Luận án Tiến sĩ Báo chí học: Phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố

Chia sẻ: Vinh Le | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:166

Thêm vào BST

Báo xấu

98
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án gồm 5 chương: lý luận chung về tản văn và phong cách tản văn báo chí; phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố qua bình diện nội dung tác phẩm; phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố qua bình diện hình thức và kết cấu tác phẩm; phong cách ngôn ngữ tản văn báo chí của Ngô Tất Tố; ý nghĩa và một số bài học về nghiệp vụ làm báo rút ra từ kết quả nghiên cứu phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Báo chí học: Phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN NGUYỄN BÙI KHIÊM PHONG CÁCH TẢN VĂN BÁO CHÍ CỦA NGÔ TẤT TỐ LUẬN ÁN TIẾN SĨ BÁO CHÍ HỌC HÀ NỘI - 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN NGUYỄN BÙI KHIÊM PHONG CÁCH TẢN VĂN BÁO CHÍ CỦA NGÔ TẤT TỐ Ngành: Báo chí học Mã số: 9.32.01.01 LUẬN ÁN BÁO CHÍ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS, TS. TẠ NGỌC TẤN HÀ NỘI - 2019
LỜI CAM ĐOAN CỦA TÁC GIẢ LUẬN ÁN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả được trình bày trong luận án này là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án NGUYỄN BÙI KHIÊM
LỜI CẢM ƠN Tôi xin trân trọng cảm ơn Học viện Báo chí và Tuyên truyền, Khoa Báo chí đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi học tập và nghiên cứu; xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới các thầy giáo, cô giáo Khoa Báo chí và các khoa, phòng, ban, trung tâm của Học viện Báo chí và Tuyên truyền đã tận tình giảng dạy, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu, hoàn thành luận án này. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến Giáo sư, Tiến sĩ Tạ Ngọc Tấn - người đã tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Hà Nội, ngày 22 tháng 01 năm 2019 Tác giả luận án NGUYỄN BÙI KHIÊM
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ PHONG CÁCH TẢN VĂN BÁO CHÍ CỦA NGÔ TẤT TỐ ................................................................................7 Chƣơng 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ TẢN VĂN VÀ PHONG CÁCH TẢN VĂN BÁO CHÍ..................................................................................................................28 1.1. Tản văn và tản văn báo chí......................................................................28 1.2. Phong cách và phong cách báo chí .........................................................41 1.3. Một số nhân tố chi phối, ảnh hưởng tới phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố .....................................................................................................46 Chƣơng 2: PHONG CÁCH TẢN VĂN BÁO CHÍ CỦA NGÔ TẤT TỐ QUA BÌNH DIỆN NỘI DUNG TÁC PHẨM .................................................................55 2.1. Đề tài trong tản văn báo chí của Ngô Tất Tố ..........................................55 2.2. Chi tiết trong tản văn báo chí của Ngô Tất Tố ........................................62 2.3. Một số dự báo trong tản văn báo chí của Ngô Tất Tố ............................72 Chƣơng 3: PHONG CÁCH TẢN VĂN BÁO CHÍ CỦA NGÔ TẤT TỐ QUA BÌNH DIỆN HÌNH THỨC VÀ KẾT CẤU TÁC PHẨM ....................................83 3.1. Phong cách đặt đầu đề tản văn báo chí của Ngô Tất Tố .........................83 3.2. Sức sáng tạo trong kết cấu tản văn báo chí của Ngô Tất Tố ...................88 3.3. Sức thuyết phục logíc của tản văn báo chí Ngô Tất Tố ..........................96 Chƣơng 4: PHONG CÁCH NGÔN NGỮ TẢN VĂN BÁO CHÍ CỦA NGÔ TẤT TỐ ............................................................................... 104 4.1. Sử dụng linh hoạt nhiều lớp từ ..............................................................104 4.2. Sáng tạo trong việc sử dụng các tình thức biểu cảm .............................111 4.3. Sử dụng ngôn ngữ trào phúng, châm biếm, giàu tính chiến đấu ..........119 Chƣơng 5: Ý NGHĨA VÀ MỘT SỐ BÀI HỌC VỀ NGHIỆP VỤ LÀM BÁO RÚT RA TỪ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU PHONG CÁCH TẢN VĂN BÁO CHÍ CỦA NGÔ TẤT TỐ ..............................................................................................128 5.1. Ý nghĩa thực tiễn của kết quả nghiên cứu về tản văn báo chí Ngô Tất Tố........128 5.2. Một số bài học về nghiệp vụ làm báo rút ra từ kết quả nghiên cứu phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố ...........................................................136 KẾT LUẬN ............................................................................................................147 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ...............152 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................153
DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Bảng so sánh độ dài của đầu đề tản văn báo chí của Ngô Tất Tố, theo từng tờ báo và từng năm từ năm 1928 đến năm 1945 ..................................................84 Bảng 3.2. Bảng thống kê độ dài của đầu đề tản văn báo chí của Ngô Tất Tố (trên tổng số 1.147 tác phẩm được khảo sát) .........................................................85 Bảng 4.1. Bảng phân tích thành ngữ sử dụng trong tản văn báo chí của Ngô Tất Tố ......................................................................................................................116
QUY ƢỚC TRÌNH BÀY Tài liệu trích dẫn được ghi theo số thứ tự tương ứng trong phần danh mục TÀI LIỆU THAM KHẢO và được đặt trong dấu ngoặc vuông [x, tr.] ngay sau phần có liên quan, sau dấu phảy (, tr.) là số trang. Thông tin đầy đủ về tài liệu trích dẫn được ghi trong mục tài liệu tham khảo đặt cuối luận án. Tên của các cơ quan, tài liệu được in nghiêng, ví dụ: Nhà xuất bản Giáo dục; Viện dân biểu. Trong một số trường hợp, tên của bài báo, tài liệu, hoặc tên, số báo được đặt trong hai dấu ngoặc đơn (…) ví dụ (Ở hiền gặp lành), hoặc tên các tài liệu tờ báo được sử dụng, trích dẫn, như: (Thực nghiệp Dân báo, 1933). Phần được trích dẫn in nghiêng và được đặt trong hai dấu ngoặc kép “…”. Ví dụ: Các tác giả của Từ điển tiếng Việt định nghĩa “Thành ngữ là tập hợp từ cố định đã quen dùng mà nghĩa thường không thể giải thích được một cách đơn giản bằng nghĩa các từ tạo nên nó”[38, tr.789]. Đối với các trích dẫn không nguyên văn, trong dấu [x] chỉ có số thứ tự tài liệu tham khảo mà không có số trang.
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngô Tất Tố là một trong những nhà văn, nhà báo lớn, có nhiều đóng góp cho sự nghiệp văn học và báo chí nước ta những năm đầu thế kỷ XX. Tài năng của ông được bộc lộ trên nhiều phương diện: sáng tác, khảo cứu, dịch thuật. Riêng ở mảng sáng tác, ông bộc lộ tài năng trên nhiều thể loại: tiểu thuyết, phóng sự, tản văn báo chí… Ở bất kỳ thể loại nào, Ngô Tất Tố cũng để lại những ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc. Thân thế, sự nghiệp sáng tác của ông đã thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu, phê bình trên cả lĩnh vực văn học và báo chí. Theo tổng hợp chưa đầy đủ, đến nay đã có khoảng 400 công trình nghiên cứu là những bài báo của các cây bút cùng thời với Ngô Tất Tố; các chuyên đề nghiên cứu khoa học của các nhà giáo, nhà nghiên cứu; các khóa luận tốt nghiệp đại học, luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ… với mục đích, phạm vi, đối tượng nghiên cứu liên quan đến các bình diện khác nhau về cuộc đời, sự nghiệp văn học, sự nghiệp báo chí của Ngô Tất Tố. Việc nghiên cứu về Ngô Tất Tố nhìn chung đã khá toàn diện. Tuy nhiên, theo khảo sát của chúng tôi, các công trình nghiên cứu về sự nghiệp báo chí của ông vẫn còn khá khiêm tốn và còn có những khoảng trống nhất định bởi hầu hết chỉ dựa trên cơ sở nghiên cứu khoảng 100 tác phẩm báo chí được xác định là của Ngô Tất Tố và công bố từ năm 1975, trong khi di sản báo chí của ông còn rất lớn. Mặt khác, nói đến tác phẩm báo chí của Ngô Tất Tố không thể không nhắc đến tản văn - thể loại tác phẩm chứa đựng sắc nét phong cách của Ngô Tất Tố nhưng lại chưa được nghiên cứu, lý giải thỏa đáng cho tương xứng với tầm vóc của chủ thể sáng tạo. Trong thời gian qua, nhiều nhà nghiên cứu đã dày công tìm kiếm và tổng hợp được một số lượng lớn tác phẩm báo chí của Ngô Tất Tố đăng báo trong khoảng thời gian từ năm 1926 đến năm 1945; năm 2005 đã có khoảng
