Luận án tiến sĩ: Giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội

Chia sẻ: Huc Ninh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:223

Thêm vào BST

Báo xấu

67
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn được nghiên cứu với mục tiêu nhằm đánh giá thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường mà tiếp tục đề xuất hoàn thiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường nhằm phát triển làng nghề ngoại thành Hà Nội theo hướng bền vững.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án tiến sĩ: Giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ ĐỖ THỊ DINH GIẢI PHÁP KINH TẾ VÀ QUẢN LÝ GIẢM THIỂU Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC LÀNG NGHỀ NGOẠI THÀNH HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP - 2017
HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ ĐỖ THỊ DINH GIẢI PHÁP KINH TẾ VÀ QUẢN LÝ GIẢM THIỂU Ô NHIỄM MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC LÀNG NGHỀ NGOẠI THÀNH HÀ NỘI Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 62 31 01 05 Người hướng dẫn: PGS.TS. Ngô Thị Thuận PGS.TS. Phạm Bảo Dương HÀ NỘI - 2017
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày… tháng… năm 2017 Tác giả luận án Đỗ Thị Dinh i
LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới tập thể giáo viên hướng dẫn: PGS.TS Ngô Thị Thuận; PGS.TS Phạm Bảo Dương - Học Viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Phân tích định lượng, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn - Học viện Nông nghiệp Việt Nam; Ban Lãnh đạo Khoa Kinh tế Tài nguyên và Môi trường, Ban giám hiệu - Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ viên chức của các cơ quan ban ngành của thành phố Hà Nội đặc biệt là Chi cục bảo vệ môi trường Hà Nội - Sở Tài nguyên và Môi trường Hà Nội và Sở công thương Hà Nội, các phòng ban chức năng của các huyện Thanh Trì, Đông Anh, Hoài Đức, Thạch Thất, Thường Tín; Ủy ban nhân dân các xã Tân Triều (Thanh Trì), Vân Hà (Đông Anh), Minh Khai (Hoài Đức), Phùng Xá (Thạch Thất), Thụy Ứng (Thường Tín) và các hộ gia đình, các cơ sở sản xuất tại làng nghề đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày ... tháng ... năm 2017 Nghiên cứu sinh Đỗ Thị Dinh i
MỤC LỤC Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ......................................................................................................................... i Mục lục ............................................................................................................................. ii Danh mục các chữ viết tắt................................................................................................. v Danh mục các bảng .......................................................................................................... vi Danh mục đồ thị ............................................................................................................. viii Danh mục sơ đồ ............................................................................................................. viii Trích yếu luận án ............................................................................................................. ix Thesis abstract.................................................................................................................. xi Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 3 1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 3 1.3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu ...................................................... 4 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 4 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 4 1.4. Những đóng góp mới của đề tài ............................................................................ 4 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .............................................................. 5 Phần 2. Cơ sở lý luận, kinh nghiệm thực tiễn về giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề ........................................................ 6 2.1. Cơ sở lý luận về giải pháp kinh tế và quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề ............................................................................................ 6 2.1.1. Các khái niệm ....................................................................................................... 6 2.1.2. Sự cần thiết có các giải pháp kinh tế và quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề .......................................................................................... 12 2.1.3. Nội dung của giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề ............................................................................................................. 15 2.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện giải pháp kinh tế và quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề .......................................................... 21 2.1.5. Tiêu chí đánh giá giải pháp ................................................................................. 24 ii
