng xem xÐt c¸c ý nghÜa cã tÝnh biÓu t−îng vµ c¸c gi¸ trÞ<br /> x· héi lµm nÒn t¶ng cho c¸c hµnh vi kinh tÕ (Rogers & Standing 1981; Godda &<br /> White 1982). V¶ l¹i, quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ con c¸i còng gièng nh− mét dßng ch¶y<br /> liªn tôc mµ nh÷ng tÝch luü tõ thÕ hÖ nµy ®−îc trao truyÒn l¹i cho thÕ hÖ sau vµ<br /> nh÷ng “chi phÝ” cña cha mÑ trong viÖc nu«i d−ìng vµ gi¸o dôc kh«ng ph¶i ®Ó chóng<br /> lµm viÖc cho m×nh mµ chÝnh lµ ®Ó t¹o ra tiÒn ®Ò ph¸t triÓn cña thÕ hÖ kÕ tiÕp.<br /> 1.2. TÝch luü t− b¶n vµ sö dông søc lao ®éng cña trÎ em<br /> Thùc ra, tr−íc khi c¸ch tiÕp cËn d©n sè häc ®−îc ph¸t triÓn, c¸c nhµ kinh tÕ<br /> häc M¸c-xÝt ®· tõ l©u ®Ó ý nghiªn cøu hiÖn t−îng lao ®éng cña trÎ em vµ lµ nh÷ng<br /> ng−êi ®Çu tiªn ph©n tÝch nh÷ng céi rÔ cña hiÖn t−îng nµy. ChÝnh Marx trong t¸c<br /> phÈm T− B¶n ®· dµnh nhiÒu c«ng søc (tõ ch−¬ng 8 ®Õn ch−¬ng 13 cña tËp I bé T−<br /> B¶n, 1976) ®Ó ph©n tÝch vÊn ®Ò lao ®éng cña trÎ em. Cã thÓ nhËn thÊy r»ng trong häc<br /> thuyÕt vÒ lao ®éng cña Marx, cã hai luËn ®iÓm c¬ b¶n vÒ lao ®éng trÎ em cÇn ®−îc<br /> l−u ý. §ã lµ: 1) t¸i s¶n xuÊt ra søc lao ®éng vµ vÞ trÝ cña lao ®éng cña trÎ em trong<br /> thÞ tr−êng lao ®éng t− b¶n chñ nghÜa; 2) sù bãc lét søc lao ®éng cña trÎ em.<br /> Theo Marx, t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c hé gia<br /> ®×nh bao gåm vî chång vµ c¸c con, trong ®ã ng−êi chång ®−îc gi¶ ®Þnh lµ cã tr¸ch<br /> nhiÖm cho viÖc kiÕm tiÒn nu«i gia ®×nh vµ ng−êi vî ®¶m tr¸ch c¸c viÖc trong nhµ.<br /> TiÒn c«ng lao ®éng cña ng−êi lín nãi chung t¹o thµnh “tiÒn c«ng cña gia ®×nh”, cÇn<br /> thiÕt cho sù sinh tån cña c¸c thµnh viªn trong nhµ. Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t−<br /> b¶n víi m¸y mãc hiÖn ®¹i ®· ®Æt tÊt c¶ mäi thµnh viªn cña gia ®×nh, kh«ng kÓ tuæi<br /> hay giíi, d−íi sù kiÓm so¸t cña c¸c chñ t− b¶n. Khi phô n÷ vµ trÎ em ®i vµo thÞ<br /> tr−êng lao ®éng, hä sÏ lµm gi¶m tiÒn c«ng cña nh÷ng ng−êi ®µn «ng vµ do ®ã, lµm<br /> t¨ng sù bãc lét cña chñ t− b¶n. Tõ ®ã, Marx cho r»ng:<br /> “Kh«ng ph¶i sù l¹m dông quyÒn lùc cña c¸c bËc cha mÑ ®· dÉn ®Õn viÖc bãc<br /> lét trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp søc lao ®éng trÎ em cña nhµ t− b¶n mµ thùc ra lµ ng−îc<br /> l¹i, chÝnh ph−¬ng thøc bãc lét t− b¶n chñ nghÜa, b»ng c¸ch g¹t bá nÒn t¶ng kinh tÕ<br /> phï hîp víi quyÒn lùc cña c¸c bËc cha mÑ, sö dông quyÒn lùc cña hä vµo sù l¹m dông<br /> nµy” (Marx 1976:620).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 60 Lao ®éng cña trÎ em trong nÒn kinh tÕ qu¸ ®é ë ViÖt Nam<br /> <br /> Nh− vËy, Marx ®· coi nguyªn nh©n ®i vµo thÞ tr−êng lao ®éng cña trÎ em<br /> kh«ng ph¶i lµ sù tù ®éng hay lµ kÕt qu¶ cña c¸c quyÕt ®Þnh cã tÝnh c¸ nh©n mµ chÝnh<br /> sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng kinh tÕ t− b¶n chñ nghÜa ®· t¹o ra hiÖn t−îng nµy. Tõ ®ã<br /> Marx cho r»ng thuª m−ín lao ®éng trÎ em lµ mét ph−¬ng thøc ®Ó c¸c chñ t− b¶n<br /> n©ng cao sù bãc lét cña m×nh (Marx 1976: 495).<br /> TiÕp cËn kinh tÕ häc m¸c-xit ®èi víi lao ®éng cña trÎ em ®Æc biÖt h÷u Ých v× nã<br /> quan t©m ®Õn nguyªn nh©n ®i vµo thÞ tr−êng lao ®éng vµ sù bãc lét søc lao ®éng cña<br /> trÎ em. H¬n n÷a, c¸ch tiÕp cËn nµy gióp xem xÐt hiÖn t−îng lao ®éng trÎ em trong<br /> bèi c¶nh lÞch sö - x· héi cña c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. B»ng c¸ch chØ ra mèi quan hÖ<br /> gi÷a tÝch lòy t− b¶n chñ nghÜa vµ bãc lét søc lao ®éng trÎ em, nã ®· biÖn hé m¹nh mÏ<br /> cho cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ ®Ó thay ®æi cuéc sèng cña ng−êi lao ®éng lµm thuª. Tuy<br /> nhiªn, c¸ch tiÕp cËn nµy còng cã nh÷ng lç hæng cÇn ph¶i ®−îc bæ khuyÕt. Tr−íc hÕt,<br /> b»ng c¸ch tËp trung vµo hÖ thèng kinh tÕ nh− mét tæng thÓ, nã bá qua c¸c mèi quan<br /> hÖ bªn trong hé gia ®×nh, cho r»ng vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ ë quyÒn lùc cña c¸c bËc cha<br /> mÑ mµ chÝnh hÖ thèng kinh tÕ míi lµ t¸c nh©n thùc sù ®Èy trÎ em vµo thÞ tr−êng lao<br /> ®éng. MÆt kh¸c, v× nã kh«ng xem träng vai trß cña c¸c hé gia ®×nh trong viÖc tæ chøc<br /> lao ®éng vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt nªn cã thÓ g©y khã kh¨n khi vËn dông vµo xem xÐt<br /> c¸c x· héi n«ng d©n. Thø hai, nh− Elson ®· chØ ra, c¸c kh¸i niÖm cña lý luËn nµy<br /> th−êng lµm cho ng−êi ta “bÞ lÉn lén gi÷a sù phô thuéc vÒ kinh tÕ víi phô thuéc vÒ x·<br /> héi”. Nã chØ coi søc lao ®éng cña trÎ em nh− lµ mét “sù bæ xung” trong khi nhiÒu<br /> nghiªn cøu thùc nghiÖm kh¸c ®· chØ ra r»ng trÎ em nhiÒu khi ph¶i lµm viÖc nh− lµ<br /> nh÷ng ng−êi kiÕm c¬m chñ yÕu (breadwiners) cña gia ®×nh, nhÊt lµ ®èi víi c¸c hé<br /> kh«ng cã “ng−êi chñ” ®µn «ng. Thø ba, tiÕp cËn kinh tÕ häc m¸c-xÝt ®· kh«ng tÝnh<br /> ®Õn nh÷ng rµng buéc v¨n hãa trong mèi liªn hÖ víi c«ng viÖc cña trÎ em, nh÷ng rµng<br /> buéc ®−îc dùa trªn thø bËc cña quan hÖ th©n téc, tuæi t¸c, giíi vµ t− t−ëng. Nh− t«i<br /> sÏ chØ ra trong bµi viÕt nµy, c¸c rµng buéc vÒ v¨n hãa th−êng ®ãng vai trß nh− lµ mét<br /> t¸c nh©n cèt yÕu thóc ®Èy trÎ em tham gia vµo ho¹t ®éng kinh tÕ.<br /> 1.3. Kinh tÕ hé gia ®×nh vµ lao ®éng trÎ em<br /> Trong khi t×m kiÕm c¸c c¬ së lý luËn míi ®Ó tiÕp cËn lao ®éng cña trÎ em, mét<br /> sè nhµ nghiªn cøu ®· t×m thÊy ë häc thuyÕt kinh tÕ t©n cæ ®iÓn (neo-classical<br /> economics) nh÷ng c¬ së lµm nÒn t¶ng lý luËn cho nghiªn cøu vµ c¸c gi¶i ph¸p thùc<br /> tiÔn cña m×nh. C¸c nhµ nghiªn cøu t©n cæ ®iÓn kh«ng xem xÐt hiÖn t−îng nµy nh− lµ<br /> hËu qu¶ cña qu¸ tr×nh bÇn cïng hãa vµ ¸p lùc cña tÝch luü t− b¶n mµ ®Æt nã vµo<br /> trong c¬ cÊu kinh tÕ hé gia ®×nh ®Ó ph©n tÝch. C¸ch tiÕp cËn nµy cho r»ng lao ®éng<br /> cña trÎ em lµ kÕt qu¶ cña sù kh¸c biÖt vÒ n¨ng lùc lao ®éng gi÷a ng−êi lín vµ trÎ em<br /> (Elson 1982; Rosenzweig 1981), vµ chñ yÕu lµ mét vÊn ®Ò cña kinh tÕ hé gia ®×nh<br /> (Nieuwenhuys 1996), do ®ã “khi kinh tÕ gia ®×nh khÊm kh¸ lªn th× lao ®éng cña trÎ<br /> em sÏ gi¶m ®i” (Nardinelli 1990:102). C¸ch tiÕp cËn lao ®éng trÎ em dùa trªn lý luËn<br /> vÒ kinh tÕ hé gia ®×nh ®· ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ nh−<br /> UNICEF, WHO, ILO sö dông vµ ®Æc biÖt mét sè nghiªn cøu gÇn ®©y vÒ lao ®éng trÎ<br /> em ë ViÖt Nam cña c¸c nhµ nghiªn cøu n−íc ngoµi do Ng©n hµng ThÕ giíi tµi trî<br /> còng sö dông c¸ch tiÕp cËn nµy (VÝ dô: Edmonds 2001; Edmonds & Turk 2002;<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 61<br /> <br /> Edmonds & Pavcnik 2003; van de Walle 2000).