Luận án Tiến sĩ: Lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay dưới lăng kính học thuyết hành vi con người

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:169

Thêm vào BST

Báo xấu

130
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án trên cơ sở phân tích những biểu hiện lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ hiện nay, từ góc nhìn của học thuyết hành vi con người của Freud, luận án phân tích căn nguyên dẫn đến những hành vi lối sống tiêu cực ấy; từ đó đề xuất một số giải pháp mang tính định hướng, nhằm hạn chế lối sống tiêu cực cho giới trẻ Việt Nam hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ: Lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay dưới lăng kính học thuyết hành vi con người

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ BÍCH HẰNG LèI SèNG TI£U CùC CñA MéT Bé PHËN GIíI TRÎ VIÖT NAM HIÖN NAY D¦íI L¡NG KÝNH HäC THUYÕT HµNH VI CON NG¦êI CñA FREUD LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2015
HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN THỊ BÍCH HẰNG LèI SèNG TI£U CùC CñA MéT Bé PHËN GIíI TRÎ VIÖT NAM HIÖN NAY D¦íI L¡NG KÝNH HäC THUYÕT HµNH VI CON NG¦êI CñA FREUD LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ Mã số: 62 22 03 02 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. TS. NGUYỄN TRỌNG CHUẨN HÀ NỘI - 2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo đúng quy định. Tác giả Nguyễn Thị Bích Hằng
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ....................................................................... 8 1.1. Những nghiên cứu về giới trẻ và lối sống của giới trẻ Việt Nam trong thời kỳ đổi mới............................................................................. 8 1.2. Tổng quan các nghiên cứu về học thuyết Freud ở Việt Nam .................... 16 1.3. Giá trị tham khảo của các công trình nghiên cứu trong tổng quan và những vấn đề luận án sẽ tiếp tục nghiên cứu ................................. 34 CHƯƠNG 2: LỐI SỐNG TIÊU CỰC CỦA MỘT BỘ PHẬN GIỚI TRẺ VIỆT NAM HIỆN NAY VÀ KHÁI LƯỢC HỌC THUYẾT HÀNH VI CON NGƯỜI CỦA FREUD ................................................................ 38 2.1. Lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay........... 38 2.2. Khái lược học thuyết hành vi con người của Freud ............................. 52 CHƯƠNG 3: VẬN DỤNG HỌC THUYẾT HÀNH VI CON NGƯỜI CỦA FREUD ĐỂ PHÂN TÍCH NHỮNG BIỂU HIỆN LỐI SỐNG TIÊU CỰC CỦA MỘT BỘ PHẬN GIỚI TRẺ VIỆT NAM HIỆN NAY ................ 77 3.1. Hành xử bạo lực từ góc nhìn của xung lực bản năng eros và thanatos ........ 78 3.2. Vấn nạn đua xe trái phép từ góc nhìn triết học của tâm lý học đám đông của Freud .................................................................................... 88 3.3. Đồng tính luyến ái với cách nhìn nhận của Freud .............................. 107 CHƯƠNG 4: GIÁ TRỊ VÀ HẠN CHẾ TRONG HỌC THUYẾT HÀNH VI CON NGƯỜI CỦA FREUD VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP CÓ TÍNH ĐỊNH HƯỚNG, NHẰM HẠN CHẾ LỐI SỐNG TIÊU CỰC CHO GIỚI TRẺ VIỆT NAM HIỆN NAY ............................................................ 116 4.1. Một số giá trị trong học thuyết hành vi con người của Freud ............ 116 4.2. Một số hạn chế trong học thuyết hành vi con người của Freud ......... 125 4.3. Một số giải pháp có tính định hướng, nhằm hạn chế lối sống tiêu cực cho giới trẻ Việt Nam hiện nay .................................................. 128 KẾT LUẬN ................................................................................................................. 149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ..................................................................................................... 152 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................... 153