2.2. Kinh nghiệm thực tiễn về giải pháp kinh tế và quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề ............................................................................... 26 2.2.1. Kinh nghiệm quốc tế ........................................................................................... 26 2.2.2. Kinh nghiệm trong nước ..................................................................................... 29 2.2.3. Bài học kinh nghiệm về áp dụng giải pháp kinh tế, quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề cho thành phố Hà Nội .............................. 36 2.3. Một số công trình nghiên cứu có liên quan......................................................... 37 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 41 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 42 3.1. Đặc điểm của địa bàn nghiên cứu ....................................................................... 42 3.1.1. Đặc điểm cơ bản của thành phố Hà Nội ............................................................. 42 3.1.2. Đặc điểm cơ bản các làng nghề điều tra ............................................................. 46 3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 48 3.2.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích .......................................................... 48 3.2.2. Chọn điểm khảo sát............................................................................................. 49 3.2.3. Thu thập dữ liệu .................................................................................................. 51 3.2.4. Xử lý và tổng hợp dữ liệu ................................................................................... 53 3.2.5. Phân tích thông tin .............................................................................................. 53 3.2.6. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu ........................................................................ 54 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 56 Phần 4. Thực trạng thực hiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội ............................. 57 4.1. Hiện trạng làng nghề và ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội ....................................................................................................... 57 4.1.1. Hiện trạng phát triển các làng nghề .................................................................... 57 4.1.2. Hiện trạng ô nhiễm môi trường làng nghề .......................................................... 61 4.2. Thực trạng áp dụng các giải pháp kinh tế & quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường ở ngoại thành Hà Nội ............................................................ 74 4.2.1. Thực trạng áp dụng giải pháp kinh tế ................................................................. 74 4.2.2. Thực trạng áp dụng giải pháp quản lý ................................................................ 88 4.3. Đánh giá kết quả, hạn chế và các yếu tố ảnh hưởng đến thực thi các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề ngoại thành Hà Nội ..................................................................................................... 110 iii
4.3.1. Đánh giá kết quả, hạn chế trong thực thi các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường......................................................................... 110 4.3.2. Yếu tố ảnh hưởng đến các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề ngoại thành Hà Nội ............................................ 116 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 122 Phần 5. Hoàn thiện và tiếp tục thực thi giải pháp kinh tế và quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội ..... 124 5.1. Căn cứ hoàn thiện ............................................................................................. 124 5.2. Định hướng hoàn thiện và tiếp tục thực thi giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề đến năm 2025 ................................ 126 5.3. Hoàn thiện và tiếp tục thực thi giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề ngoại thành Hà Nội đến năm 2025 ..................... 127 5.3.1. Đẩy mạnh thực hiện Quy hoạch cho các làng nghề .......................................... 127 5.3.2. Hoàn thiện bộ máy và cơ chế quản lý môi trường làng nghề tại cấp xã ........... 128 5.3.3. Tăng cường giáo dục bảo vệ môi trường .......................................................... 