<br /> Thùc ra, kinh tÕ hé gia ®×nh nh− lµ mét yÕu tè quyÕt ®Þnh ®èi víi sù ®i vµo thÞ<br /> tr−êng lao ®éng cña lao ®éng trÎ em cßn cÇn ph¶i ®−îc xem xÐt kü h¬n trªn c¬ së<br /> nh÷ng nghiªn cøu thùc nghiÖm t¹i hé gia ®×nh. Lý luËn nµy chØ h÷u Ých khi c¸c<br /> thµnh viªn trong mét hé gia ®×nh lµ mét thÓ thèng nhÊt nh−ng trªn thùc tÕ, c¸c<br /> thµnh viªn trong gia ®×nh cã thÓ lµm viÖc cho riªng m×nh, vµ hä còng cã thÓ tù do<br /> trao ®æi lao ®éng víi thÞ tr−êng mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµm viÖc cho hé gia ®×nh<br /> cña m×nh. Trong tr−êng hîp nµy, c¸ch tiÕp cËn dùa trªn kinh tÕ hé gia ®×nh ®·<br /> kh«ng ®ñ ®Ó gióp ph©n tÝch c¸c mèi quan hÖ bªn trong hé gia ®×nh. MÆt kh¸c, chØ tËp<br /> trung vµo hé gia ®×nh nh− mét ®¬n vÞ ph©n tÝch, nã còng bá qua hÖ thèng kinh tÕ –<br /> x· héi nh− mét tæng thÓ trong ®ã c¸c hé gia ®×nh c¸ thÓ chØ lµ mét bé phËn. H¬n n÷a,<br /> ng−êi ta kh«ng thÓ sö dông c¸ch tiÕp cËn nµy ®Ó x¸c ®Þnh vµ ph©n tÝch c¸c khÝa c¹nh<br /> bãc lét lao ®éng vµ quyÒn cña trÎ em nh− lµ mét vÊn ®Ò chÝnh yÕu cña c¸c quan t©m<br /> x· héi ®èi víi hiÖn t−îng nµy.<br /> GÇn ®©y, Rosati vµ Tzannatos (2000) ®· vËn dông c¬ së lý luËn vÒ quyÕt ®Þnh<br /> cña hé gia ®×nh ®Ó gi¶i thÝch hiÖn t−îng lao ®éng vµ t×nh h×nh dù häc cña trÎ em ë<br /> ViÖt Nam. Nghiªn cøu nµy kh«ng t×m thÊy mèi liªn hÖ x¸c thùc gi÷a thay ®æi cña hÖ<br /> thèng kinh tÕ vµ lao ®éng cña trÎ em qua 2 cuéc ®iÒu tra møc sèng hé gia ®×nh tiÕn<br /> hµnh vµo nöa cuèi thËp kû 90 trªn ph¹m vi c¶ n−íc. Còng sö dông ph−¬ng ph¸p tiÕp<br /> cËn kinh tÕ hé gia ®×nh nh−ng nghiªn cøu cña Edmonds vµ Pavcnik (2003) l¹i g¾n<br /> vÊn ®Ò lao ®éng cña trÎ em víi qu¸ tr×nh tù do hãa th−¬ng m¹i ë ViÖt Nam. C¸c t¸c<br /> gi¶ nµy cho r»ng t×nh tr¹ng lao ®éng trÎ em gi¶m ®i trong nh÷ng n¨m qua cã mèi<br /> liªn hÖ mËt thiÕt víi viÖc xuÊt khÈu g¹o t¨ng v× c¸c hé n«ng d©n b¸n ®−îc g¹o víi gi¸<br /> cao, vµ do ®ã thu nhËp cña hé gia ®×nh n«ng d©n ®−îc c¶i thiÖn. Tõ ®ã, hä ®i ®Õn mét<br /> gi¶ ®Þnh r»ng khi ®Êt n−íc cµng héi nhËp h¬n n÷a vµo kinh tÕ thÞ tr−êng th× tû lÖ lao<br /> ®éng trÎ em sÏ cµng gi¶m. Thùc ra, kÕt luËn nµy chñ yÕu chØ dùa trªn nh÷ng thèng<br /> kª gÇn ®©y qua hai cuéc ®iÒu tra vÒ møc sèng (1992 & 1998) vµ cßn thiÕu nh÷ng<br /> nghiªn cøu thùc nghiÖm ë ph¹m vi hé gia ®×nh. ViÖt Nam vÉn ®ang ë trong thêi kú<br /> qu¸ ®é tõ kinh tÕ bao cÊp nhµ n−íc sang kinh tÕ thÞ tr−êng, thËt khã cã thÓ tin ®−îc<br /> t¸c ®éng cña toµn cÇu hãa l¹i cã thÓ t¸c ®éng ®Õn quyÕt ®Þnh cña hé gia ®×nh n«ng<br /> d©n chØ trong mét thêi gian ng¾n nh− vËy. MÆt kh¸c, ngoµi ®ång b»ng s«ng Cöu<br /> Long lµ khu vùc s¶n xuÊt lóa g¹o th−¬ng m¹i, c¸c khu vùc kh¸c cña ®Êt n−íc vÉn<br /> ch−a thãat khái nÒn n«ng nghiÖp tù cÊp. H¬n n÷a, cÇn ph¶i nhÊn m¹nh r»ng c¸c<br /> nghiªn cøu kh¸c vÒ lao ®éng trÎ em cho thÊy tû lÖ lao ®éng trÎ em cã chiÒu h−íng<br /> gi¶m ®i trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp nh−ng l¹i t¨ng lªn nhanh chãng ë c¸c lÜnh vùc<br /> phi n«ng nghiÖp.<br /> 1.4. Lao ®éng trÎ em nh− mét bé phËn cña cÊu tróc x· héi<br /> C¸c ph©n tÝch vÒ hiÖn t−îng lao ®éng trÎ em thÊy r»ng ®©y lµ mét thùc tÕ x·<br /> héi h¬n lµ mét hiÖn t−îng kinh tÕ häc trõu t−îng. Do vËy, cÇn thiÕt ph¶i lµm râ c¸c<br /> kh¸i niÖm vÒ c«ng viÖc cña trÎ em, c¸c ý nghÜa x· héi vµ v¨n hãa cña nã, vµ mèi liªn<br /> hÖ gi÷a c«ng viÖc cña trÎ em vµ qu¸ tr×nh x· héi hãa (Reynond 1991). Nh− ®· chØ ra ë<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 62 Lao ®éng cña trÎ em trong nÒn kinh tÕ qu¸ ®é ë ViÖt Nam<br /> <br /> trªn, c¸c ph−¬ng ph¸p thuÇn tuý kinh tÕ häc sÏ kh«ng thÓ mang l¹i sù hiÓu biÕt toµn<br /> diÖn vÊn ®Ò lao ®éng cña trÎ em, vµ do ®ã, khã cã thÓ ®−a mét gi¶i ph¸p toµn diÖn vÒ<br /> vÊn ®Ò nµy. Nãi nh− vËy kh«ng cã nghÜa r»ng c¸c ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn kh¸c nhau<br /> ®−îc th¶o luËn ë trªn lµ kh«ng thÝch hîp, ng−îc l¹i, t«i chØ cã ngô ý r»ng tham väng<br /> ph¸t triÓn mét hÖ thèng lý thuyÕt toµn diÖn lµ mét viÖc lµm hÕt søc khã kh¨n.<br /> Nh÷ng khã kh¨n nµy n»m ë hai khÝa c¹nh: 1) HiÖn t−îng trÎ em lao ®éng tån t¹i nh−<br /> mét thùc tÕ x· héi nh−ng c¸c nhµ nghiªn cøu l¹i th−êng cã khuynh h−íng ph©n tÝch<br /> nã th«ng qua c¸ch nh×n chñ quan cña m×nh, nhÊt lµ vÊn ®Ò lao ®éng trÎ em th−êng bÞ<br /> xen lÉn bëi c¸c c¶m xóc tù nhiªn cña c¸ nh©n nhµ nghiªn cøu hoÆc søc Ðp cña c«ng<br /> luËn; 2) Lao ®éng trÎ em ®· tån t¹i tõ l©u trong lÞch sö, tuy nhiªn mçi x· héi l¹i cã<br /> nh÷ng ®Æc ®iÓm kinh tÕ - v¨n hãa riªng còng nh− nhËn thøc vÒ vai trß cña trÎ em ë<br /> mçi nÒn v¨n hãa vµ x· héi th−êng rÊt kh¸c nhau. Hai vÊn ®Ò nµy (quan ®iÓm chñ<br /> quan vµ bèi c¶nh v¨n hãa x· héi kh¸c biÖt) th−êng t¹o nªn nh÷ng tranh luËn nãng<br /> báng gi÷a c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh ®èi víi lao ®éng cña trÎ em.<br /> Nh− ®· nãi ë trªn, chóng ta kh«ng thÓ chØ tiÕp cËn vµ ph©n tÝch lao ®éng trÎ<br /> em nh− lµ mét hiÖn t−îng kinh tÕ thuÇn tuý mµ cßn ®ßi hái ph¶i hiÓu ®−îc nh÷ng ý<br /> nghÜa cña viÖc lµm cña chóng tõ nh÷ng rµng buéc cña c¸c nÒn t¶ng ®¹o ®øc, v¨n hãa<br /> vµ x· héi. Nh÷ng lý thuyÕt ®· tãm l−îc ë trªn kh«ng nhÊt thiÕt lo¹i trõ lÉn nhau mµ<br /> tuú vµo tõng hoµn c¶nh x· héi nhÊt ®Þnh mµ chóng cã thÓ ®−îc sö dông nh− nh÷ng<br /> c«ng cô h÷u Ých ®Ó hiÓu ®−îc b¶n chÊt c«ng viÖc cña trÎ em. Ch¼ng h¹n, lý thuyÕt<br /> kinh tÕ häc m¸c-xÝt ®· mang l¹i mét gîi ý quan träng lµ hiÖn t−îng lao ®éng cña trÎ<br /> em cÇn ph¶i ®−îc tiÕp cËn vµ ph©n tÝch trong bèi c¶nh cña tõng ph−¬ng thøc s¶n<br /> xuÊt cô thÓ vµ nh×n nã trong mét tiÕn tr×nh lÞch sö nhÊt ®Þnh. Trªn c¬ së lý luËn kinh<br /> tÕ häc cña M¸c vÒ hiÖn t−îng lao ®éng trÎ em, hai nhµ nghiªn cøu Rodgers vµ<br /> Standing ®· ph¸t triÓn mét c¬ cÊu lý thuyÕt ®Ó tiÕp cËn vÊn ®Ò lao ®éng cña trÎ em<br /> trong ®ã xem hiÖn t−îng nµy nh− mét bé phËn hîp thµnh cña cÊu tróc x· héi<br /> (Rodgers vµ Standing, 1981). Ngô ý quan träng cña gi¶ thiÕt nµy lµ ë chç nã cho r»ng<br /> ng−êi ta sÏ kh«ng thÓ hiÓu ®−îc b¶n chÊt vµ c¸c vai trß kinh tÕ cña trÎ em nÕu chØ<br /> tiÕp cËn tõ c¸c khÝa c¹nh kinh tÕ thuÇn tuý. Ng−îc l¹i, c¸c ph©n tÝch vÒ lao ®éng cña<br /> trÎ em cÇn ph¶i ®−îc ®Æt vµo trong bèi c¶nh cña (1) ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ (2) c¸c<br /> yÕu tè cÊu tróc cña thÞ tr−êng lao ®éng mµ trong ®ã sù thuª m−ín trÎ em n¶y sinh.