2 1.350 tác phẩm báo chí đã được xác định là của Ngô Tất Tố và năm 2011 các tác phẩm đó được hợp tuyển và in trong cuốn Tổng tập tản văn Ngô Tất Tố. Bước đầu khảo sát những tác phẩm báo chí của Ngô Tất Tố, chúng tôi đặt ra một số vấn đề cần nghiên cứu: 1) Sự hình thành và phát triển văn xuôi trên báo chí Việt Nam giai đoạn từ nửa sau thế kỷ XIX đến năm 1945 là cơ sở để hình thành và phát triển của tản văn báo chí; 2) Bối cảnh kinh tế - xã hội đầu thế kỷ XX là một trong những nhân tố chi phối và hình thành phong cách tản văn báo chí nói chung và tản văn báo chí của Ngô Tất Tố nói riêng; 3) Tản văn báo chí của Ngô Tất Tố là kết quả của những tìm tòi thể nghiệm của ông trong tiến trình vận động và phát triển của báo chí Việt Nam; 4) Phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố từng bước có sự phát triển theo hướng hoàn thiện phong cách làm báo hiện đại. Với di sản báo chí to lớn mới được xác định, cùng với những vấn đề đặt ra nêu trên cần có lời giải đáp, chúng tôi thấy rằng, việc nghiên cứu về sự nghiệp báo chí của Ngô Tất Tố nói chung, về phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố nói riêng là cần thiết. Qua đó, có thể hệ thống hóa được phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố trong bối cảnh hoạt động báo chí trước Cách mạng tháng Tám; góp phần đánh giá được đầy đủ và toàn diện hơn về tài năng, thành tựu cũng như những đóng góp của ông trong lịch sử báo chí Việt Nam; góp phần làm giàu cơ sở lý luận báo chí và rút ra được ý nghĩa và những bài học, giúp cho người làm báo hôm nay nâng cao trình độ nghiệp vụ. Từ những lý do đó, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố” cho luận án tốt nghiệp khóa nghiên cứu sinh ngành báo chí học của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở hệ thống hóa và phát triển lý thuyết về tản văn báo chí và phong cách tản văn báo chí, luận án đi sâu phân tích để có thể nhận diện được phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố thể hiện qua nội dung, hình thức kết
3 cấu và ngôn ngữ tản văn báo chí của ông. Từ đó có thể rút ra ý nghĩa và một số bài học về nghiệp vụ làm báo nói chung và thể loại tản văn báo chí nói riêng. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu và hệ thống hóa những vấn đề lý luận văn học, lý luận báo chí liên quan đến tản văn, tản văn báo chí; phong cách và phong cách tản văn báo chí. - Tổng hợp, phân tích và đánh giá tản văn báo chí của Ngô Tất Tố, qua đó làm rõ đặc điểm phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố. - Đúc kết những bài học thiết thực cho hoạt động nghiệp vụ báo chí đương đại từ thực tiễn hoạt động báo chí và sáng tạo tản văn báo chí của Ngô Tất Tố. - Đề xuất những vấn đề cần tiếp tục giải quyết, nghiên cứu. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố cả về phương diện nội dung tư tưởng lẫn hình thức thể hiện thông qua các tư liệu của Ngô Tất Tố nói chung và các tác phẩm tản văn báo chí của ông nói riêng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu, khảo sát những tác phẩm tản văn báo chí của Ngô Tất Tố đã được tuyển in trong: Tổng tập tản văn Ngô Tất Tố; Ngô Tất Tố tiểu phẩm báo chí; Ngô Tất Tố tác phẩm… và một số tác phẩm báo chí của Ngô Tất Tố đăng báo trước năm 1945 mà chúng tôi tiếp cận được từ các nguồn khác. - Nghiên cứu tổng quan về Ngô Tất Tố; qua đó phân tích, kế thừa một số kết quả nghiên cứu về Ngô Tất Tố, nhất là về sự nghiệp báo chí của Ngô Tất Tố đã có từ trước đến nay. 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận - Luận án được xây dựng trên cơ sở vận dụng quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí, nhất là những quan điểm, nguyên tắc trong hoạt động sáng tạo của người làm báo.