131 5.3.4. Chuyển giao áp dụng khoa học công nghệ tiên tiến trong sản xuất & xử lý chất thải làng nghề ............................................................................................ 131 5.3.5. Tăng cường thực thi các công cụ quản lý môi trường làng nghề ..................... 133 5.3.6. Nghiên cứu, tư vấn cụ thể hóa các biện pháp kinh tế trong bảo vệ môi trường làng nghề ............................................................................................... 136 5.3.7. Hoàn thiện cơ chế thực thi các văn bản pháp lý và chính sách hỗ trợ bảo vệ môi trường làng nghề ................................................................................... 137 Tóm tắt phần 5 .............................................................................................................. 139 Phần 6. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 140 6.1. Kết luận ............................................................................................................. 140 6.2. Kiến nghị........................................................................................................... 142 6.2.1. Đối với Nhà nước ............................................................................................. 142 6.2.2. Đối với các nhà nghiên cứu .............................................................................. 142 Danh mục các công trình công bố có liên quan đến luận án ........................................ 143 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 144 Phụ lục .......................................................................................................................... 151 iv
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt BCH TW Ban chấp hành Trung ương Đảng BNN Bộ Nông nghiệp và PTNT BTC Bộ Tài chính BTNMT Bộ Tài nguyên và Môi trường BVMT Bảo vệ môi trường CBNSTP Chế biến nông sản thực phẩm CP Chính phủ ĐBSH Đồng bằng sông Hồng ĐGTĐMT Đánh giá tác động môi trường ĐVT Đơn vị tính KLNT Khối lượng nước thải NĐ Nghị định NSX Năng suất xanh SX Sản xuất TCVN Tiêu chuẩn Việt Nam TN&MT Tài nguyên và Môi trường Trđ Triệu đồng TT Thông tư TTCN Tiểu thủ công nghiệp UBND Ủy ban nhân dân VPC Trung tâm Năng suất Việt Nam VSMT Vệ sinh môi trường THT Tổ hợp tác v
DANH MỤC CÁC BẢNG STT Tên bảng Trang 3.1. Diện tích, dân số của thành phố Hà Nội năm 2010, 2013, 2016 ...................... 43 3.2. Tình hình sử dụng đất đai ngoại thành Hà Nội năm 2016 ................................ 43 3.3. Cơ cấu giá trị tổng sản phẩm thành phố Hà Nội năm 2010-2016 .................... 44 3.4. Tình hình chung của các xã có làng nghề nghiên cứu ...................................... 46 3.5. Thống kê các loại tài liệu thứ cấp thu thập ....................................................... 51 3.6. Số mẫu chọn khảo sát ở 5 huyện đại diện thành phố Hà Nội ........................... 52 3.7. Hệ thống chỉ tiêu phân tích theo tiêu chí đánh giá giải pháp............................ 55 4.1. Số làng nghề, số hộ, lao động làm nghề và giá trị sản xuất của các ngành nghề trên địa bàn ngoại thành Hà Nội .............................................................. 57 4.2. Các chỉ tiêu thể hiện thực trạng SX KD ở các làng nghề điều tra .................... 59 4.3. Khối lượng nước thải tại các làng nghề bình quân/ ngày ................................. 64 4.4. Tổng lượng chất thải rắn các làng nghề bình quân một ngày ........................... 65 4.5. Kết quả phân tích mẫu nước thải làng nghề Minh Khai ................................... 66 4.6. Kết quả phân tích mẫu nước tại một số điểm của làng nghề lược sừng Thụy Ứng .......................................................................................................... 68 4.7. Kết quả phân tích mẫu không khí tại làng nghề Thụy Ứng .............................. 69 4.8. Các chỉ tiêu phân tích mẫu đất và một số chỉ tiêu phân tích vi lượng (mg/kg) môi trường đất tại Phùng Xá ............................................................... 70 4.9. Kết quả phân tích nước thải tại Phùng Xá ........................................................ 71 4.10. Chất lượng môi trường không khí tại Phùng Xá .............................................. 72 4.11. Quy định thu phí bảo vệ môi trường đối với chất thải ở các làng nghề ngoại thành Hà Nội ........................................................................................... 77 4.12. Mức phí đóng góp cho bảo vệ môi trường của các hộ/ cơ sở sản xuất trong làng nghề ngoại thành Hà Nội ................................................................. 79 4.13. Tình hình thực hiện phí vệ sinh môi trường, phí bảo vệ môi trường tại làng nghề điều tra ............................................................................................. 80 4.14. Nguồn vốn của Quỹ bảo vệ môi trường Hà Nội năm 2012-2014..................... 85 4.15. Kết quả hỗ trợ tài chính cho các dự án bảo vệ môi trường năm 2012-2014 ......... 86 vi