<br /> Bªn c¹nh c¸c yÕu tè cÊu tróc kinh tÕ, chóng ta còng cÇn ph©n tÝch c¸c yÕu tè v¨n hãa<br /> - x· héi, c¸c quan ®iÓm phæ biÕn cña x· héi ®èi víi trÎ em vµ c¸c vai trß cña chóng,<br /> trong ®ã cã c¸c rµng buéc vÒ v¨n hãa, vµ c¸c thÓ chÕ x· héi chi phèi qu¸ tr×nh tÝch luü<br /> vµ x· héi hãa. ChÝnh c¸c yÕu tè nµy (ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, thÞ tr−êng lao ®éng, quan<br /> ®iÓm x· héi vµ rµng buéc v¨n hãa) lµ nh÷ng t¸c nh©n trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp t¸c<br /> ®éng lªn c¸c quyÕt ®Þnh cña hé gia ®×nh ®èi víi t×nh h×nh lao ®éng vµ dù häc cña trÎ<br /> em. §Ó lµm râ h¬n c¬ cÊu lý thuyÕt “cÊu tróc x· héi” vµ viÖc vËn dông lý thuyÕt nµy<br /> vµo t×m hiÓu c¸c vÊn ®Ò lao ®éng trÎ em ë ViÖt Nam, d−íi ®©y t«i sÏ ph©n tÝch nh÷ng<br /> thay ®æi cña hÖ thèng kinh tÕ vµ x· héi ë n−íc ta tõ sau ®æi míi mµ t«i cho lµ cã ý<br /> nghÜa then chèt ®Ó tiÕp cËn hiÖn t−îng lao ®éng cña trÎ em hiÖn nay.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 63<br /> <br /> <br /> 2. Qu¸ ®é kinh tÕ x· héi vµ lao ®éng trÎ em<br /> 2.1. Sù biÕn ®æi cña hÖ thèng s¶n xuÊt<br /> Lý thuyÕt cÊu tróc x· héi gi¶ thiÕt r»ng cã mét mèi liªn hÖ chÆt chÏ gi÷a c¸c<br /> ®iÒu kiÖn bªn ngoµi kinh tÕ hé gia ®×nh nh− sù ph©n phèi nguån t− liÖu s¶n xuÊt, kü<br /> thuËt, c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, bãc lét thÆng d−, c¬ héi viÖc lµm, v.v... víi tæ chøc bªn<br /> trong cña nã nh− cÊu tróc cña gia ®×nh, c¸c khu«n mÉu t«n ti trËt tù cña quyÒn lùc,<br /> sù kiÓm so¸t søc lao ®éng vµ thµnh qu¶ lao ®éng cña trÎ em (Rodgers & Standing<br /> 1981). NÕu xem lao ®éng cña trÎ em lµ mét bé phËn cÊu thµnh cña hÖ thèng cÊu tróc<br /> nh− nªu ë trªn th× chóng ta cã thÓ gi¶ thiÕt r»ng c¸c khu«n mÉu vµ b¶n chÊt cña c¸c<br /> ho¹t ®éng kinh tÕ cña trÎ em sÏ thay ®æi khi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña nÒn kinh tÕ<br /> ®ang trong thêi kú qu¸ ®é sang mét m« h×nh kh¸c. Vµ do vËy, vÊn ®Ò cèt lâi giê ®©y<br /> lµ ph¶i tËp trung xem xÐt c¸c hËu qu¶ cña qu¸ ®é kinh tÕ x· héi vµ nh÷ng t¸c ®éng<br /> tiÒm tµng cña nã lªn vai trß kinh tÕ cña trÎ em. Tr−íc khi ®i s©u h¬n vÒ vÊn ®Ò nµy,<br /> t«i xin tãm t¾t mÊy ®Æc ®iÓm chÝnh cña sù biÕn ®æi kinh tÕ x· héi ë khu vùc n«ng<br /> th«n ViÖt Nam b»ng c¸ch so s¸nh 2 m« h×nh s¶n xuÊt ë thêi kú tr−íc vµ sau c¶i c¸ch<br /> kinh tÕ.<br /> <br /> So s¸nh m« h×nh kinh tÕ ë n«ng th«n tr−íc vµ sau ®æi míi<br /> <br /> M« h×nh kinh tÕ tËp thÓ M« h×nh kinh tÕ hé gia ®×nh<br /> (Tr−íc c¶i c¸ch kinh tÕ ) (Sau c¶i c¸ch kinh tÕ)<br /> <br /> C¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt do hîp t¸c x· vµ ®éi Ho¹t ®éng s¶n xuÊt do c¸c hé gia ®×nh c¸ thÓ<br /> s¶n xuÊt tæ chøc tù tæ chøc<br /> 1 1<br /> <br /> T− liÖu s¶n xuÊt (ruéng ®Êt, søc kÐo, c«ng cô, v.v) T− liÖu s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ ruéng ®Êt, ®−îc<br /> ®−îc tËp thÓ hãa. C¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt c¸ ph©n phèi l¹i cho c¸c hé n«ng d©n. S¶n xuÊt<br /> 2 2<br /> thÓ bÞ h¹n chÕ. c¸ thÓ (n«ng nghiÖp vµ phi n«ng nghiÖp)<br /> ®−îc khuyÕn khÝch.<br /> <br /> <br /> 3 ThÞ tr−êng lao ®éng do nhµ n−íc kiÓm so¸t. Theo 3 Mét thÞ tr−êng lao ®éng cëi më ®· h×nh thµnh<br /> ®uæi gi¸o dôc vµ ®µo t¹o cña nhµ n−íc vµ ®−îc víi nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ. C¬ héi vµ sù lùa<br /> vµo lµm cho c¸c c¬ së cña nhµ n−íc lµ con chän c«ng viÖc phï hîp cho mçi ng−êi ®−îc<br /> ®−êng duy nhÊt cña líp trÎ. më réng.<br /> <br /> 4 Sù ph©n c«ng lao ®éng, c¸c chiÕn l−îc kinh tÕ 4 Ph©n c«ng lao ®éng, c¸c chiÕn l−îc kinh tÕ vµ<br /> vµ thu nhËp do hîp t¸c x· quyÕt ®Þnh. Nhµ n−íc thu nhËp do hé gia ®×nh tù quyÕt ®Þnh. Ph©n<br /> chèng l¹i mäi bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp vµ x· hãa x· héi ®−îc chÊp nhËn vµ tÝch luü kinh tÕ<br /> héi. Kho¶ng c¸ch gi÷a ng−êi giÇu vµ nghÌo bÞ t− nh©n ®−îc nhµ n−íc b¶o hé. Kho¶ng c¸ch<br /> h¹n chÕ ®Õn møc tèi thiÓu. giÇu nghÌo ngµy cµng më réng h¬n.<br /> <br /> 5 Chi phÝ ch¨m sãc søc khoÎ, gi¸o dôc, an sinh x· 5 Chi phÝ ch¨m sãc søc khoÎ, gi¸o dôc, an sinh<br /> héi vµ phóc lîi do chÕ ®é tËp thÓ vµ nhµ n−íc x· héi vµ phóc lîi do c¸c hé gia ®×nh tù ®¶m<br /> ®¶m b¶o mét phÇn hoÆc toµn bé. b¶o mét phÇn hoÆc toµn bé.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 64 Lao ®éng cña trÎ em trong nÒn kinh tÕ qu¸ ®é ë ViÖt Nam<br /> <br /> Sù biÕn ®æi cña hÖ thèng s¶n xuÊt vµ x· héi tõ chÕ ®é kinh tÕ tËp thÓ - bao cÊp<br /> sang kinh tÕ hé gia ®×nh nh− ®· tr×nh bÇy ë trªn cã mét vµi ngô ý liªn quan ®Õn c¬ cÊu<br /> lý thuyÕt mµ chóng ta ®ang nãi tíi. §ã lµ: 1) Sù thay ®æi cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt tõ<br /> tËp thÓ sang hé gia ®×nh c¸ thÓ; 2) Sù t¨ng lªn cña qu¸ tr×nh t− nh©n hãa trong c¸c<br /> lÜnh vùc s¶n xuÊt vµ dÞch vô mµ ë khu vùc n«ng th«n lµ sù h×nh thµnh c¸c c¬ së s¶n<br /> xuÊt quy m« nhá vµ võa hoÆc c¸c c¬ së s¶n xuÊt dùa trªn c¬ së hé gia ®×nh; 3) Sù h×nh<br /> thµnh mét thÞ tr−êng lao ®éng cëi më trong ®ã lao ®éng trë thµnh mét thø hµng hãa<br /> (d−íi chÕ ®é kinh tÕ tËp thÓ, lao ®éng kh«ng ®−îc xem lµ hµng hãa); 4) Ph©n tÇng vµ<br /> ph©n cùc x· héi t¨ng lªn; vµ 5) C¸c chi phÝ cho dÞch vô x· héi giê ®©y ®−îc xem lµ viÖc<br /> riªng cña c¸c hé gia ®×nh, vµ phô thuéc vµo møc thu nhËp cña c¸c hé.<br /> Bëi v× chóng ta gi¶ thiÕt r»ng c¸c qu¸ tr×nh nµy sÏ dÉn ®Õn sù thay ®æi vai trß<br /> kinh tÕ cña trÎ em cho nªn chóng ta ph¶i tr¶ lêi ®−îc c©u hái: Nh÷ng thay ®æi cña hÖ<br /> thèng kinh tÕ nh− ®· nãi cã t¸c ®éng thÕ nµo ®Õn trÎ em? Theo t«i, Ýt nhÊt cã ba yÕu<br /> tè thay ®æi cña hÖ thèng kinh tÕ - x· héi ®· g©y t¸c ®éng ®¸ng kÓ ®Õn vai trß kinh tÕ<br /> cña trÎ em. §ã lµ sù t¸c ®éng theo ph−¬ng n»m ngang trong ®ã ®a d¹ng hãa c¸c ho¹t<br /> ®éng kinh tÕ lµ nh©n tè chñ ®¹o; sù t¸c ®éng cña c¸c n¨ng ®éng x· héi theo chiÒu däc<br /> trong ®ã kho¶ng c¸ch kinh tÕ gi÷a giµu vµ nghÌo lµ t¸c nh©n chÝnh; vµ cuèi cïng lµ<br /> t¸c ®éng cña mét thÞ tr−êng lao ®éng cëi më trong ®ã lao ®éng víi t− c¸ch lµ mét<br /> hµng hãa còng ph©n hãa râ rÖt. D−íi ®©y t«i sÏ ph©n tÝch chi tiÕt h¬n c¸c biÕn ®æi<br /> nµy ®Ó lµm râ mét sè luËn ®iÓm trong c¬ cÊu lý thuyÕt ph©n tÝch c¸c vÊn ®Ò cña lao<br /> ®éng trÎ em ViÖt Nam hiÖn nay.