4 - Vận dụng lý luận báo chí, lý luận văn học và những kết quả nghiên cứu: 1) Về lịch sử báo chí; 2) Về hệ thống lý luận thể loại tác phẩm báo chí, nhất là về thể loại tác phẩm báo chí chính luận nghệ thuật; 3) Về lý luận văn học; 4) Về lý luận phong cách và các tài liệu liên ngành liên quan. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài, chúng tôi chủ yếu sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau đây: - Phương pháp nghiên cứu lịch sử: lý giải đặc điểm phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố trong mối quan hệ trực tiếp với môi sinh văn hóa thời cuộc mà ông đã sống và sáng tạo. - Phương pháp hệ thống: đặt các tản văn báo chí của Ngô Tất Tố trong toàn bộ sự nghiệp báo chí của ông và trong bối cảnh phát triển của báo chí Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến Cách mạng tháng Tám. Qua đó có thể đánh giá toàn diện hơn những đóng góp của Ngô Tất Tố về thể loại tản văn báo chí và phong cách tản văn báo chí của ông. - Phương pháp nghiên cứu nội dung: đi sâu nghiên cứu về nội dung tản văn báo chí của Ngô Tất Tố và các yếu tố chi phối và ảnh hưởng đến nội dung tác phẩm báo chí của ông. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: nghiên cứu tản văn báo chí của Ngô Tất Tố trong mối liên hệ đa ngành với văn học, ngôn ngữ, lịch sử, tâm lý, xã hội học… Với các phương pháp nêu trên, chúng tôi thu thập, xử lý thông tin tham khảo từ các nguồn tài liệu sau đây: - Nguồn tài liệu sơ cấp: Tổng tập tản văn Ngô Tất Tố, Ngô Tất Tố tác phẩm, Tiểu phẩm báo chí Ngô Tất Tố…; một số báo, tạp chí, tài liệu liên quan đến phạm vi nghiên cứu của luận án được khai thác tại Thư viện Quốc gia, Viện Văn học, Thư viện Hà Nội, Thư viện Học viện Báo chí và Tuyên truyền… - Nguồn tài liệu thứ cấp: Cơ sở lý luận báo chí, lý luận văn học, lịch sử báo chí, lịch sử văn học; lịch sử các phong trào chính trị, xã hội trước năm
5 1945; các công trình nghiên cứu về Ngô Tất Tố đã được công bố dưới dạng sách, luận văn, luận án; các bài nghiên cứu trên các tạp chí khoa học chuyên ngành; quan điểm của các nhà lãnh đạo, nhà quản lý; hồi ký của một số nhà báo; quan điểm của các nhà nghiên cứu nước ngoài về văn học, báo chí Việt Nam, về sự nghiệp báo chí và hoạt động báo chí của Ngô Tất Tố. 5. Giả thuyết nghiên cứu Theo mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu, chúng tôi xác định một số nội dung quan trọng cần được nghiên cứu là các vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến tản văn và tản văn báo chí; phong cách tác giả, phong cách tác phẩm và phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố… Với một số giả thuyết nghiên cứu như sau: 5.1. Những tìm tòi thể nghiệm về tản văn báo chí là những đóng góp của Ngô Tất Tố trong tiến trình vận động và phát triển của báo chí Việt Nam. 5.2. Ngô Tất Tố là một trí thức cựu học, làm báo trong bối cảnh giao thoa văn hóa Đông - Tây với những biến động chính trị - xã hội trước Cách mạng tháng Tám năm 1945… Đó là những nhân tố hình thành phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố. 5.3. Phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố có ý nghĩa lịch sử đối với báo chí Việt Nam và những bài học ích dụng đối với lao động nghề báo hiện nay. 6. Đóng góp mới của luận án 6.1. Về lý luận Trên cơ sở khảo sát những công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về tản văn và tản văn báo chí, luận án khái quát hóa những vấn đề lý luận căn bản về tản văn báo chí, từ đó đề xuất khái niệm và những đặc trưng chủ yếu của thể loại tản văn báo chí. Hiện nay, khía cạnh lý luận tản văn báo chí vẫn đang là khoảng trống cần được khơi mở, bổ sung để từng bước hoàn thiện trong hệ thống lý luận về thể loại báo chí ở Việt Nam. 6.2. Về thực tiễn - Thông qua việc nghiên cứu phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố, chúng tôi mong muốn khẳng định vị thế của tản văn báo chí Việt Nam
6 nửa đầu thế kỷ XX và là một bộ phận quan trọng trong đời sống báo chí dân tộc trên con đường hiện đại hóa. - Kết quả nghiên cứu của luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo, biên soạn giáo trình, tài liệu học tập, nghiên cứu cho các cơ sở đào tạo, bồi dưỡng về báo chí - truyền thông. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu, Tổng quan tình hình nghiên cứu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu theo 5 chương: Chương 1. Lý luận chung về tản văn và phong cách tản văn báo chí. Chương 2. Phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố qua bình diện nội dung tác phẩm. Chương 3. Phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố qua bình diện hình thức và kết cấu tác phẩm. Chương 4. Phong cách ngôn ngữ tản văn báo chí của Ngô Tất Tố. Chương 5. Ý nghĩa và một số bài học về nghiệp vụ làm báo rút ra từ kết quả nghiên cứu phong cách tản văn báo chí của Ngô Tất Tố.