4.16. Các dự án bảo vệ môi trường được vay vốn với lãi suất ưu đãi từ Quỹ bảo vệ môi trường Hà Nội 2012-2014 .............................................................. 87 4.17. Ý kiến đánh giá của cán bộ quản lý các cấp và người dân về các công cụ kinh tế trong quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề ở ngoại thành Hà Nội ..................................................................................................... 88 4.18. Số lượng các văn bản pháp lý về bảo vệ môi trường làng nghề ở ngoại thành Hà Nội ..................................................................................................... 92 4.19. Ý kiến đánh giá của các bộ quản lý các cấp về các hạn chế của hệ thống văn bản pháp lý trong bảo vệ môi trường làng nghề ở ngoại thành Hà Nội ....... 97 4.20. Quan điểm, chỉ tiêu thực hiện và giải pháp bảo vệ môi trường trong quy hoạch phát triển làng nghề đến năm 2030 của thành phố Hà Nội .................... 99 4.21. Kế hoạch bảo vệ môi trường làng nghề trên địa bàn thành phố Hà Nội đến năm 2020.................................................................................................. 100 4.22. Tổng hợp ý kiến của cán bộ, người dân ở các huyện và địa bàn về quy hoạch và kế hoạch bảo vệ môi trường làng nghề ........................................... 103 4.23. Tình hình thực hiện các quy hoạch, kế hoạch BVMT ở các làng nghề khảo sát ........................................................................................................... 104 4.24. Ý kiến của CBQL và người dân về triển khai quy hoạch và kế hoạch thực hiện BVMT các làng nghề khảo sát........................................................ 106 4.25. Tình hình thực hiện các biện pháp tuyên truyền, tập huấn về BVMT ở các làng nghề khảo sát .................................................................................... 108 4.26. Tình hình thực hiện công tác kiểm tra, giám sát BVMT tại các làng nghề khảo sát .................................................................................................. 110 4.27. Ý kiến đánh giá của cán bộ quản lý các cấp về kết quả và các hạn chế trong thực hiện các công cụ quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề tại điểm khảo sát .................................................................................... 111 4.28. Tổng hợp kết quả và hạn chế trong quá trình thực thi các giải pháp kinh tế và quản lý tại các điểm khảo sát ................................................................. 115 4.29. Số lượng đội ngũ công chức quản lý môi trường ở thành phố Hà Nội ......... 117 4.30. Năng lực của chủ hộ/ cơ sở nghề tại các xã điều tra....................................... 120 5.1. Ma trận phân tích SԜOT trong thực hiện các giải pháp kinh tế & quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội ...... 124 vii
DANH MỤC ĐỒ THỊ STT Tên biểu đồ Trang 4.1. Cơ cấu phát thải mùn cưa và dăm bào .............................................................. 73 DANH MỤC SƠ ĐỒ STT Tên bảng Trang 3.1. Khung phân tích giải pháp kinh tế, quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề ngoại thành Hà Nội .............................................................. 50 4.1. Bộ máy quản lý ô nhiễm môi trường làng nghề ............................................... 89 5.1. Cơ cấu tổ chức quản lý BVMT cấp xã ........................................................... 129 viii
TRÍCH YẾU LUẬN ÁN Tên tác giả: Đỗ Thị Dinh Tên Luận án: Giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội Chuyên ngành: Kinh tế phát triể n Mã số: 62 31 01 05 Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở đánh giá thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường mà tiếp tục đề xuất hoàn thiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường nhằm phát triển làng nghề ngoại thành Hà Nội theo hướng bền vững. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp tiếp cận: Tiếp cận chính sách; Tiếp cận có sự tham gia của người dân; Tiếp cận theo nhóm ngành nghề; và tiếp cận định tính. - Phương pháp chọn điểm nghiên cứu: Chọn 5 làng nghề ô nhiễm môi trường nặng thuộc 5 huyện ngoại thành Hà Nội: Làng nghề chế biến nông sản thực phẩm xã Minh Khai thuộc huyện Hoài Đức; Làng nghề tái chế nhựa Triều Khúc xã Tân Triều thuộc huyện Thanh Trì; Làng nghề lược sừng Thụy Ứng xã Hòa Bình thuộc huyện Thường Tín; Làng nghề cơ kim khí Phùng Xá thuộc huyện Thạch Thất và làng nghề gỗ mỹ nghệ xã Vân Hà thuộc huyện Đông Anh. - Phương pháp thu thập dữ liệu Dữ liê ̣u thứ cấ p: đươ ̣c thu thâ ̣p từ các văn bản của Chính phủ và của Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Nông nghiê ̣p và PTNT, Bô ̣ tài chiń h, ban ngành của thành phố Hà Nội, các huyê ̣n điề u tra. Các bài nghiên cứu về ô nhiễm môi trường