<br /> 2.2. §a d¹ng hãa kinh tÕ<br /> Chóng ta ®Òu biÕt r»ng d−íi chÕ ®é kinh tÕ tËp thÓ, n«ng nghiÖp hãa c¸c ho¹t<br /> ®éng kinh tÕ víi sù tËp trung vµo s¶n xuÊt l−¬ng thùc lµ khuynh h−íng chñ ®¹o. C¸c<br /> thµnh phÇn kinh tÕ ngoµi tËp thÓ ®Òu bÞ xem lµ cã nguy c¬ trë thµnh mÇm mèng cña<br /> chñ nghÜa t− b¶n (ViÖn KiÓm s¸t Nh©n d©n tèi cao, 1965). Khi c¸c c¶i c¸ch kinh tÕ<br /> ®−îc khëi x−íng, ®a d¹ng hãa vµ th−¬ng m¹i hãa ho¹t ®éng kinh tÕ trong ®ã c¸c h×nh<br /> thøc s¶n xuÊt phi n«ng nghiÖp ®· nhanh chãng trë thµnh mét lÜnh vùc quan träng.<br /> C¸c tµi liÖu thèng kª chØ ra r»ng gi÷a 2 thËp kû 80 vµ 90, viÖc lµm trong khu vùc<br /> c«ng nghiÖp cña nhµ n−íc gi¶m râ rÖt nh−ng l¹i t¨ng nhanh ë khu vùc kinh tÕ t−<br /> nh©n. VÝ dô, n¨m 1985, tû lÖ viÖc lµm trong khu vùc c«ng nghiÖp nhµ n−íc vµo<br /> kho¶ng 5,9%. Tû lÖ nµy gi¶m xuèng cßn 0,0% n¨m 1986 vµ thËm chÝ gi¶m ®Õn (-)<br /> 7,1% trong n¨m 1989 do sè l−îng lín c«ng nh©n viªn chøc bÞ gi¶m biªn chÕ. Ng−îc<br /> l¹i, t¨ng tr−ëng viÖc lµm c«ng nghiÖp hµng n¨m trong khu vùc t− nh©n l¹i t¨ng tõ<br /> 0,7% n¨m 1986 lªn 27% trong n¨m 1990 (ILO 1993). ViÖc lµm trong khu vùc t− nh©n<br /> t¨ng nhanh cã thÓ g¾n chÆt víi sù më réng c¸c c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp quy m«<br /> nhá vµ c¸c x−ëng s¶n xuÊt hé gia ®×nh. Tµi liÖu ®iÒu tra cña UNDP (1994:3) cho thÊy<br /> cã tíi 1,6 triÖu hé gia ®×nh ®· tham gia vµo c¸c c¬ së s¶n xuÊt t− nh©n, trong ®ã 550<br /> ngµn hé thuéc c¸c ngµnh s¶n xuÊt tiÓu thñ c«ng nghiÖp, 950 ngµn hé tham gia ho¹t<br /> ®éng th−¬ng m¹i vµ 140 ngµn hé tham gia lÜnh vùc vËn t¶i.<br /> Kh«ng cã g× ph¶i nghi ngê tÇm quan träng cña qu¸ tr×nh ®a d¹ng hãa nÒn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 65<br /> <br /> kinh tÕ ®èi víi ph¸t triÓn. Tuy nhiªn cã Ýt nhÊt 3 hÖ qu¶ liªn quan ®Õn thuª m−ín lao<br /> ®éng trÎ em cÇn ®−îc nh×n nhËn tõ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi kinh tÕ nµy:<br /> a) ViÖc më réng c¸c c¬ së s¶n xuÊt vµ dÞch vô quy m« nhá vµ võa ë n«ng th«n<br /> t¹o ra nhiÒu c¬ héi viÖc lµm cho n«ng d©n. Tuy nhiªn, b¶n chÊt cña c¸c c¬ së s¶n xuÊt<br /> nµy lµ tËn dông mäi lùc l−îng s¶n xuÊt trong ®ã cã trÎ em. Trong ®iÒu kiÖn thu nhËp<br /> tõ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp thÊp vµ kh«ng cã tÝch luü th× lµm viÖc cho c¸c doanh nghiÖp<br /> t− nh©n ®−îc xem lµ mét cøu c¸nh cho c¸c hé gia ®×nh thuÇn n«ng. Søc hót lao ®éng<br /> trÎ em trong khu vùc kinh tÕ nµy lµ mét thùc tÕ khã tr¸nh khái.<br /> b) T×nh tr¹ng t¨ng nhanh c¸c c¬ së s¶n xuÊt t− nh©n nhá lÎ ë khu vùc n«ng<br /> th«n còng ®ång nghÜa víi viÖc c¸c luËt lÖ vµ quy ®Þnh vÒ lao ®éng khã cã thÓ ®−îc<br /> kiÓm so¸t mét c¸ch chÆt chÏ, ch¼ng h¹n nh− c¸c quy ®Þnh vÒ thuª m−ín nh©n c«ng,<br /> møc l−¬ng, giê lµm viÖc, v.v. t¹i c¸c c¬ së s¶n xuÊt nµy.<br /> c) Cuèi cïng, dï muèn hay kh«ng, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña<br /> khu vùc kinh tÕ t− nh©n vµ thÞ tr−êng lao ®éng lµm thuª tù do còng cã mèi liªn hÖ<br /> chÆt chÏ víi c¸c quan hÖ s¶n xuÊt t− b¶n, ®Æc biÖt lµ qu¸ tr×nh tÝch luü vèn ban ®Çu.<br /> TrÎ em n«ng th«n lµ mét nguån nh©n lùc rÎ m¹t dåi dµo mµ c¸c c¬ së s¶n xuÊt t−<br /> nh©n quy m« nhá ®ang trong qu¸ tr×nh tÝch luü kh«ng thÓ bá qua, vµ sù l¹m dông<br /> lao ®éng lao ®éng trÎ em cÇn ph¶i ®−îc xem lµ mét nguy c¬ tiÒm tµng.<br /> 2.3. Gia t¨ng kho¶ng c¸ch giÇu vµ nghÌo<br /> C¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam cã vÎ cßn kh¸ dÌ dÆt khi nãi vÒ hiÖn t−îng<br /> ph©n tÇng x· héi ë ViÖt Nam tõ khi nÒn kinh tÕ n−íc ta chuyÓn sang h−íng thÞ<br /> tr−êng. Cã khuynh h−íng cho r»ng sù ph©n hãa x· héi ch−a ph¶i lµ mét thùc tÕ mµ<br /> chØ ®¬n gi¶n lµ sù ph©n c«ng l¹i c¸c nhãm nghÒ nghiÖp (Hoµng ChÝ B¶o 1992) hoÆc<br /> nÕu cã th× ®ã chØ lµ mét hiÖn t−îng t¹m thêi (§Æng C¶nh Khanh, 1991: 319-20). Tuy<br /> nhiªn, cã mét thùc tÕ kh«ng thÓ phñ nhËn lµ kho¶ng c¸ch gi÷a ng−êi giÇu vµ nghÌo<br /> ®ang ngµy cµng gia t¨ng (TrÞnh Duy Lu©n 2000[a]: 21-22; 2000[b]: 39-57; NguyÔn<br /> H¶i H÷u: 2000:58-67). Theo b¸o c¸o cña Ban N«ng nghiÖp Trung −¬ng, trong thêi kú<br /> gi÷a 1965 vµ 1975, kho¶ng c¸ch giÇu nghÌo chØ vµo kho¶ng 1,5 ®Õn 2 lÇn. Kho¶ng<br /> c¸ch nµy ®· gia t¨ng lªn tõ 6 ®Õn 8 lÇn vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1980 (Ban N«ng nghiÖp<br /> Trung −¬ng, 1991, Vol.1: 43). Bé Lao ®éng - Th−¬ng binh vµ X· héi còng b¸o c¸o<br /> nh÷ng n¨m ®Çu 1990, tû lÖ ng−êi nghÌo trong c¶ n−íc chiÕm kho¶ng 22,14% (Bé Lao<br /> ®éng - Th−¬ng binh vµ X· héi, 1994: 98) trong ®ã cã tíi 90% sinh sèng ë khu vùc<br /> n«ng th«n. Trong khi ®ã, kh¶o s¸t vÒ møc sèng c− d©n cho thÊy sù chªnh lÖch vÒ chi<br /> tiªu gi÷a nhãm giÇu vµ nghÌo ®Çu nh÷ng n¨m 1990 lµ 4,58 lÇn, vµ tû lÖ nµy ®· t¨ng<br /> lªn 5,5 lÇn vµo n¨m 1998. Tuy nhiªn, sù chªnh lÖch vÒ thu nhËp gi÷a hai nhãm giÇu<br /> vµ nghÌo cßn cao h¬n nhiÒu sù chªnh lÖch vÒ chi tiªu. Ch¼ng h¹n, n¨m 1998 sù<br /> chªnh lÖch b×nh qu©n lµ 11,26 lÇn, nh−ng nÕu ta so s¸nh thu nhËp gi÷a 5% c− d©n<br /> thuéc nhãm giÇu nhÊt vµ 5% cña nhãm nghÌo nhÊt th× sù chªnh lÖch lªn tíi 40 lÇn.<br /> Theo c¸ch ph©n chia d©n c− thµnh 5 nhãm thu nhËp th× hai nhãm thu nhËp thÊp<br /> chiÕm kho¶ng trªn 40% d©n sè nh−ng hä chØ chia sÎ 21% thu nhËp quèc d©n (TrÞnh<br /> Duy Lu©n, 2000[a]: 21-22). Trong khi ®ã, kÕt qu¶ ®iÒu tra møc sèng gi÷a 2 thêi ®iÓm<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 66 Lao ®éng cña trÎ em trong nÒn kinh tÕ qu¸ ®é ë ViÖt Nam<br /> <br /> 1989 vµ 1999 cho thÊy sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp dï ch−a lín l¾m nh−ng ph¸t<br /> triÓn theo chiÒu h−íng ngµy cµng t¨ng, vµ kho¶ng c¸ch n«ng th«n - ®« thÞ còng ngµy<br /> cµng réng ra (Tæng côc Thèng kª, 2004:25).