7 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ PHONG CÁCH TẢN VĂN BÁO CHÍ CỦA NGÔ TẤT TỐ Ngô Tất Tố là nhà văn hiện thực phê phán nổi tiếng trước Cách mạng tháng Tám với những tác phẩm văn học tiêu biểu như các tiểu thuyết Tắt đèn, Lều chõng, các tập phóng sự Việc làng, Tập án cái đình, Dao cầu thuyền tán… Ông cũng là một nhà báo lớn với khoảng 1.350 tác phẩm đã được đăng báo trong thời gian từ năm 1926 đến Cách mạng tháng Tám năm 1945. Trong gần một thế kỷ qua, kể từ tác phẩm đầu tay là Cẩm hương đình được phát hành năm 1923, sự nghiệp văn học, báo chí của Ngô Tất Tố đã nhận được sự quan tâm, mến mộ của nhiều nhà nghiên cứu, phê bình, các thế hệ nhà giáo, học viên, sinh viên. Tuy nhiên, phần lớn công trình nghiên cứu đều tập trung về sự nghiệp văn học của ông, nhất là về tác phẩm Tắt đèn, như Phong Lê đã nhận định “hơn nửa thế kỷ qua, tên tuổi Ngô Tất Tố trước hết và gần như bao quát là gắn liền với Tắt đèn”[62, tr.110]. Chúng tôi nghiên cứu tổng quan tình hình nghiên cứu về sự nghiệp của Ngô Tất Tố nói chung, sự nghiệp báo chí và phong cách sáng tạo của ông nói riêng theo ba giai đoạn: trước năm 1945; từ năm 1945 đến năm 1985; và từ năm 1986 đến nay. Cụ thể như sau: 1. Tình hình nghiên cứu về Ngô Tất Tố trƣớc năm 1945 Trước năm 1945, có lẽ Phan Khôi, một người bạn thân thiết của Ngô Tất Tố, là người đầu tiên nhận xét về phong cách của Ngô Tất Tố. Khi đọc những bài thơ Thú quê, Buổi chiều qua sông, Nghe gà gáy cảm hoài ký tên N.T.T. trên báo Thần Chung số tháng 9-1929, Phan Khôi viết: “Đọc ba bài nầy phải đoán ra tác giả là người có chí khí, có tâm sự, mà lại đã từng trải giang hồ nữa. Tuy vậy, trong thơ chẳng hề dùng một chữ nào ngông nghênh, một lời nào xốc nổi, ý kín mà không tối, khí mạnh mà dằn, cái hay ở trong đó”[57, tr.114]. Năm 1939, trên cơ sở hợp tuyển các nội dung của tác phẩm Tắt đèn đã đăng báo nhiều kỳ, nhà sách Mai Lĩnh phát hành lần đầu cuốn Tắt đèn của Ngô Tất Tố. Nhân dịp này, một số đồng nghiệp của ông đã có bài báo giới
8 thiệu tác phẩm Tắt đèn, qua đó, giới thiệu về sự nghiệp, về phong cách sáng tạo của ông. Vũ Trọng Phụng nhận xét: “Ngô Tất Tố là một nhà báo về phái Nho học và là một tay ngôn luận xuất sắc trong đám nhà Nho. Làng báo Bắc Kỳ, Trung Kỳ, Nam Kỳ, cũng như độc giả, hẳn không ai là không biết danh tiếng người ra đời từ hồi thi sĩ Nguyễn Khắc Hiếu chủ trương An Nam tạp chí và đã viết nhiều bài đại luận khảo cứu, bút chiến, phê bình, nhiều truyện lịch sử có giá trị, trong nhiều tờ báo và tạp chí cả Nam lẫn Bắc. Với cái sự đời hoan nghênh ấy, Ngô Tất Tố chẳng cần ai giới thiệu nữa”[89]. Chỉ với ít dòng giới thiệu đó, Vũ Trọng Phụng đã khái quát giới thiệu Ngô Tất Tố là người có phong cách làm báo thuộc “phái Nho học”; người đã từng ra Bắc vào Nam với những bài đại luận khảo cứu, bút chiến, phê bình… Trên báo Mới, số ra ngày 15-6-1939, trong bài giới thiệu về tác phẩm Tắt đèn, Trần Minh Tước đã đồng tình với nhận định của Vũ Trọng Phụng về phong cách đậm chất Nho gia của Ngô Tất Tố và cho rằng, ngòi bút ấy đã vượt ra khỏi những câu văn “điền viên vui thú”, vượt qua những nội dung về “cải lương hương chính”, “vượt khỏi cả thế hệ của mình. Người môn đồ của Khổng Mạnh này đã thở hít cái không khí xã hội của K.Marx như tất cả những thiếu niên văn sĩ ở hàng tranh đấu”[128]. Nói cách khác, Ngô Tất Tố là cây bút cựu học nhưng đã tiếp cận được trào lưu chung của xã hội, của K.Marx. Theo Trần Minh Tước, việc tiếp cận những trào lưu xã hội của K.Marx chính là tiền đề để Ngô Tất Tố đứng vào hàng ngũ những nhà văn, nhà báo đấu tranh vì tiến bộ xã hội. Cũng trong năm 1939, trong bài Tắt đèn - tiểu thuyết của Ngô Tất Tố, trên báo Đông phương, tác giả Phú Hương cho rằng Ngô Tất Tố tuy đã chịu ảnh hưởng của lối viết của Âu - Tây nhưng hoạt động sáng tạo của ông vẫn mang đậm phong cách Nho gia với những di tích Hán học, những câu chuyện kể theo lối Á Đông, tuy đã “chia ra từng chương một, nhưng nó đi luôn một mạch từ đầu đến cuối, chuyện nọ liên tiếp chuyện kia…”[44]. Trong bài báo này, Phú Hương đã rút ra nhận xét đó khi phân tích về mối liên kết nội dung