làng nghề từ các bộ, ngành, của các nhà khoa học, các địa phương cũng được thu thập để phân tích. Dữ liê ̣u sơ cấ p: được thu thập thông qua điều tra hộ; hội thảo có sự tham gia của người dân; phỏng vấn chuyên sâu cán bộ quản lý; lấ y ý kiế n tham vấ n của mô ̣t số chuyên gia, các nhà quản lý và quan sát thực tế. - Xử lý và tổng hợp dữ liệu: Phân tổ thống kê với sự trợ giúp của phần mềm excel - Phân tích thông tin: (i) Thống kê mô tả; (ii) Phương pháp so sánh; (iii) Phương pháp phân tích điểm mạnh, yếu, cơ hội và thách thức; (iv) Phương pháp phân tích xã hội học. Kết quả chính và kết luận Luâ ̣n án đã luâ ̣n giải và làm rõ lý luận và thực tiễn về giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề thông qua các khái niệm, phân loại, sự cần thiết, các công cụ, các tiêu chí đánh giá và các yếu tố ảnh hưởng … ix
Đánh giá hiện trạng làng nghề và mức độ ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội dựa trên khối lượng chất thải và kết quả phân tích chất lượng môi trường đất, nước… - Phân tích thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến áp dụng các giải pháp kinh tế và quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội những năm qua. Giải pháp kinh tế được áp dụng đối với các làng nghề ngoại thành Hà Nội là phí, lệ phí BVMT đối với nước thải và chất thải rắn, trong đó, cơ bản mới thực hiện việc thu phí tại các làng nghề. Kết quả nghiên cứu cho thấy: Trên 50% ý kiến được phỏng vấn cho rằng cần phải bổ sung thêm một số công cụ kinh tế đối với quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề tại địa phương. 59,67% ý kiến là cần bổ sung thêm việc thu thuế BVMT, 57,33% ý kiến cho rằng cần có quy định về phí BVMT đối với khí thải và tiếng ồn, 67,67% ý kiến bổ sung thêm việc áp dụng biện pháp thưởng, phạt môi trường. Các giải pháp quản lý được áp dụng đó là hoàn chỉnh bộ máy tổ chức, ban hành hệ thống văn bản pháp quy về bảo vệ môi trường làng nghề. Các văn bản đã được tăng cường, tuy nhiên vẫn chưa đầy đủ và hoàn thiện, đặc biệt là chưa cụ thể hóa chi tiết cho đặc thù của từng loại làng nghề. Thành phố Hà Nội đã có quy hoạch phát triển làng nghề gắn với BVMT. Công tác thanh tra kiểm tra chưa được thường xuyên liên tục. Việc tuyên truyền phổ biến pháp luật về BVMT làng nghề còn hạn chế. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội bao gồm: Các yếu tố thuộc về cơ quan quản lý như số lượng và chất lượng cán bộ, sự phối hợp giữa các cơ quan; Các yếu tố thuộc về cơ chế chính sách: Sự chồng chéo của các văn bản chính sách giữa các bộ ngành trong việc triển khai thực hiện giải pháp BVMT đối với làng nghề cũng là yếu tố cản trở đáng kể; Các yếu tố thuộc về người dân như nhận thức của hộ/cơ sở sản xuất nghề, nguồn lực của hộ/cơ sở làm nghề, vai trò của người dân- cộng đồng trong việc bảo vệ môi trường làng nghề. Từ kết quả đánh giá thực trạng thực hiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội và chủ trương phát triển làng nghề của Hà Nội, tác giả đề xuất tiếp tục hoàn thiện và thực thi các giải pháp kinh tế và quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội trong các năm tiếp theo như sau: 1- Đẩy mạnh việc thực hiện Quy hoạch cho các làng nghề; 2- Hoàn thiện bộ máy và cơ chế quản lý môi trường tại cấp xã; 3- Tăng cường giáo dục bảo vệ môi trường; 4- Chuyển giao áp dụng khoa học công nghệ tiên tiến trong sản xuất & xử lý chất thải làng nghề; 5- Tăng cường thực thi các công cụ quản lý BVMT làng nghề; 6- Nghiên cứu, tư vấn cụ thể hóa các biện pháp kinh tế trong BVMT làng nghề; 7- Hoàn thiện cơ chế thực thi các văn bản pháp lý và chính sách hỗ trợ bảo vệ môi trường làng nghề. x
THESIS ABSTRACT PhD candidate: Do Thi Dinh Thesis title: Economic and managerial solutions to reduce environmental pollution at craft villages on the outskirts of Hanoi. Major: Development Economics Code: 62 31 01 05 Educational organization: Vietnam National University of Agriculture (VNUA) Research Objectives: On basis of assessing the current situation of implementation and factors affecting the implementation of economic and managerial solutions to reduce environmental pollution, proposing the improvement of economic and managerial solutions to reduce environmental pollution to develop craft villages on the outskirts of Hanoi towards sustainability. Materials and methods - Approach method: Policy approach; approach with residents’ participation; Sector-based approach; and qualitative approach. - Method of selecting study points: Selecting 5 environment-heavily polluted craft villages in 5 suburban districts of Ha Noi: agricultural product and food processing craft village at Minh Khai commune, Hoai Duc district; Trieu Khuc plastic recycling craft villag at Tan Trieu commune, Thanh Tri district; Thuy Ung horn comb craft village at Hoa Binh commune, Thuong Tin district; Phung Xa metal and mechanic