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN APA : American Psychological Assosiation - Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ ĐH : Đại học ĐTLA : Đồng tính luyến ái GS : Giáo sư NCS : Nghiên cứu sinh NCKH : Nghiên cứu khoa học Nxb : Nhà xuất bản LGBT : Viết tắt tiếng Anh của các từ: L là của Lesbian - đồng tính nữ G là của Gay - đồng tính nam B là của Bisexual - những người lưỡng giới, ái nam, ái nữ T là của Transsexual - những người chuyển đổi giới PTCS : Phổ thông cơ sở PTTH : Phổ thông trung học SAVY1 : Viết tắt của Survey Assessment of Vietnamese Youth 1 - Cuộc điều tra quốc gia về vị thành niên và thanh niên Việt Nam, do UNICEF, WHO, Bộ Y tế, Tổng cục Thống kê tiến hành năm 2003 SAVY2 : Viết tắt của Survey Assessment of Vietnamese Youth 2 - Cuộc điều tra quốc gia về vị thành niên và thanh niên Việt Nam, do UNICEF, WHO, Bộ Y tế, Tổng cục Thống kê tiến hành năm 2010 TDĐG : Tình dục đồng giới TLĐĐ : Tâm lý đám đông TP.HCM : Thành phố Hồ Chí Minh TS : Tiến sĩ
1 MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn dành sự quan tâm đặc biệt tới thế hệ trẻ. Người khẳng định, thanh thiếu niên là chủ nhân tương lai của đất nước. Trong bản Di chúc để lại cho Đảng, Nhà nước và nhân dân ta, khi nói về thanh niên, Người căn dặn:“Đảng cần phải chăm lo giáo dục đạo đức cách mạng cho họ, đào tạo họ thành những người thừa kế xây dựng xã hội chủ nghĩa vừa “hồng” vừa “chuyên”… Bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau là một việc rất quan trọng và rất cần thiết” [94, tr.498]. Thực hiện lời căn dặn của Bác Hồ và tiếp tục sự nghiệp trồng người của Bác, Đảng, Nhà nước và nhân dân ta đã đặt nhiệm vụ giáo dục và đào tạo thế hệ trẻ lên hàng đầu. Có rất nhiều các định hướng, chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước thể hiện qua các văn kiện, nghị quyết, chương trình hành động dành cho thanh niên. Đặc biệt, khi bước vào thời kỳ đổi mới và hội nhập quốc tế, sự quan tâm đó càng được chú trọng hơn. Đường lối đổi mới và hội nhập quốc tế trong xu hướng toàn cầu hóa đã đưa đất nước ta thay đổi mọi mặt về kinh tế - xã hội và đã thu được những thành tựu quan trọng, được cộng đồng quốc tế đánh giá cao. Trong bối cảnh đó, thế hệ trẻ Việt Nam có rất nhiều cơ hội học tập, nâng cao trình độ, tham gia đóng góp sức lực của mình vào công cuộc xây dựng đất nước. Những thành tựu mà chúng ta đạt được có phần đóng góp đáng kể của thế hệ trẻ. Tuy nhiên, hội nhập và toàn cầu hóa cũng gây ra những khó khăn và thách thức không nhỏ cho đất nước nói chung và thế hệ trẻ nói riêng. Thực tế cho thấy, thế hệ trẻ rất nhạy cảm và dễ bị tổn thương trong thời kỳ hội nhập này. Khoa học công nghệ mới, các phương tiện truyền thông tiên tiến, giao lưu quốc tế rộng mở là điều kiện tốt cho giới trẻ tiếp cận nhanh chóng những mặt ưu việt, tích cực của thế giới hiện đại, đồng thời họ cũng chịu ảnh hưởng không nhỏ từ những mặt tiêu cực của nó. Những tiêu cực này lan tỏa trong lối sống của một bộ phận giới trẻ như những virus gậm nhấm tinh thần và thể chất của họ. Có nhiều xu hướng sống khác nhau đang len lỏi trong mọi thành phần của giới trẻ như: học sinh phổ thông, sinh viên, công nhân, viên chức, thanh thiếu niên ở thành thị, nông thôn và miền núi. Từ tình trạng lười học tập,
2 lười lao động tới ăn chơi đua đòi, sống buông thả bản thân, sống thác loạn với các tệ nạn ma túy, mại dâm, sinh hoạt theo kiểu bầy đàn rồi đi tới tuyệt vọng, bế tắc, mất phương hướng. Tình dục đồng giới, chuyển giới, thậm chí hôn nhân đồng giới trong giới trẻ có xu hướng ngày càng gia tăng. Lối sống ích kỷ, thờ ơ, vô cảm, thiếu trách nhiệm; không quan tâm tới người khác; không quan tâm tới tương lai, vận mệnh đất nước; không quan tâm tới chính trị, tư tưởng, khác hẳn với tính cách vốn có của thanh niên trước đây. Tình trạng bạo lực, coi thường pháp luật, tội phạm vị thành niên, tội phạm học đường ngày càng phát triển và diễn biến phức tạp với nhiều dạng rất nguy hiểm như hành động của các kẻ sát nhân máu lạnh trẻ tuổi Lê Văn Luyện, Nguyễn Đức Nghĩa, Nguyễn Hải Dương trong mấy năm gần đây. Tình hình