9 trong tác phẩm Tắt đèn. Sau này, khi tiếp cận sâu hơn di sản báo chí của Ngô Tất Tố, chúng tôi đã thấy rõ hơn mối liên kết về nội dung trong mỗi tác phẩm báo chí, cũng như giữa các tác phẩm báo chí với nhau luôn có sự liền mạch, có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, tạo nên một bức tranh tổng thể về đời sống chính trị - xã hội đương thời. Trong những năm từ 1942 đến 1945, Vũ Ngọc Phan đã lần lượt phát hành các tập của bộ Nhà văn hiện đại. Có thể xem đây là một trong những công trình nghiên cứu về các tác giả, tác phẩm đầu tiên của văn học, báo chí Việt Nam. Vũ Ngọc Phan đã dành sự trân trọng đặc biệt đối với Ngô Tất Tố: “Ông là một tay kỳ cựu trong làng văn, làng báo Việt Nam… vào số những nhà Hán học đã chịu ảnh hưởng văn học Âu Tây và được người ta kể vào hạng nhà Nho có óc phê bình, có trí xét đoán, có tư tưởng mới... và ông đã theo kịp cả những nhà văn thuộc phái tân học xuất sắc nhất”[83, tr.549]. Theo Vũ Ngọc Phan, Ngô Tất Tố có phong cách đặt câu rất “Tây”, đó là những chữ được, chữ bằng, chữ bị vốn thường dùng trong lối văn của người phương Tây, do vậy, khi đọc văn của Ngô Tất Tố “người ta có cái cảm tưởng như đọc những câu văn dịch ở tiếng Pháp”[83, tr.555]. Khi viết về những nhà Nho cùng thời với Ngô Tất Tố như Phan Kế Bính, Trần Văn Ngoạn, Nguyễn Đôn Phục, Nguyễn Hữu Tiến… Vũ Ngọc Phan cho rằng, sản phẩm các tác giả đó chủ yếu là những tác phẩm dịch thuật, biên soạn theo những tác phẩm chữ Hán, hoặc viết theo truyện cổ dân gian… còn Ngô Tất Tố là người đầu tiên đi vào lĩnh vực sáng tác, phê bình như các cây bút lớp mới đương thời. Vũ Ngọc Phan “thích nhất anh Tố ở những bài bút chiến”[83, tr.419], những tác phẩm “bút chiến” của Ngô Tất Tố có thể chia thành hai nhóm: “một loại bút chiến, gồm những bài đả kích những tệ tục, thói tham ô, dởm đời của bọn quan lại, cường hào và tư sản. Cũng có những bài viết dưới dạng châm biếm, trào lộng như những bài ở mục: “Nói mà chơi”; và “một loại nữa là phóng sự và tiểu thuyết”[83, tr.423]. Như vậy, Vũ Trọng Phụng, Trần Minh Tước, Phú Hương và Vũ Ngọc Phan đã chỉ ra một số đặc trưng về thể loại cũng như phong cách sáng tạo của
10 Ngô Tất Tố. Với bất kỳ thể loại nào, cây bút của Ngô Tất Tố cũng thể hiện sự sắc sảo, sôi nổi, nhiệt tâm và được đồng nghiệp thừa nhận là “một tay bút chiến đầy nhiệt tình, luôn luôn đứng về phía nhân dân, đả kích không khoan nhượng giai cấp phong kiến và giai cấp tư sản”[83]. 2. Tình hình nghiên cứu về Ngô Tất Tố từ năm 1945 đến năm 1985 2.1. Thời kỳ 1945 - 1959 Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đất nước đã giành được độc lập, nhưng chỉ sau một thời gian rất ngắn cả dân tộc lại phải bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược. Cũng như nhiều văn nghệ sỹ, trí thức yêu nước cùng thời, Ngô Tất Tố lên đường phục vụ cách mạng, phục vụ kháng chiến thông qua hoạt động sáng tạo của mình. Ngô Tất Tố mất ngày 20-4-1954, ngay trước ngày giải phóng Điện Biên, kết thúc chín năm kháng chiến trường kỳ. Những tháng ngày đó và những năm tiếp theo, nhiều anh em, đồng chí của Ngô Tất Tố đã có bài viết thể hiện niềm tiếc thương và kính trọng cuộc đời và sự nghiệp của ông: Nguyên Hồng với Ngô Tất Tố (Văn nghệ, năm 1954); Nguyễn Công Hoan với Đọc Tắt đèn của Ngô Tất Tố (Văn nghệ, năm 1956); Hồng Chương với chuyên đề Tắt đèn cuốn tiểu thuyết hiện thực xuất sắc in trong sách Phương pháp sáng tác trong văn học nghệ thuật (Nxb