<br /> Sù ph©n tÇng x· héi cã mét mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi b¶n chÊt vµ c¸c khu«n<br /> mÉu ho¹t ®éng kinh tÕ cña trÎ em. TrÎ em ë nhãm c¸c hé gia ®×nh nghÌo ®−îc chê ®îi<br /> tham gia vµo ho¹t ®éng kiÕm sèng cña gia ®×nh ®Ó gi¶m bít ¸p lùc kinh tÕ cho cha<br /> mÑ. §iÒu tra vÒ nhãm nghÌo cho thÊy c¸c hé thuéc nhãm nµy sö dông vay m−în nh−<br /> lµ mét gi¶i ph¸p phæ biÕn ®Ó ®−¬ng ®Çu víi thiÕu thèn tiÒn vµ l−¬ng thùc nh−ng cã<br /> ®Õn 56% kh«ng cã kh¶ n¨ng tr¶ nî. Kho¶ng 8,3% c¸c hé nghÌo ®· buéc ph¶i göi con<br /> ®i lµm ®Ó g¸n nî vµ 5% sè hé ®em cho con nu«i trong khi 46% gia ®×nh nghÌo kh«ng<br /> thÓ tiÕp tôc cho con theo häc (NguyÔn V¨n Tiªm, 1993: 334). §iÒu tra Møc sèng ViÖt<br /> Nam còng cho thÊy vai trß kinh tÕ râ rÖt cña trÎ em trong c¸c gia ®×nh nghÌo. Cã tíi<br /> 73,46% trÎ em tuæi tõ 13 ®Õn 14 vµ 90,66% trÎ em tuæi 15 ®Õn 18 trong nhãm nghÌo<br /> tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ trong khi ë nhãm hé cã thu nhËp kh¸, tû lÖ nµy<br /> chØ lµ 37,02% vµ 64,98% (Tæng côc Thèng Kª 1994:123). Thùc tr¹ng ph©n tÇng x· héi<br /> vµ mèi liªn hÖ cña nã víi ho¹t ®éng kinh tÕ cña trÎ em ë nhãm nghÌo cho phÐp ta ®i<br /> ®Õn c¸c gi¶ thiÕt nh− sau:<br /> a) C¸c hé gia ®×nh cã thu nhËp thÊp vµ cha mÑ thiÕu viÖc lµm th−êng xem<br /> viÖc cho trÎ con tham gia vµo ho¹t ®éng kinh tÕ nh− mét gi¶i ph¸p ®Ó bæ xung cho<br /> thu nhËp gia ®×nh.<br /> b) C¸c gia ®×nh nghÌo lu«n ph¶i ®Êu tranh ®Ó lùa chän gi÷a viÖc ®Çu t− cho<br /> con theo häc hoÆc cho chóng bá häc sím ®Ó ®i lµm, vµ phÇn ®«ng cã xu h−íng ng¶<br /> theo gi¶i ph¸p tr−íc m¾t lµ duy tr× thu nhËp ®Ó tån t¹i thay v× nghÜ ®Õn viÖc ®Çu t−<br /> l©u dµi vµo gi¸o dôc mµ kh«ng thÊy ®−îc hiÖu qu¶ tøc thêi.<br /> 2.4. Sù ph©n tÇng cña thÞ tr−êng lao ®éng<br /> HÖ qu¶ cña sù biÕn ®æi cña hÖ thèng kinh tÕ ®· kÐo theo nh÷ng biÕn ®æi quan<br /> träng trong c¬ cÊu cña nhu cÇu lao ®éng vµ sö dông lao ®éng. Mét mÆt, chóng ta<br /> thÊy hiÖn t−îng ph©n c«ng l¹i lao ®éng ë phÇn lín c¸c hé gia ®×nh n«ng d©n ®ang<br /> diÔn ra phæ biÕn theo chiÒu h−íng mét bé phËn lùc l−îng lao ®éng chuyÓn sang t×m<br /> kiÕm c«ng viÖc ë c¸c c¬ së s¶n xuÊt vµ dÞch vô, hoÆc di chuyÓn ra c¸c thµnh phè lµm<br /> thuª, trong khi c«ng viÖc ®ång ¸ng giê ®©y chØ do mét vµi thµnh viªn trong gia ®×nh<br /> ®¶m nhiÖm. MÆt kh¸c, c¸c quan hÖ s¶n xuÊt ë khu vùc phi n«ng nghiÖp còng cã thay<br /> ®æi: c¸c quan hÖ nµy giê ®©y chÞu sù chi phèi bëi lùc l−îng thÞ tr−êng, tøc lµ quan hÖ<br /> c¹nh tranh vµ tÝch lòy t− b¶n. ThÞ tr−êng viÖc lµm do ®ã còng trë nªn ph©n hãa.<br /> Nh÷ng ng−êi lao ®éng ®−îc ®µo t¹o vµ cã kü n¨ng cã nhiÒu c¬ héi kiÕm ®−îc viÖc lµm<br /> víi thu nhËp cao vµ ng−îc l¹i, lùc l−îng lao ®éng tr×nh ®é thÊp rÊt dÔ bÞ tæn th−¬ng.<br /> HËu qu¶ cña sù thay ®æi qu¸ nhanh cña thÞ tr−êng lao ®éng th−êng t¹o ra mét d¹ng<br /> “héi chøng sèc” vµ cã thÓ t¸c ®éng ®Õn trÎ em tõ nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau:<br /> Tr−íc hÕt, do mét bé phËn lao ®éng trong c¸c hé gia ®×nh ph¶i t×m kiÕm thªm<br /> thu nhËp ë khu vùc phi n«ng nghiÖp hoÆc di chuyÓn t¹m thêi theo mïa vô ra ®« thÞ th×<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 67<br /> <br /> xu h−íng sö dông lao ®éng cña trÎ em trong c¸c viÖc ®ång ¸ng ®Ó thay thÕ bé phËn ®·<br /> di chuyÓn lµm viÖc kh¸c lµ mét gi¶i ph¸p th−êng thÊy. Trong khi ®ã, do ph¶i c¬ cÊu l¹i<br /> s¶n xuÊt vµ viÖc lµm ë c¶ khu vùc ®« thÞ vµ n«ng th«n, t×nh tr¹ng mÊt viÖc lµm hoÆc<br /> b¸n thÊt nghiÖp t¨ng lªn nhanh chãng còng t¹o ra søc Ðp ®Èy mét bé phËn trÎ em<br /> trong c¸c gia ®×nh thÊt nghiÖp ®i vµo thÞ tr−êng lao ®éng sím. Chóng ta biÕt r»ng vµo<br /> ®Çu nh÷ng n¨m 90, kho¶ng 30% lao ®éng n«ng th«n thiÕu viÖc lµm (Fford 1993: 54).<br /> Thø hai, c¸c c¬ së s¶n xuÊt hé gia ®×nh vµ c«ng nghiÖp quy m« nhá ®ang në ré<br /> ë khu vùc n«ng th«n giê ®©y còng t×m thÊy ë trÎ em mét lùc l−îng lao ®éng rÎ tiÒm<br /> tµng cho phÐp hä h¹ gi¸ thµnh s¶n phÈm ®Ó c¹nh tranh b»ng gi¸ rÎ. Lao ®éng cña<br /> trÎ em trong khu vùc s¶n xuÊt nµy th−êng thÊy d−íi c¸c d¹ng gia c«ng s¶n phÈm cña<br /> gia ®×nh trong ®ã tiÒn c«ng th−êng ®−îc tr¶ trùc tiÕp cho cha mÑ chóng, hoÆc d−íi<br /> d¹ng häc nghÒ mµ trÎ em kh«ng ®−îc nhËn tiÒn c«ng.<br /> Tãm l¹i, sù thay ®æi c¸c yÕu tè cÊu tróc cña hÖ thèng kinh tÕ vµ qu¸ tr×nh ®a<br /> d¹ng hãa c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, sù gia t¨ng kho¶ng c¸ch giÇu vµ nghÌo, vµ sù biÕn<br /> ®æi cña thÞ tr−êng lao ®éng (thiÕu viÖc lµm trong n«ng nghiÖp, søc hót cña khu vùc<br /> s¶n xuÊt t− nh©n, sù gia t¨ng di chuyÓn lao ®éng n«ng th«n - ®« thÞ) cã mèi liªn hÖ<br /> chÆt chÏ víi sù gia t¨ng t×nh tr¹ng thuª m−ín lao ®éng cña trÎ em. Tuy nhiªn, hÖ<br /> thèng kinh tÕ chØ lµ mét bé phËn cña tæng thÓ x· héi. Nh− t«i ®· chØ ra ë phÇn tr−íc,<br /> bªn c¹nh c¸c yÕu tè cÊu tróc cña hÖ thèng kinh tÕ, chóng ta còng cÇn ph¶i ph©n tÝch<br /> bèi c¶nh x· héi cña thêi kú qu¸ ®é ®Ó xem nã cã t¸c ®éng thÕ nµo ®Õn vai trß kinh tÕ<br /> cña trÎ em.<br /> 3. Bèi c¶nh v¨n hãa - x· héi vµ vai trß kinh tÕ cña trÎ em<br /> 3.1. C¸c gi¸ trÞ v¨n hãa, quan ®iÓm x· héi vµ lao ®éng cña trÎ em<br /> C¸c nghiªn cøu ®i tr−íc th−êng cã khuynh h−íng nhÊn m¹nh ®éng c¬ kinh tÕ<br /> cña lao ®éng trÎ em trong ®ã ®ãi nghÌo ®−îc x¸c ®Þnh lµ céi rÔ s©u xa cña t×nh h×nh.<br /> MÆc dï khã cã thÓ phñ nhËn ®−îc mèi liªn hÖ gi÷a ®ãi nghÌo vµ lao ®éng cña trÎ em,<br /> nh−ng nÕu chØ nh×n nhËn vÊn ®Ò tõ khÝa c¹nh nµy th× thùc ra, chóng ta míi hiÓu<br /> ®−îc mét mÆt cña vÊn ®Ò. Trªn thùc tÕ, cã hµng lo¹t c¸c yÕu tè v¨n hãa - x· héi cã<br /> ¶nh h−ëng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn møc ®é vµ b¶n chÊt cña c«ng viÖc cña trÎ em.<br /> Chóng ta biÕt r»ng gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa vµ x· héi cã nh÷ng kho¶ng c¸ch trong quan<br /> niÖm vÒ vai trß cña trÎ em (trai vµ g¸i). C¸c vÊn ®Ò lý t−ëng, niÒm tin, ®¹o ®øc vµ thÓ<br /> chÕ cña mçi nÒn v¨n hãa còng kh«ng gièng nhau. Qu¸ tr×nh trao truyÒn v¨n hãa vµ<br /> x· héi hãa trÎ em do ®ã còng kh¸c nhau tuú thuéc vµo quan ®iÓm phæ biÕn ë mçi x·<br /> héi cô thÓ. V× vËy, ng−êi ta chØ cã thÓ t×m ®−îc lêi gi¶i trän vÑn cho c©u hái t¹i sao trÎ<br /> em l¹i lµm viÖc nÕu ®Æt c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ Êy vµo trong mét bèi c¶nh v¨n hãa - x·<br /> héi cô thÓ n¬i c«ng viÖc cña chóng ®−îc thùc thi. C¸c yÕu tè v¨n hãa x· héi nµy tuy<br /> kh«ng ®−îc ph¬i bÇy ra mét c¸ch râ rµng nh−ng nã l¹i cã mét vai trß quan träng ¶nh<br /> h−ëng ®Õn quyÕt ®Þnh sö dông lao ®éng cña trÎ em ë c¸c hé gia ®×nh. Trong c¸c x·<br /> héi ph−¬ng T©y ngµy nay, quan ®iÓm x· héi chñ ®¹o vÒ vai trß vµ vÞ trÝ cña trÎ em<br /> trong x· héi lµ sù coi träng c¸c “quyÒn” cña trÎ em, trong khi ®ã, ë nhiÒu x· héi<br /> ph−¬ng §«ng n¬i c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vÉn cßn ngù trÞ th× khuynh h−íng<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 68 Lao ®éng cña trÎ em trong nÒn kinh tÕ qu¸ ®é ë ViÖt Nam<br /> <br /> phæ biÕn cña gi¸o dôc gia ®×nh vµ x· héi lµ sù nhÊn m¹nh c¸c “bæn phËn” cña chóng.