trên đặt ra cho Đảng và Nhà nước ta nhiệm vụ cấp bách là phải giáo dục chính trị tư tưởng cho thế hệ trẻ. Cùng với các biện pháp nhằm từng bước đẩy lùi sự lây lan của lối sống tiêu cực này, nhiều cuộc điều tra xã hội học đánh giá thực trạng, nhiều nghiên cứu về thanh thiếu niên đã được tiến hành. Việc mổ xẻ tìm nguyên nhân của hiện tượng này dưới góc nhìn của các lĩnh vực khoa học khác nhau như tâm lý học, xã hội học, tội phạm học cũng đã có. Tuy nhiên, trước những diễn biến vô cùng phức tạp với hình thức lan truyền của dạng virus khó kiểm soát, cùng với mối nguy hiểm như tảng băng trôi, các nghiên cứu đánh giá về thực trạng và nguyên nhân lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu. Hầu hết các nghiên cứu chỉ mới tập trung vào những nguyên nhân ngoại sinh với các tác động ngoại cảnh như ảnh hưởng của du nhập lối sống ngoại lai, văn hóa phẩm, sách báo, phim ảnh độc hại trên internet, giáo dục bất cập của nhà trường và gia đình…Do vậy, còn cần phải tiếp tục nghiên cứu sâu hơn, rộng hơn và đa dạng hơn với nhiều cách tiếp cận khác nhau, để từ đó có các đánh giá đúng đắn và tìm ra các giải pháp phù hợp nhằm khắc phục căn bệnh phát sinh từ hội nhập và toàn cầu hóa hiện nay. Người có công lớn nhất nghiên cứu khám phá tâm lý hành vi con người và các nghiên cứu của ông đã được nâng lên thành học thuyết là Sigmund Freud (1856- 1939). S.Freud là nhà khoa học mà tên tuổi của ông được đặt bên cạnh những tên tuổi vĩ đại khác như Archimedes, G. Galilei, I. Newton, A. Einstein... Công lao to lớn của Freud và là cơ sở của học thuyết mang tên ông (còn được gọi là học thuyết
3 phân tâm - Psychoanalysis) là khám phá ra vô thức như một tầng tư duy nền tảng mà ông coi là định hình và định hướng cho mọi hành vi của con người. Đánh giá về học thuyết Freud có nhiều quan điểm và ý kiến khác nhau, thậm chí có những ý kiến đối lập nhau. Tuy nhiên, mọi người đều thừa nhận rằng, học thuyết Freud có tác động và ảnh hưởng sâu rộng đến rất nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau của thế giới ngày nay như tâm lý học, triết học, xã hội học, luật học, văn học nghệ thuật, tôn giáo, giáo dục, tội phạm học, v.v.. Khám phá về vô thức của Freud là một cuộc cách mạng trong nhận thức về bản chất của hành vi con người, bởi trước đó người ta vẫn có xu hướng đề cao ý thức như phần tư duy chủ yếu của con người. Freud cấu trúc bộ máy tư duy của con người thành ba thành phần vô cùng quan trọng là vô thức, tiền ý thức và ý thức với ba thành tố là cái ấy (id), cái tôi (ego), cái siêu tôi (superego). Các thành phần này được kích hoạt bởi xung lực bên trong của mỗi con người, Freud gọi đó là libido, là năng lực tính dục nguyên thủy, đó là nguồn gốc dẫn tới mọi hành vi của con người. Từ libido, Freud đã xác định được hai bản năng đối lập song lại gắn bó với nhau là eros, được gọi là bản năng sống, đó là những ham muốn, dục vọng và đòi hỏi sự sinh tồn của con người và thanatos, được gọi là bản năng chết là nguồn gốc dẫn tới hành vi giận dữ, đập phá, hủy hoại, bạo lực, chém giết bất chấp mọi nguyên tắc, kỷ cương, luật pháp. Những luận thuyết cơ bản nêu trên cùng với các luận đề quan trọng của học thuyết Freud như tâm lý đám đông, tình dục đồng giới… đều có thể vận dụng để lý giải tìm căn nguyên hành vi, lối sống của con người. Từ góc độ triết học có thể vận dụng học thuyết hành vi con người của Freud như là một lăng kính để phân tích, nhận diện các hành vi lối sống tiêu cực, suy thoái đạo đức, ham vật chất, hành xử bạo lực, coi thường pháp luật của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay. Khác với cách tiếp cận theo hướng chỉ tìm hiểu từ nguyên nhân ngoại sinh mà các nghiên cứu hiện nay về lối sống của giới trẻ thường tiếp cận, NCS cố gắng tìm hiểu nguyên nhân nội sinh, tức là đi tìm hiểu bản năng gốc rễ của mỗi con người hoặc mỗi nhóm cộng đồng đã hình thành hành vi tính cách của mình để lý giải hành vi lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ.