Sự thật, 1956); Bùi Huy Phồn với Đọc lại Việc làng (Văn nghệ, năm 1958)… Nghiên cứu lại những những bài viết đó, chúng tôi thấy rằng, các tác giả đều đề cao tài năng của Ngô Tất Tố trong sự nghiệp sáng tác nói chung của ông, nhất là qua những tác phẩm văn học Tắt đèn, Lều chõng; các tập phóng sự Việc làng, Dao cầu thuyền tán… Tuy nhiên, các bài viết chỉ đề cập chung chung về sự nghiệp báo chí và gần như không có nhận xét về đặc điểm, phong cách sáng tạo báo chí của Ngô Tất Tố. Năm 1954, khi nhận xét về văn nghiệp của Ngô Tất Tố, Nguyên Hồng đã cho rằng: “Ngòi bút rắn chắc của Ngô Tất Tố đã không e dè đưa lên những sự thật. Người nông dân giãy lên trên những dòng chữ của Ngô Tất Tố (…). Cái mạnh, cái sắc của Ngô Tất Tố ở chỗ dám nhìn thẳng vào sự thực, căm giận, chửi rủa và phá bỏ. Cái mạnh, cái sắc của Ngô Tất Tố còn ở chỗ đi sâu
11 vào những khía cạnh đen tối, sai trái của kẻ thù”[39]. Dù đây chỉ là những nhận xét chung về sự nghiệp cầm bút của Ngô Tất Tố, nhưng Nguyên Hồng đã khắc họa được những đặc trưng phong cách của ngòi bút độc đáo này, đó là tính chân thực, bám sát hiện thực của đời sống xã hội và dũng cảm đấu tranh với những điều đen tối, sai trái của kẻ thù. Năm 1956, trong một bài viết về Ngô Tất Tố, Hà Xuân Trường nhận định: “Ngô Tất Tố đã can đảm nhìn vào sự thật, can đảm nói lên sự thật. Ngô Tất Tố không góp nhặt tài liệu, không làm con số cộng. Ngô Tất Tố đã mang vốn sống của mình nhận xét người, cảnh, biểu hiện người, cảnh. Ngô Tất Tố không nói quá, cũng không tô vẽ. Ngô Tất Tố nói thật, viết thật… Tài châm biếm của Ngô Tất Tố có khi chua xót, mỉa mai, có khi sắc cạnh, nhưng đó là những mũi kim châm thẳng vào những kẻ thống trị gian ác”[123, tr.286]. Theo Hà Xuân Trường, chỉ có tài năng và lòng can đảm mới có thể tạo nên những tác phẩm có phong cách như của Ngô Tất Tố. Cũng trong năm 1956, trong bài Đọc Tắt đèn của Ngô Tất Tố, một cây bút lão thành trên báo Văn nghệ, Nguyễn Công Hoan đã bày tỏ sự kính nể đối với Ngô Tất Tố, một cây bút Nho gia nhưng “những tác phẩm của ông từ lối trình bày, tả cảnh, cho đến cách hành văn, thật là mới mẻ - ngày ấy, chúng tôi gọi là “Tây”, là “Âu hóa”[35, tr.181]. Sau này, trong công trình nghiên cứu về di sản báo chí của Ngô Tất Tố, các nhà nghiên cứu đã chứng minh được rằng, Ngô Tất Tố ít nhiều được học và biết tiếng Pháp, ngoài những câu chữ và lối viết của người Pháp đã được Ngô Tất Tố vận dụng, ông còn nắm được một số phương pháp tư duy của phương Tây ngay từ những năm 1928 - 1931 [17]. Năm 1959, ở Sài Gòn, Thế Phong xuất bản cuốn Những nhà văn tiền chiến 1930 - 1945, tác giả đã dành cho Ngô Tất Tố những tình cảm thật cảm động, ông xếp Ngô Tất Tố vào nhóm các nhà văn, nhà báo điển hình của giai đoạn trước năm 1945, cho rằng Ngô Tất Tố là cây bút “hoài vọng dĩ vãng”; “có vốn Nho học uyên bác nhưng chịu học hỏi Tây học”; “là nhà văn, nhà báo của bình cũ rượu mới, có lối văn sáng sủa, hấp dẫn, quan sát tận tường, với những rung cảm phong phú”[88, tr.403]. Chúng tôi cho rằng, những nhận xét của Thế Phong là sự khái quát xác đáng về phong cách sáng tạo của Ngô Tất Tố mang đậm chất uyên bác của
12 người phương Đông, nhưng lại có cách viết văn, viết báo mới mẻ, hiện đại của người phương Tây. 2.2. Thời kỳ 1960 - 1974 Năm 1961, Nhà xuất bản Giáo dục phát hành tập sách Văn học Việt Nam 1930 - 1945 [74], đây là công trình nghiên cứu và khoa giáo đầu tiên của nền giáo dục Việt Nam sau ngày hòa bình lập lại. Trong tập sách này, Nguyễn Công Hoan đã có những nhận xét về Ngô Tất Tố: “anh em cầm bút phục nhất ông ở điểm đặc biệt sau này ông là một nhà Nho thuần túy… Thế thì hẳn là ông gần văn học Trung Quốc hơn văn học Pháp…”[45, tr.52]. Là bạn văn, bạn báo, cùng là cây bút hiện thực phê phán hàng đầu trước Cách mạng