<br /> Ch¼ng h¹n, trong c¸c x· héi ¶nh h−ëng bëi nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc Khæng gi¸o víi<br /> nh÷ng t«n ty trËt tù râ rÖt trong gia ®×nh vµ x· héi th× kh¸i niÖm vÒ “sù v©ng lêi” vµ<br /> “bæn phËn” cña trÎ em cã tÇm quan träng ®Æc biÖt ®èi víi qu¸ tr×nh x· héi hãa cña<br /> chóng. Cho ®Õn nay, ch−a cã nhiÒu nghiªn cøu lµm râ ¶nh h−ëng cña t− t−ëng<br /> Khæng gi¸o ®èi víi qu¸ tr×nh x· héi hãa cña trÎ em trong x· héi ViÖt Nam, ngoµi mét<br /> vµi kh¶o s¸t nÆng vÒ thùc nghiÖm ë mét lµng thuéc tØnh Hµ T©y (Rydstrom, 1998).<br /> RÊt nhiÒu c©u hái cã thÓ ®−îc nªu lªn mµ ch−a cã c©u tr¶ lêi ®−îc ph©n tÝch mét c¸ch<br /> khoa häc. Ch¼ng h¹n, vÞ trÝ cña trÎ em nãi chung, vµ cô thÓ h¬n: cña trÎ em trai vµ<br /> em g¸i, trong c¸c gia ®×nh ViÖt Nam hiÖn ®¹i lµ g×? Quan niÖm phæ biÕn trong x· héi<br /> hiÖn nay vÒ c¸c néi dung “x· héi hãa” cña trÎ em lµ g×? C¸c quan niÖm vÒ thêi th¬ Êu<br /> ®· thay ®æi thÕ nµo trong mÊy thËp kû “qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi” võa qua? NÒn<br /> gi¸o dôc míi nh»m ®µo t¹o ra nh÷ng “con ng−êi míi” trong thêi kú ®ã ®· cã ¶nh<br /> h−ëng thÕ nµo ®Õn viÖc thay ®æi quan niÖm truyÒn thèng vÒ trÎ em? C¸c m¹ng l−íi<br /> x· héi nh− gia ®×nh, dßng hä, céng ®ång lµng x· vµ x· héi nãi chung cã ¶nh h−ëng<br /> thÕ nµo ®Õn ®êi sèng vµ c«ng viÖc cña trÎ em?, v.v. T«i tin ch¾c r»ng nh÷ng vÊn ®Ò<br /> nµy sÏ ®−îc tr¶ lêi tháa ®¸ng nÕu chóng ta tËp trung nghiªn cøu s©u c¸c quan hÖ<br /> qua l¹i trong ®êi sèng th−êng ngµy cña c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh vµ ë céng ®ång,<br /> vµ ®Æt nã vµo trong mèi liªn hÖ víi c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, c¸c quy t¾c vµ quan ®iÓm x·<br /> héi phæ biÕn cña céng ®ång ®Ó xem xÐt.<br /> Nh− t«i ®· tõng cã dÞp chØ ra trong c¸c nghiªn cøu tr−íc ®©y (NguyÔn V¨n<br /> ChÝnh, 2000: 175-202; 2002: 231-256) kh«ng thÓ nh×n nhËn trÎ em nh− lµ mét thø tµi<br /> s¶n kinh tÕ cña c¸c bËc cha mÑ nh− nhiÒu nhµ nghiªn cøu ph−¬ng T©y lÇm t−ëng.<br /> CÇn ph¶i nhÊn m¹nh r»ng trÎ em tr−íc hÕt cã mét gi¸ trÞ tinh thÇn ®Æc biÖt ®èi víi<br /> cha mÑ, gia ®×nh vµ dßng hä. Tuy nhiªn, trong x· héi phô hÖ ng−êi ViÖt, viÖc thùc<br /> hµnh thê cóng tæ tiªn vµ nèi dâi dßng hä ®· ®Æt tÇm quan träng nghiªng vÒ phÝa<br /> ng−êi con trai. MÆt kh¸c, c¸c quan ®iÓm ®¹o ®øc cña ng−êi ViÖt Nam vÒ gi¸o dôc gia<br /> ®×nh vµ vÒ vai trß cña trÎ em trong gia ®×nh ®−îc x©y dùng trªn c¬ së ®¹o ®øc Khæng<br /> gi¸o trong ®ã §¹o HiÕu cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng. Ch÷ “HiÕu” ®−îc xem nh−<br /> mét nÒn t¶ng c¨n b¶n cña mèi quan hÖ cha mÑ vµ con c¸i. Mét mÆt, nã quy ®Þnh c¸c<br /> bæn phËn t«n kÝnh vµ ch¨m sãc cha mÑ cña con c¸i, mÆt kh¸c, nã nhÊn m¹nh bæn<br /> phËn v©ng lêi cña c¸c con víi cha mÑ vµ nh÷ng ng−êi bÒ trªn trong gia ®×nh. C¸c gi¸<br /> trÞ ®¹o ®øc nµy thËm chÝ cßn ®−îc ph¸p luËt ViÖt Nam b¶o hé trong nhiÒu thÕ kû<br /> tr−íc vµ vÉn cßn cã ¶nh h−ëng trong c¸c thang bËc gi¸ trÞ cña x· héi h«m nay. T«i<br /> cho r»ng c¸c yÕu tè nµy cã ¶nh h−ëng ®Æc biÖt ®Õn c¸c quyÕt ®Þnh cña cha mÑ vµ cña<br /> chÝnh b¶n th©n c¸c em liªn quan ®Õn quyÕt ®Þnh tiÕp tôc ®i häc hay ®i lµm. V× vËy,<br /> nÕu c¸c yÕu tè nµy bÞ bá qua khi ph©n tÝch c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña trÎ em, chóng<br /> ta sÏ kh«ng thÓ hiÓu ®−îc ý nghÜa cña viÖc lµm cña chóng.<br /> 3.2. Nhµ n−íc vµ trÎ em trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng<br /> Tù do hãa kinh tÕ cã thÓ gióp ®¹t ®−îc møc t¨ng tr−ëng nhanh nh−ng nã<br /> còng ®−a l¹i nh÷ng ¸p lùc nÆng nÒ vÒ x· héi. Hµng lo¹t c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa - x· héi<br /> míi ®−îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng cña hÖ thèng kinh tÕ bao cÊp giê ®©y ®· bÞ ®¶o lén.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 69<br /> <br /> Chóng ta ®· tõng tin t−ëng m¹nh mÏ r»ng kinh tÕ tËp trung bao cÊp phi t− b¶n lµ<br /> con ®−êng duy nhÊt ®Ó ®¹t ®−îc phån thÞnh. Khi hÖ thèng kinh tÕ nµy thay ®æi theo<br /> h−íng ng−îc l¹i, trong ®ã c¸c quan hÖ x· héi do thÞ tr−êng chi phèi vµ nÒn kinh tÕ<br /> nhiÒu thµnh phÇn vèn bÞ phª ph¸n nhanh chãng xuÊt hiÖn trë l¹i, nhiÒu ng−êi trong<br /> x· héi vÉn ch−a kÞp ®Þnh h−íng vµ hä dÔ bÞ sèc vÒ mÆt niÒm tin. ChÝnh trong bèi<br /> c¶nh nµy, c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa x· héi nh− t«n ti trËt tù cña gia ®×nh vµ dßng hä, c¸c<br /> quy t¾c ®¹o ®øc vµ thùc hµnh x· héi, c¸c niÒm tin vµ nghi thøc cò cã khuynh h−íng<br /> phôc håi vµ nhanh chãng thÝch øng víi bèi c¶nh cña hÖ thèng kinh tÕ thÞ tr−êng thay<br /> v× c¸c gi¸ trÞ cña hÖ thèng kinh tÕ quan liªu bao cÊp.<br /> Vai trß cña nhµ n−íc ®èi víi qu¸ tr×nh x· héi hãa trÎ em d−íi hai chÕ ®é kinh<br /> tÕ tËp trung vµ thÞ tr−êng cã sù kh¸c nhau ®¸ng kÓ. D−íi chÕ ®é bao cÊp, lý t−ëng vÒ<br /> mét x· héi b×nh ®¼ng vµ kh«ng cã bãc lét ®· th«i thóc nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa<br /> ®¶m nhiÖm gÇn nh− toµn bé tr¸ch nhiÖm trong viÖc gi¸o dôc trÎ em. Nhµ n−íc ®·<br /> lµm tÊt c¶ ®Ó b·i bá c¸c nguyªn t¾c vµ ®¹o ®øc phong kiÕn xem viÖc nu«i dËy trÎ con<br /> lµ viÖc riªng cña gia ®×nh vµ cha mÑ chóng còng nh− chèng l¹i mäi sù ph©n biÖt gi÷a<br /> trÎ em trai vµ g¸i. Nhµ n−íc vµ §¶ng, chø kh«ng ph¶i gia ®×nh, xem viÖc gi¸o dôc trÎ<br /> em lµ mét sø m¹ng cao c¶ nh»m t¹o ra nh÷ng con ng−êi míi cho chñ nghÜa x· héi<br /> (Ph¹m V¨n §ång, 1995: 2). Trong thêi kú nµy, lý t−ëng vµ ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa<br /> cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng h−íng dÉn “sù nghiÖp trång ng−êi” vµ do ®ã, c¸c<br /> tiªu chÝ x· héi hãa trÎ em mang ®Æc thï riªng. Khi hÖ thèng kinh tÕ ®· thay ®æi,<br /> g¸nh nÆng gi¸o dôc trÎ em ®· ®−îc trao l¹i cho c¸c hé gia ®×nh. ChÕ ®é häc phÝ ®−îc<br /> ¸p dông trë l¹i vµ viÖc häc giê ®©y gièng nh− mét sù ®Çu t− cña mçi c¸ nh©n. Nh−<br /> vËy, cã thÓ nhËn thÊy lµ d−íi chÕ ®é kinh tÕ bao cÊp, c¸c chÝnh s¸ch x· héi lý t−ëng<br /> hãa cña nhµ n−íc cã khuynh h−íng lµm gi¶m vai trß cña gia ®×nh trong qu¸ tr×nh x·<br /> héi hãa vµ gi¸o dôc cña trÎ em.