craft village in Thach That district and fine art wood craft village at Van Ha commune in Dong Anh district. - Information collection method: Secondary data: collected from documents by the Government, Ministry of Natural Resources and Environment, Ministry of Agriculture and Rural Development, Ministry of Finance, Departments of Hanoi city, surveyed districts. Written researches on environmental pollution at craft villages from ministries, sectors, scientists and localities were also collected for analysis. Primary data: collected from household survey, seminars with residents’ participation, in-depth interview with managers; (iv) advice of some experts, managers and actual observations. - Data processing and analysis: Statistical collation with excel software support Analytical method: (i) Descriptive statistics; (ii) Comparison method; (iii) Method of strength, weakness, opportunity and challenge analysis; (iv) Sociological analysis method. Main findings and conclusions The thesis has interpreted and clarified the theory and practice of economic and managerial solutions to reduce environmental pollution at craft villages through concepts, classification, necessity, tools, review criteria and influence factors... Assessing current situation of craft village and level of environmental pollution at craft villages on the outskirts of Hanoi based on waste volume and analysis results of soil and water environment. xi
- Analysing the current situation and factors affecting the application of economic and managerial solutions to reduce environmental pollution at craft villages on the outskirts of Hanoi in the past years. The economic solution applied for the craft villages on the outskirts of Hanoi is the environmental protection fee and charge for wastewater and solid waste, in which, fees are basically collected at craft villages. The study results show that more than 50% of interviewed opinion indicates that it is necessary to add some economic instruments for management to reduce environmental pollution at local craft villages. 59,67% of opinion is to supplement the collection of environmental protection tax, 57,33% of opinion determines that there should be regulations on environmental protection fee for emission and noise, 67,67% of opinion is to supplement the use environmental punishment and reward measures. Management solutions applied are to complete the organizational apparatus and issue a legal document system on environmental protection at craft villages. The documents have been strengthened, but still are not sufficient and complete, especially not materializing characteristics of each type of craft village. Hanoi city has planned to develop craft villages associated with environmental protection. The inspection and examination have not been regular and continuous. The dissemination of legislation on environmental protection at craft villages remains limited. Factors affecting the implementation of economic and managerial solutions to reduce environmental pollution at craft villages include factors of management agencies such as quantity and quality of official, the coordination among agencies; Elements of mechanisms and policies: The overlapping of documents and policies among ministries and sectors in implementing environmental protection solutions for craft villages is also a significant obstacle; Elements of the residents such as the perception of households/professional production establishments, the resources of households/production establishments, the role of residents - community in protecting the environment of the village. Based on the results of assessing current situation of implementing economic solutions and the management to reduce environmental pollution at craft villages on the outskirts of Hanoi and the development schedule of craft villages in Hanoi, the author proposes to continue the improvement and application of economic and managerial measures to reduce environmental pollution at craft villages in the suburbs of Hanoi in the next years as follows: 1- Promoting the implementation of craft village planning; 2- Improving the apparatus and mechanisms of environmental management at commune level; 3- Strengthening environmental protection education; 4- Transferring and applying advanced science and technology in production and waste treatment of craft villages; 5- Strengthening the application of management instruments of environmental protection at craft villages; 6- Researching, consulting and concretizing economic methods in environmental protection at craft village; 7- Improving the mechanism of implementing the legal documents and support policies to protect the environment at craft villages. xii