tháng Tám, những lời nhận xét đó vừa là sự kính trọng của Nguyễn Công Hoan đối với Ngô Tất Tố, vừa là những nhận định về phong cách của Ngô Tất Tố trong hoạt động sáng tạo. Tuy làm báo là hoạt động sáng tạo theo cách của người phương Tây, nhưng phong cách của Ngô Tất Tố “hẳn là gần văn học Trung Quốc hơn”. Đó chính là phong cách “bình cũ rượu mới”, dù lối viết có cách tân, hiện đại thế nào thì hồn cốt, nội dung, tư tưởng của tác phẩm vẫn được chứa đựng, gói ghém trong những lối viết của một nhà cựu học, trong tâm thức của sự “hoài vọng dĩ vãng” như cách nói của Thế Phong. Năm 1957, Nguyễn Đức Đàn được Viện Văn học phân công nghiên cứu về sự nghiệp sáng tác của Ngô Tất Tố. Bốn năm sau, năm 1961, Nguyễn Đức Đàn đã báo cáo chuyên đề Ngô Tất Tố một cây bút chiến đấu xuất sắc trong văn học Việt Nam [15]. Theo đó, nhà Nho Ngô Tất Tố, người đã từng đỗ đầu xứ, nhưng trước những biến thiên của thời đại, vị đồ đệ “cửa Khổng sân Trình” đã sớm tiếp thu được những tư tưởng học thuật mới và trở thành một cây bút xuất sắc, một kiện tướng trong dòng văn học hiện thực phê phán. “Trong làng văn, làng báo, cái tên Ngô Tất Tố đã trở nên quen thuộc và được nhiều người mến phục. Từ những tác phẩm lớn cho đến những bài báo, những bài phóng sự ngắn, ngòi bút của Ngô Tất Tố luôn luôn biểu hiện một tinh thần chiến đấu sắc bén và mạnh mẽ”[13, tr.331]. Theo Nguyễn Đức Đàn, hầu hết những tác phẩm báo chí của Ngô Tất Tố là những bài phê bình, đả kích hoặc châm biếm, giễu cợt với giọng văn
13 linh hoạt, sắc sảo, có khi nhẹ nhàng, tinh tế, có khi đanh thép, mạnh mẽ. “Ngòi bút của Ngô Tất Tố là một ngòi bút chiến đấu có phẩm chất cách mạng. Phẩm chất cách mạng ấy biểu hiện ở chỗ ngòi bút của ông biết tôn trọng sự thật và biết đứng về phía quần chúng bị áp bức mà phát biểu”[15]. Ngòi bút của Ngô Tất Tố còn bộc lộ tình cảm nồng nhiệt đối với quần chúng và cách mạng, “có một ý nghĩa vị nhân sinh rõ rệt. Cái nhìn của Ngô Tất Tố đối với con người và cuộc sống xã hội là một cái nhìn chân thực, đúng đắn, không phiến diện”[15]. Theo quan điểm của một số cây bút cùng thời với Ngô Tất Tố và của một số nhà nghiên cứu sau này, vấn đề thể loại báo chí trước Cách mạng tháng Tám chủ yếu được phân định qua nội dung của tác phẩm báo chí, hoặc qua những chiều hướng dư luận khác nhau được tạo ra bởi nội dung của tác phẩm đó trong đời sống chính trị - xã hội. Chính từ quan điểm đó, Nguyễn Đức Đàn đã khu biệt giữa sáng tác với phê bình nghiên cứu, ông nhận định: “Trên báo chí cũng như trong sáng tác, phê bình nghiên cứu, ngòi bút của Ngô Tất Tố luôn luôn dũng cảm tố cáo những cái xấu xa, vạch ra những cái thoái hóa, lạc hậu ở trong xã hội”[13, tr.332]. Phải chăng, Nguyễn Đức Đàn đã khu biệt những bài báo thông thường như cách gọi hiện nay với các bài bút chiến mà ông gọi là phê bình? Năm 1942, Vũ Ngọc Phan đã đưa ra quan điểm về thể loại tác phẩm báo chí của Ngô Tất Tố, đó là: “một loại bút chiến, gồm những bài đả kích những tệ tục, thói tham ô, dởm đời của bọn quan lại, cường hào và tư sản…”[83, tr.423]. Như vậy, những bài báo tố cáo những cái xấu xa, vạch ra những cái thoái hóa, lạc hậu ở trong xã hội; đả kích những tệ tục, thói tham ô, dởm đời của bọn quan lại, cường hào và tư sản… có thể gọi là bài báo phê bình như cách nói của Vũ Ngọc Phan; hoặc gọi là những bài bút chiến như cách nói của Nguyễn Đức Đàn. Và theo hai ông, dù gọi bằng tên gì thì đó chính là thể loại tác phẩm Ngô Tất Tố viết nhiều nhất trước Cách mạng tháng Tám. Trong lời giới thiệu cuốn Tắt đèn do Nhà xuất bản Văn hóa phát hành năm 1962, Nguyễn Tuân đã nhận định rằng sự nghiệp cầm bút của Ngô Tất Tố gồm nhiều mặt: sáng tác, luận bình, bút chiến và dịch thuật [118], có lẽ Nguyễn Tuân đã xếp các tác phẩm văn học của Ngô Tất Tố vào nhóm sáng