4 Tuy nhiên, cũng cần hiểu rõ thêm rằng, bản năng gốc rễ luôn tồn tại tiềm ẩn trong mỗi con người và là khởi nguồn cho tính cách, hành vi tốt hay xấu của con người. Ở thời đại nào cũng vậy, con người nói chung và giới trẻ nói riêng, đều bộc lộ ở các mức độ khác nhau những hành vi tích cực hoặc tiêu cực của mình. Nhưng vào thời kỳ đổi mới và hội nhập, bản năng gốc rễ dẫn tới hành vi tiêu cực nằm trong con người, nằm trong giới trẻ có điều kiện trỗi dậy và bùng phát mạnh mẽ hơn trước đây. Như vậy, có thể thông qua lăng kính học thuyết hành vi con người của Freud để lý giải hành vi và lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay và từ đó tìm được một phần nguyên nhân của căn bệnh đang tiến triển xấu của một bộ phận giới trẻ này. Tìm được nguyên nhân của căn bệnh sẽ là cơ sở cho cách điều trị hiệu quả hơn và tăng sức đề kháng cho giới trẻ. Với ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn cấp thiết như trên, nghiên cứu sinh chọn Lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay dưới lăng kính học thuyết hành vi con người của Freud để viết luận án tiến sĩ triết học. Nghiên cứu sinh mong muốn rằng, luận án này sẽ hòa cùng với những nghiên cứu theo cách tiếp cận khác có thể, để tạo nên bức tranh chung nhiều mặt, đa sắc màu và rõ nét hơn về lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay cùng cách thức hạn chế nó. 2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở phân tích những biểu hiện lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ hiện nay, từ góc nhìn của học thuyết hành vi con người của Freud, luận án phân tích, lý giải căn nguyên gốc rễ từ nội sinh trong con người dẫn đến những hành vi lối sống tiêu cực ấy; từ đó đề xuất một số giải pháp mang tính định hướng, nhằm hạn chế lối sống tiêu cực cho giới trẻ Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục tiêu nghiên cứu trên, luận án thực hiện các nhiệm vụ sau: Một là, tìm hiểu thực trạng lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay và chọn những lối sống điển hình trong số đó để phân tích, lý giải. Hai là, khái quát hóa những nội dung cơ bản của học thuyết hành vi con người của Freud được vận dụng để nghiên cứu.
5 Ba là, từ các luận thuyết, luận đề phù hợp trong học thuyết hành vi con người của Freud, nhận diện, phân tích, lý giải căn nguyên của một số lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay. Bốn là, phân tích, chỉ ra những mặt giá trị và mặt hạn chế trong học thuyết hành vi con người của Freud và đề xuất một số giải pháp có tính định hướng, nhằm hạn chế lối sống tiêu cực cho giới trẻ Việt Nam hiện nay. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay, bao gồm thanh niên và thiếu niên trong độ tuổi học đường. - Các luận thuyết cơ bản và các luận đề chính của học thuyết Freud được chọn để phân tích vận dụng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu những luận thuyết cơ bản của học thuyết hành vi con người của Freud về vô thức, về cấu trúc bộ máy tâm lý, về libido, về cái ấy, cái tôi, cái siêu tôi, về bản năng eros và thanatos cùng các luận đề về tâm lý đám đông, về tình dục đồng giới. Từ đó soi rọi tìm ra căn nguyên hành vi lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam và đề xuất một số giải pháp mang tính định hướng nhằm hạn chế lối sống tiêu cực của giới trẻ. - Nghiên cứu tập trung vào lối sống tiêu cực phổ biến của một bộ phận giới trẻ Việt Nam trong thời kỳ đổi mới. Tuy nhiên, do có nhiều lối sống khác nhau trong đó có nhiều dạng biểu hiện của lối sống khác nhau và học thuyết Freud lại rất rộng lớn, đề cập tới nhiều vấn đề, nên luận án chỉ tập trung đi sâu vào ba lối sống tiêu cực điển hình với những dạng biểu hiện được lựa chọn mà có thể vận dụng các luận thuyết phù hợp của học thuyết hành vi con người của Freud để phân tích, lý giải. Đó là: + Lối sống hành xử bạo lực coi thường pháp luật với dạng biểu hiện được lựa chọn là hành xử bạo lực. + Lối sống hời hợt, a dua đua đòi với dạng biểu hiện được lựa chọn là đua xe trái phép, luận án gọi là vấn nạn đua xe trái phép. + Lối sống buông thả bản thân với dạng biểu hiện được lựa chọn là đồng tính luyến ái.