<br /> Mét vÊn ®Ò kh¸c cã thÓ quan s¸t ®−îc lµ sù gi¶m sót t¹m thêi c¸c phóc lîi x·<br /> héi dµnh cho trÎ em, mÆc dï vÒ l©u dµi, sù biÕn ®æi cña hÖ thèng kinh tÕ cã thÓ dÉn<br /> ®Õn mét sù t¨ng tr−ëng bÒn v÷ng h¬n vµ do ®ã, gãp phÇn c¶i thiÖn phóc lîi chung<br /> cña c¶ x· héi. Trong ®iÒu kiÖn c¸c phóc lîi x· héi bao cÊp nh− dÞch vô x· héi, gi¸o<br /> dôc vµ ch÷a bÖnh bÞ c¾t bá hoÆc chuyÓn tr¸ch nhiÖm nµy sang c¸c gia ®×nh th× trÎ em<br /> thuéc nhãm nghÌo bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu nhÊt. Hä sÏ Ýt cã c¬ héi sö dông c¸c dÞch vô<br /> chÊt l−îng cao do chi phÝ t¨ng lªn. Ng−îc l¹i, trÎ em thuéc nhãm c¸c hé gia ®×nh cã<br /> thu nhËp cao h¬n l¹i cã ®iÒu kiÖn ®−îc h−ëng phóc lîi nhiÒu h¬n v× hä cã ®iÒu kiÖn<br /> tiÕp xóc víi c¸c dÞch vô ph¶i tr¶ tiÒn, th−êng lµ c¸c bÖnh viÖn hoÆc tr−êng häc chÊt<br /> l−îng cao v× c¸c c¬ së nµy lu«n nhËn ®−îc sù ®Çu t− nhiÒu nhÊt cña nhµ n−íc (World<br /> Bank 1995: 107). §iÒu nµy còng cã nghÜa r»ng c¶i c¸ch kinh tÕ cã nh÷ng hËu qu¶<br /> tr¸i ng−îc: mét mÆt, nã gióp t¨ng tr−ëng kinh tÕ nh−ng mÆt kh¸c, còng gãp phÇn<br /> lµm s©u thªm c¸i hè ng¨n c¸ch cña ®ãi nghÌo vµ bÊt b×nh ®¼ng vÒ dÞch vô x· héi.<br /> 3.3. Nh÷ng biÕn ®æi trong ho¹t ®éng kinh tÕ cña trÎ em<br /> Nh− ®· ph©n tÝch ë trªn, cÊu tróc cña nÒn kinh tÕ – x· héi ViÖt Nam trong<br /> thêi kú qu¸ ®é tõ bao cÊp sang kinh tÕ thÞ tr−êng ®· t¹o ra nh÷ng t¸c ®éng tiÒm tµng<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 70 Lao ®éng cña trÎ em trong nÒn kinh tÕ qu¸ ®é ë ViÖt Nam<br /> <br /> lªn vai trß kinh tÕ cña trÎ em. T¸c ®éng nµy cã thÓ lµm thay ®æi quy m«, h×nh thøc vµ<br /> b¶n chÊt cña c¸c ho¹t ®éng kiÕm sèng cña trÎ em.<br /> Nh×n vµo c¸c sè liÖu thèng kª do c¸c c¬ quan chøc n¨ng cña nhµ n−íc ®iÒu tra<br /> tõ n¨m 1989 ®Õn tr−íc cuéc ®iÒu tra d©n sè 1999, chóng ta thÊy tû lÖ trÎ em d−íi 15<br /> tuæi tham gia lao ®éng cã chiÒu h−íng t¨ng nhanh. Tµi liÖu cña cuéc ®iÒu tra d©n sè<br /> n¨m 1989 chØ ra r»ng cã kho¶ng h¬n 30% trÎ em gi÷a 13 vµ 14 tuæi tham gia ho¹t<br /> ®éng kinh tÕ. §Õn løa tuæi tõ 15 ®Õn 19, tû lÖ nµy lµ 70,6%, trong ®ã 91% lµm viÖc<br /> trong khu vùc n«ng th«n (Tæng côc Thèng kª, 1991:143). Cuéc ®iÒu tra møc sèng<br /> 1992-93 dùa trªn kÕt qu¶ ®iÒu tra mÉu trªn ph¹m vi c¶ n−íc cho biÕt 56,58% trÎ em<br /> ë løa tuæi 13-14 tham gia ho¹t ®éng kinh tÕ (Tæng côc Thèng kª, 1994: 123). Tµi liÖu<br /> kh¶o s¸t cña Bé Lao ®éng trong n¨m 1993-1994 cho biÕt cã tíi 73,4% trÎ em trong<br /> løa tuæi 13 ®Õn 15 tham gia lao ®éng (Bé Lao ®éng - Th−¬ng binh vµ X· héi,<br /> 1994:123). Tuy nhiªn, kÕt qu¶ ®iÒu tra n¨m 1999 vÒ d©n sè vµ nhµ ë cho thÊy tû lÖ<br /> lao ®éng cña trÎ em ë løa tuæi 13-14 (tuæi ®ang ho¹t ®éng kinh tÕ) chØ cã 15,8% (Tæng<br /> côc Thèng kª, 2002:87). C¸c nhµ ph©n tÝch thèng kª gi¶i thÝch r»ng “viÖc chuyÓn<br /> sang kinh tÕ thÞ tr−êng ®· dÉn ®Õn møc sèng cao h¬n vµ møc ®é ®i häc t¨ng lªn vµ<br /> lµm gi¶m sù tham gia cña trÎ em vµo lùc l−îng lao ®éng” (Tæng côc Thèng kª, 2002:<br /> 86). Mét vµi nhµ nghiªn cøu n−íc ngoµi trong khi ng¹c nhiªn vÒ sù gi¶m ®¸ng kÓ tû<br /> lÖ trÎ em lao ®éng ë ViÖt Nam gi÷a hai cuéc ®iÒu tra 1989 - 1999 còng ®i t×m lêi ®¸p<br /> ë lËp luËn cho r»ng thu nhËp hé gia ®×nh n«ng d©n ®−îc c¶i thiÖn do t¸c ®éng cña tù<br /> do hãa kinh tÕ nªn tû lÖ trÎ em lao ®éng gi¶m (Edmonds & Turk, 2002; Edmonds &<br /> Pavcnik, 2003).<br /> Thùc ra, cÇn ph¶i l−u ý r»ng c¸c sè liÖu thèng kª nªu ra ë trªn lµ khã cã thÓ<br /> so s¸nh. Mçi cuéc ®iÒu tra th−êng dùa vµo nh÷ng tiªu chÝ vµ ®Þnh nghÜa riªng vÒ<br /> kh¸i niÖm tham gia ho¹t ®éng kinh tÕ cña trÎ em ®Ó thu thËp th«ng tin. Tæng §iÒu<br /> tra D©n sè 1989 xÕp trÎ em cã lµm viÖc trong vßng 6 th¸ng tr−íc cuéc ®iÒu tra vµo<br /> nhãm cã ho¹t ®éng kinh tÕ. Trong khi ®ã, Tæng §iÒu tra D©n sè 1999 coi trÎ em cã<br /> viÖc lµm æn ®Þnh trong vßng 12 th¸ng tr−íc cuéc ®iÒu tra míi ®−îc xem lµ cã ho¹t<br /> ®éng kinh tÕ (Tæng côc Thèng kª, 2002: 86). ChÝnh v× thÕ, chóng ta thÊy tû lÖ trÎ em<br /> nhãm tuæi 13-14 tham gia lao ®éng mµ cuéc ®iÒu tra d©n sè 1999 b¸o c¸o ®· gi¶m<br /> ®¸ng kÓ. ThiÕt nghÜ, cÇn ph¶i chØ ra r»ng sè liÖu thèng kª vÒ lao ®éng cña trÎ em do<br /> Tæng §iÒu tra D©n sè c«ng bè kh«ng h¼n ®· ph¶n ¸nh ®−îc thùc chÊt møc ®é vµ b¶n<br /> chÊt cña lao ®éng cña trÎ em ë ViÖt Nam. Chóng ta ®Òu biÕt r»ng phÇn lín trÎ em<br /> tham gia lao ®éng ®Òu kh«ng lµm viÖc tÊt c¶ c¸c ngµy trong n¨m nh− mét lao ®éng<br /> ng−êi lín. H¬n n÷a, hÇu nh− kh«ng cã lao ®éng trÎ em trong c¸c nhµ m¸y xÝ nghiÖp<br /> cã quy m« lín. Ng−îc l¹i, tuyÖt ®¹i bé phËn trÎ em lµm viÖc ë khu vùc phi chÝnh thøc<br /> vµ c¸c c¬ së s¶n xuÊt hé gia ®×nh. V× vËy chØ thèng kª trÎ em cã viÖc lµm æn ®Þnh<br /> trong vßng 12 th¸ng qua kh«ng thÓ gióp hiÓu ®−îc bøc tranh thùc tÕ cña t×nh h×nh.<br /> Thªm n÷a, cuéc ®iÒu tra nµy l¹i kh«ng quan t©m ®Õn nhãm trÎ em d−íi 13 tuæi v×<br /> cho r»ng LuËt lao ®éng ViÖt Nam kh«ng cho phÐp sö dông trÎ em d−íi 15 tuæi vµ ë<br /> løa tuæi ®ã chóng ph¶i ®Õn tr−êng. (Tæng côc Thèng kª, 2002:85).<br /> Ngoµi c¸c th«ng tin cã tÝnh ®Þnh l−îng th× vÊn ®Ò quan träng h¬n lµ b¶n chÊt<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 71<br /> <br /> cña c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña trÎ em. D−íi chÕ ®é kinh tÕ bao cÊp, phÇn lín trÎ em<br /> lµm viÖc trong ph¹m vi gia ®×nh, d−íi sù dÉn d¾t vµ b¶o vÖ cña cha mÑ hoÆc anh chÞ,<br /> vµ c¸c ho¹t ®éng nµy th−êng cã tÝnh chÊt bæ xung cho lao ®éng ng−êi lín. Khi nÒn<br /> kinh tÕ chuyÓn sang m« h×nh nhiÒu thµnh phÇn vµ tù do hãa, cã mét khuynh h−íng<br /> ®ang trë nªn phæ biÕn lµ trÎ em b¾t ®Çu t×m viÖc ë c¸c c¬ së s¶n xuÊt bªn ngoµi gia<br /> ®×nh, vµ lµm viÖc ®Ó lÊy tiÒn c«ng. CÇn l−u ý r»ng ®©y lµ mét thay ®æi quan träng<br /> nhÊt v× b»ng viÖc rêi xa m«i tr−êng lµm viÖc trong gia ®×nh, c«ng viÖc cña trÎ em giê<br /> ®©y kh«ng cßn lµ mét h×nh thøc “x· héi hãa” hay “häc nghÒ” n÷a mµ ®· dùa trªn mèi<br /> quan hÖ chñ - thî trong ®ã môc tiªu cña trÎ em lµ tiÒn c«ng vµ cña chñ lµ lîi nhuËn.