PHẦN 1. MỞ ĐẦU 1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Làng nghề có vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế xã hội ở nông thôn. Làng nghề thu hút nhiều thành phần kinh tế tham gia: kinh tế cá thể chiếm 72%, kinh tế tập thể chiếm 18%, doanh nghiệp tư nhân 10%; thu hút tới 11 triệu lao động, chiếm khoảng 30% lực lượng lao động nông thôn; mức thu nhập của người lao động ngành nghề cao gấp từ 3 đến 4 lần so với người lao động thuần nông (Bộ Tài nguyên và Môi trường, 2008). Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của các làng nghề thì vấn đề ô nhiễm môi trường ngày càng gia tăng gây ra tác hại rất lớn đến sức khỏe cộng đồng dân cư. Ở mỗi nhóm làng nghề lại có nguy cơ ô nhiễm môi trường đặc trưng nên sự ảnh hưởng của các hoạt động làng nghề đến sức khỏe người dân cũng khác nhau. Bên cạnh đó, ô nhiễm môi trường làng nghề còn làm tăng chi phí khám, chữa bệnh, làm giảm năng suất lao động khi sức khỏe suy giảm (Nguyễn Hằng, 2011). Kết quả khảo sát 52 làng nghề điển hình trong cả nước của Đề tài KC 08.09 cho thấy, có đến 46% làng nghề có môi trường bị ô nhiễm nặng, 27% ô nhiễm vừa và 27% ô nhiễm nhẹ. Hoạt động làng nghề tác động xấu đến cả môi trường không khí, nước, đất và sức khỏe con người. Hiện nay, Hà Nội có 1.350 làng có nghề chiếm 58,8% tổng số làng của toàn Thành phố. Giá trị sản xuất ở các làng nghề chiếm 26% giá trị sản xuất công nghiệp ngoài quốc doanh và 8,4% giá trị sản xuất công nghiệp của Thành phố. Trong các làng có nghề số lao động tham gia sản xuất công nghiệp - TTCN là gần 1 triệu lao động chiếm hơn 42% tổng số lao động sản xuất công nghiệp - TTCN của Thành phố (Sở Công thương Hà Nội, 2015). Sự phát triển của các làng nghề đã góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương, giải quyết việc làm và nâng cao thu nhập cho người dân Hà Nội. Bên cạnh tác động tích cực của sự phát triển đó là vấn đề bức xúc về môi trường đang nổi lên gây sự bất bình trong dân cư. Hầu hết các làng nghề đang trong tình trạng bị ô nhiễm môi trường, trong đó hầu hết các làng nghề chế biến nông sản thực phẩm, cơ kim khí, nhuộm, điêu khắc xương sừng, điêu khắc đá đang bị ô nhiễm 1
môi trường nghiêm trọng, như ô nhiễm về nước thải, khí thải khi sản xuất, đặc biệt là các làng nghề: Chế biến nông sản thực phẩm xã Minh Khai, xã Cát Quế, xã Dương Liễu (huyện Hoài Đức); Cơ kim khí xã Phùng Xá (huyện Thạch Thất), cơ kim khí xã Thanh Thuỳ (huyện Thanh Oai), lược sừng Thuỵ Ứng (huyện Thường Tín); Dệt nhuộm Dương Nội (quận Hà Đông)… Chẳng hạn, tại làng nghề sản xuất lược sừng Thụy Ứng huyện Thường Tín có hơn 50 cơ sở thu mua da, xương trâu, bò từ nhiều nơi. Bình quân mỗi năm các cơ sở này sử dụng 04 tấn muối ướp da cùng với việc sử dụng hàng trăm m3 nước thải. Toàn bộ nước thải nhiễm muối và các chất hữu cơ được phân hủy từ da, xương, mỡ động vật … đang được xả thẳng vào hệ thống công rãnh chảy xung quanh làng nghề, theo đó là mùi thối nồng nặc lan tỏa khắp vùng và các xã lân cận. Năm 2009, Công ty CP đầu tư và phát triển Cao Minh Quân đã tiến hành phân tích mẫu nước của các hộ gần cơ sở sản xuất cho thấy, hàm lượng BOD5 gấp từ 8 – 11 lần, COD gấp từ 5 – 6 lần so với tiêu chuẩn cho phép. Để giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề, UBND thành phố Hà Nội đã ban hành nhiều văn bản pháp lý và các giải pháp bảo tồn, phát triển làng nghề, chiến lược đến năm 2020. Trong đó chú trọng đến giải pháp khắc phục ô nhiễm và cải thiện môi trường đối với các làng nghề đang bị ô nhiễm đặc biệt nghiêm trọng. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện vẫn còn những khó khăn nhất định cũng như chế tài chưa đủ mạnh nên hiệu quả chưa cao. Vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề vẫn là vấn đề nhức nhối cần quan tâm, cần hoàn thiện và nghiên cứu các giải pháp thích hợp nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề. Các nghiên cứu trước đây có liên quan đến giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề đã có như Đặng Kim Chi (2005) về cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc xây dựng các chính sách và biện pháp giải quyết vấn đề môi trường làng nghề Việt Nam; Chu Thái Thành (2009) về làng nghề và bảo vệ môi trường làng nghề theo hướng phát triển bền vững; Tạ Hoàng Tùng Bắc, Phạm Phương Hạnh (2014) về hiện trạng và các giải pháp bảo vệ môi trường làng nghề trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa; Nguyễn Hải (2013) Nghiên cứu khảo sát thực trạng và kiến nghị giải pháp nâng cao năng lực quản lý nhà nước trong lĩnh vực ô nhiễm môi trường làng nghề ở Việt Nam; Trần Văn Thể (2015) về đánh giá thiệt hại kinh tế do chất thải phát sinh từ hoạt động sản xuất tại làng nghề chế biến nông sản vùng ĐBSH; 2
v.v... Nhưng các nghiên cứu này được tiến hành nghiên cứu ở các địa điểm khác và ở các nội dung khác nhau. Nghiên cứu về giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề trên địa bàn ngoại thành Hà Nội hầu như chưa được đề cập. Trước thực trạng ô nhiễm môi trường ở các làng nghề của Hà Nội, nghiên cứu này rất cần thiết nhằm tìm nguyên nhân và tiếp tục hoàn thiện các giải pháp để giảm thiểu ô nhiễm môi trường đến mức thấp nhất nhằm khai thác lợi thế để phát triển bền vững làng nghề nói riêng, phát triển kinh tế xã hội nói chung. Các câu hỏi nghiên cứu luận án đặt ra là: (1). Quá trình triển khai và thực hiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội như thế nào ? (2). Những vướng mắc và các yếu tố nào ảnh hưởng đến thực hiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội là gì ? (3). Cần hoàn thiện các giải pháp kinh tế và quản lý như thế nào nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội trong các năm tới ? 1.2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU 1.2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở đánh giá thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường mà tiếp tục đề xuất hoàn thiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường nhằm phát triển làng nghề ngoại thành Hà Nội theo hướng bền vững. 1.2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa và làm rõ cơ sở lý luận, thực tiễn về giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề; - Đánh giá thực trạng và phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội những năm qua; - Đề xuất tiếp tục hoàn thiện các giải pháp kinh tế và quản lý giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề ngoại thành Hà Nội trong các năm tiếp theo. 3
1.3. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những lý luận và thực tiễn về thực hiện giải pháp kinh tế và quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường tại các làng nghề. Các đối tượng khảo sát nhằm phục vụ cho đối tượng nghiên cứu gồm: + Các loại Làng nghề có môi trường bị ô nhiễm nghiêm trọng: Chế biến nông sản (Minh Khai – Hoài Đức), cơ kim khí (Phùng Xá - Thạch Thất), tái chế (Tân Triều-Thanh Trì), lược sừng (Thụy Ứng – Thường Tín), gỗ mỹ nghệ (Vân Hà- Đông Anh); + Các nhóm cộng đồng dân cư: các hộ gia đình, các cơ sở sản xuất, các cán bộ quản lý (các cấp); + Các cơ quan quản lý Nhà nước trong lĩnh vực làng nghề và môi trường; + Hệ thống cơ chế, chính sách của Nhà nước và của thành phố Hà Nội có liên quan. 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Tập trung nghiên cứu thực trạng ô nhiễm môi trường, các giải pháp kinh tế chủ yếu là thuế, phí, lệ phí và các biện pháp tài chính. Các giải pháp quản lý chủ yếu là triển khai thực thi văn bản pháp lý, quy hoạch; Tổ chức bộ máy; Thanh kiểm tra. Các giải pháp được đề cập trong nghiên cứu này ở cấp độ quản lý nhà nước. - Về không gian: Đề tài nghiên cứu điểm tại một số huyện ngoại thành Hà Nội: Thạch Thất, Hoài Đức, Thường Tín, Thanh Trì, Đông Anh, với các làng nghề bị ô nhiễm nghiêm trọng. - Về thời gian: + Dữ liệu thứ cấp phục vụ cho nghiên cứu thực trạng được thu thập từ năm 2008 - 2016. Các dữ liệu sơ cấp được khảo sát lặp lại từ năm 2012, 2013, 2014. + Định hướng và giải pháp đề xuất tiếp tục đến năm 2025. 1.4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI Về lý luận: Làm rõ thêm khung lý luận về giải pháp kinh tế như thuế, phí, Quỹ môi trường, các biện pháp tài chính; Các giải pháp quản lý như ban hành các 4
văn bản pháp lý; quy hoạch, tổ chức bộ máy; thanh kiểm tra. Các tiêu chí và phương pháp đánh giá về thực thi các giải pháp kinh tế và quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề mà trước đó còn ít tài liệu đề cập. Về thực tiễn: Đã tổng kết 5 năm bài học kinh nghiêm về thực hiện giải pháp kinh tế, quản lý trong bảo vệ môi trường. Cung cấp tài liệu, dữ liệu tin cậy cho các nhà quản lý, hoạch định chính sách tham khảo trong bảo vệ môi trường làng nghề. Đề tài cũng cung cấp cơ sở dữ liệu, làm tư liệu phục vụ giảng dạy cũng như nghiên cứu khoa học. 1.5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI Ý nghĩa khoa học: Luận án chọn hướng nghiên cứu mới, chọn giải pháp kinh tế và quản lý là đối tượng nghiên cứu nên đã là rõ thêm, bổ sung thêm các khái niệm, tiêu chí đánh giá thực hiện các giải pháp kinh tế, quản lý nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường làng nghề; Vận dụng các công cụ kinh tế, pháp luật và hành chính Nhà nước để quản lý, bảo vệ môi trường. Đây là những lý luận có ý nghĩa khoa học trong giảng dạy, nghiên cứu khoa học và hoạch định chính sách. Giá trị thực tiễn: Luận án phát hiện các vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề. Chỉ rõ mức độ thực thi, sự không phù hợp, không khả thi, chưa hiệu quả và bền vững của các giải pháp kinh tế và quản lý. Các yếu tố ảnh hưởng đến thực thi các giải pháp này. Nội dung hoàn thiện các giải pháp kinh tế và quản lý đều khả thi. Những phát hiện này là căn cứ khoa học quan trọng, có giá trị tham khảo cho các nhà quản lý các cấp trong chỉ đạo sản xuất và bảo vệ môi trường. 5