<br /> Sù thay ®æi cña hÖ thèng kinh tÕ còng dÉn ®Õn mét thùc tÕ n÷a lµ lo¹i h×nh c«ng viÖc<br /> cña trÎ em còng trë nªn ®a d¹ng h¬n tr−íc. NÕu tr−íc ®©y, phÇn lín trÎ em lµm viÖc<br /> trong khu vùc n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n th× giê ®©y chóng cã khuynh h−íng t×m viÖc<br /> xa nhµ, tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng lµm c«ng ¨n l−¬ng ë c¸c c¬ së s¶n xuÊt nhá cña<br /> t− nh©n, c¸c x−ëng thñ c«ng, c¸c hé gia ®×nh vµ nhiÒu lo¹i h×nh dÞch vô kh¸c. Còng<br /> kh«ng Ýt trÎ em lùa chän ph−¬ng thøc kiÕm sèng ®éc lËp trªn ®−êng phè b»ng c¸c<br /> h×nh thøc kh¸c nhau. Râ rµng trÎ em lao ®éng trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng ®·<br /> trë nªn dÔ bÞ tæn th−¬ng h¬n tr−íc vµ do ®ã, b¶n chÊt c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña<br /> chóng cÇn ph¶i ®−îc ph©n tÝch mét c¸ch thËn träng h¬n thay v× chØ chó ý ®Õn c¸c con<br /> sè cã tÝnh ®Þnh l−îng.<br /> 4. KÕt luËn<br /> Cã mét mèi liªn hÖ gi÷a cÊu tróc kinh tÕ - x· héi víi quy m« vµ tÝnh chÊt cña<br /> c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña trÎ em trong ®iÒu kiÖn thay ®æi cña nÒn kinh tÕ ë ViÖt<br /> Nam hiÖn nay. C¸c hµnh vi kinh tÕ thùc ra ®Òu ®−îc b¾t nguån vµ lµ mét sù ph¶n<br /> ¸nh c¸c nÒn t¶ng x· héi, vµ lµ mét bé phËn cña hÖ thèng Êy. Chóng ta sÏ kh«ng thÓ<br /> hiÓu ®−îc ý nghÜa vµ b¶n chÊt cña lao ®éng cña trÎ em nÕu chØ dùa trªn ph−¬ng ph¸p<br /> tiÕp cËn kinh tÕ duy lý nh− th−êng thÊy trong c¸c tµi liÖu cña n−íc ngoµi. Râ rµng<br /> nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng víi nh÷ng biÕn ®æi tÊt yÕu mµ nã ®−a l¹i nh− ®a d¹ng hãa c¸c<br /> ho¹t ®éng s¶n xuÊt, t¨ng c−êng tÝch luü vèn, gia t¨ng c¸c dßng di d©n vµ lao ®éng,<br /> ph©n tÇng x· héi, vµ søc Ðp cña nhu cÇu c¶i thiÖn cuéc sèng ®ang t¨ng lªn, v.v., ®·<br /> t¹o ra nh÷ng ¶nh h−ëng râ rÖt ®Õn sù tham gia vµo ho¹t ®éng kiÕm sèng cña trÎ em.<br /> Tuy nhiªn, cÇn l−u ý r»ng trong khi céi rÔ s©u xa cña sù ®i vµo thÞ tr−êng lao ®éng<br /> cña trÎ em lµ vÊn ®Ò ®ãi nghÌo th× cã hµng lo¹t c¸c yÕu tè v¨n hãa - x· héi cã ¶nh<br /> h−ëng ®Õn quyÕt ®Þnh vÒ sù tham gia cña trÎ em vµo c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ, trong ®ã<br /> truyÒn thèng ®¹o ®øc vµ c¸c quan ®iÓm x· héi vÒ vai trß cña trÎ em cã ý nghÜa ®Æc<br /> biÖt quan träng. C¸c gi¶i ph¸p thùc tÕ cho vÊn ®Ò trÎ em lao ®éng chØ dùa trªn sù<br /> tiÕp cËn ®¬n thuÇn vÒ kinh tÕ hay luËt ph¸p mµ kh«ng xem xÐt c¸c yÕu tè cÊu tróc<br /> v¨n hãa - x· héi sÏ khã cã thÓ gãp phÇn gi¶i quyÕt triÖt ®Ó vÊn ®Ò.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Ban N«ng NghiÖp TW 1991 Kinh tÕ x· héi n«ng th«n ViÖt Nam ngµy nay (2 tËp). Hµ Néi: N«ng th«n.<br /> 2. Behrman, J. & J. C Knowles 1999 Household Income and Child Schooling in Vietnam. The<br /> International Bank for Reconstruction and Development/ The World Bank.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 72 Lao ®éng cña trÎ em trong nÒn kinh tÕ qu¸ ®é ë ViÖt Nam<br /> <br /> 3. Bond, T. 1992 Street Children in Ho Chi Minh City. Terre des Hommes. Ho Chi Minh City.<br /> 4. Bé Lao ®éng - Th−¬ng binh vµ X· héi 1994 Statistical Data on Labour and Social Affairs in 1993.<br /> Hanoi: Thèng kª.<br /> 5. Caldwell, J. 1976 Towards a Restatetment of Demographic Transition Theory. Population and<br /> Development Review. No. 2(304): 321-359.<br /> 6. ------- 1982 Theory of Fertility Decline. London: Academic Press.<br /> 7. Chu, Amy Liu Yuk 1996 What Children in Vietnam Do and Why: Children’s Time Use and<br /> Household. Paper prepared for the AUSAID/NDC workshop on 11-12 July 1996 in Ho Chi Minh City.<br /> 8. Dasgupta, B. 1977 Village Society and Labour Use. Delhi: Oxford University Press.<br /> 9. Duong Van Thanh 1997 Girl’s work and girl’s education in Vietnam- a study in a northern highland<br /> province. Hanoi: UNICEF Vietnam.<br /> 10. §Æng C¶nh Khanh 1991 VÒ sù ph©n tÇng x· héi ë n«ng th«n hiÖn nay. Ban N«ng nghiÖp T¦, Kinh tÕ<br /> x· héi n«ng th«n ViÖt nam ngµy nay, Tr. 316-366. Hµ Néi: V¨n Hãa - T− t−ëng.<br /> 11. Edmonds, E. & N. Pavcnik 2003 The Effect of Trade Liberalization on Child Labour. From<br /> www.darthmonth.edu/~eedmonds/glob-el.pdf<br /> 12. Edmonds, E. & C. Turk 2002 Child Labour in Transition in Vietnam. World Bank. Nguån:<br /> www.worldbank.org/files/11785<br /> 13. Elson., D. 1982 The Differentiation of Children’s Labour in the Capitalist Labour Market. Development<br /> and Change, Vol.13(4): 479-497.<br /> 14. Fford, A. 1993 Vietnam: Economic Commentary & Analysis. Canberra: Aduki Ltd. Report, No. 3&4.<br /> 15. Franklin, B. & Do Ngoc Ha 1999 Posibilities for family integration of street children and working<br /> children. Hanoi: ChÝnh trÞ Quèc gia.<br /> 16. Gallup, J.L. 1995 The Economic Value of Children in Vietnam. Unpublished Paper.<br /> 17. Goddard, V. & B. White 1982 Child Worker and Capitalist Development: An Introductory Note and<br /> Bibliography. Development and Change, Vol. 13(4): 465-478.<br /> 18. Hoµng ChÝ B¶o (ed.) 1991 C¬ cÊu giai cÊp ë ViÖt Nam hiÖn nay. Hµ Néi: V¨n hãa - T− t−ëng.<br /> 19. ILO (Tæ chøc Lao ®éng Quèc tÕ) 1993 Employment, Enterprise Development and Training in Vietnam.<br /> Bangkok: ILO.<br /> 20. Mamdani, M. 1972 The Myth of Population Control. Family Cast and Class in an Indian Village. New<br /> York: Monthly Press.<br /> 21. Marx, K. 1976 Capital, Vol.1. Harmonsworth: Penguin.<br /> 22. Moock, P.R., H.A. Patrinos & M.Venkataraman 1998 Education and earnings in a Transition<br /> Economy: The Case of Vietnam. Report prepared for World Bank.<br /> 23. Nag, M. & N. Kak 1984 Demographic transition in a Punjab village. Population and Development<br /> Review, No. 10(4): 661-678.<br /> 24. Nardinelli, C. 1990 Child Labour and the Industrial Revolution. Bloomington: Indiana University<br /> Press.<br /> 25. Ngo Ba Thanh 1992 Vietnam and the Rights of the Child. Hanoi: Law Commission of the Assembly.<br /> 26. Ng« Kim Cóc & Mikel Flamm 1997 TrÎ em lang thang. Hµ Néi: ChÝnh trÞ Quèc gia.<br /> 27. NguyÔn H¶i H÷u 2000 VÊn ®Ò nghÌo ®ãi ë n«ng th«n trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ theo c¬ chÕ thÞ<br /> tr−êng. Trong: Hµ Huy Thµnh (ed.) Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam. Hµ Néi:<br /> Khoa häc x· héi, tr. 58-67.<br /> 28. NguyÔn V¨n ChÝnh 2000 Work without Name. Changing Patterns of Children’s Work in a Northern<br /> Vietnamese Village. Doctoral Dissertation. University of Amsterdam, Netherlands.<br /> 29. 2002 CÊu tróc träng nam trong gia ®×nh vµ tËp qu¸n sin