6 4. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 4.1. Cơ sở lý luận Nghiên cứu dựa trên quan điểm và cơ sở lý luận của đường lối chính sách của Đảng Cộng sản Việt Nam về thanh thiếu niên; tư tưởng Hồ Chí Minh; tinh thần của các nghị quyết của Đảng về thanh thiếu niên. Nghiên cứu tiếp thu, kế thừa có chọn lọc các đánh giá, các tổng kết có độ tin cậy cao của các nghiên cứu trước đây. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng: Phương pháp phân tích và tổng hợp để đánh giá tổng quan các nghiên cứu về lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ hiện nay và các nghiên cứu về học thuyết Freud ở Việt Nam; Phương pháp lịch sử - lôgic để nghiên cứu đánh giá và phân tích những luận thuyết cơ bản của học thuyết Freud. Đồng thời, luận án vận dụng quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử để phân tích, đánh giá, vận dụng học thuyết Freud để lý giải lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ hiện nay. Từ đó, nhìn nhận rõ hơn những mặt giá trị cũng như mặt hạn chế của học thuyết Freud, đồng thời đề xuất một số giải pháp mang tính định hướng xây dựng môi trường sống lành mạnh, tăng sức đề kháng cho giới trẻ trong thời kỳ hội nhập quốc tế. 5. ĐÓNG GÓP MỚI VỀ KHOA HỌC CỦA LUẬN ÁN 1. Nghiên cứu xác định được nguyên nhân nội sinh dẫn đến hành vi của một số lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay, khác biệt với các nghiên cứu về thanh thiếu niên trước đây chỉ nghiên cứu nguyên nhân ngoại sinh với các tác động ngoại cảnh. 2. Lần đầu tiên có một nghiên cứu vận dụng học thuyết Freud để phân tích, lý giải tâm lý hành vi của lối sống tiêu cực của giới trẻ, khác với các nghiên cứu trước đây ở Việt Nam chỉ nghiên cứu vận dụng học thuyết Freud trong văn học nghệ thuật, tôn giáo, tâm linh, tính cách dân tộc. 3. Làm sâu sắc hơn tính khoa học cho các giải pháp của Đảng và Nhà nước ta nhằm giảm thiểu lối sống tiêu cực của giới trẻ. Các giải pháp mang tính định hướng trong luận án, có thể tương tự như các giải pháp hiện có, song nó được xây dựng trên cơ sở của một học thuyết nổi tiếng về hành vi con người là học thuyết Freud.
7 6. Ý NGHĨA LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN 1. Góp phần nghiên cứu về giới trẻ Việt Nam, trong đó nghiên cứu sâu về căn nguyên hình thành ba lối sống tiêu cực với những biểu hiện của nó của một bộ phận giới trẻ đang là bức xúc lớn của xã hội hiện nay, đó là: Hành xử bạo lực coi thường pháp luật; Vấn nạn đua xe trái phép; Đồng tính luyến ái. 2. Góp phần nghiên cứu, đánh giá về học thuyết Freud ở Việt Nam, một học thuyết phổ biến rộng rãi trên thế giới song gần đây mới được quan tâm nhiều hơn ở Việt Nam. 3. Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu về giới trẻ Việt Nam và về học thuyết Freud ở Việt Nam. 7. KẾT CẤU LUẬN ÁN Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục công trình khoa học của tác giả có liên quan đến đề tài luận án, danh mục tài liệu tham khảo, luận án có kết cấu 4 chương, 11 tiết như sau: Chương 1. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan tới đề tài luận án Chương 2. Lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay và khái lược học thuyết hành vi con người của Freud. Chương 3. Vận dụng học thuyết hành vi con người của Freud để phân tích những biểu hiện lối sống tiêu cực của một bộ phận giới trẻ Việt Nam hiện nay. Chương 4. Giá trị và hạn chế trong học thuyết hành vi con người của Freud và một số giải pháp có tính định hướng, nhằm hạn chế lối sống tiêu cực cho giới trẻ Việt Nam hiện nay.
8 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. NHỮNG NGHIÊN CỨU VỀ GIỚI TRẺ VÀ LỐI SỐNG CỦA GIỚI TRẺ VIỆT NAM TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI Ở mọi giai đoạn của cách mạng Việt Nam, thanh niên là lực lượng xung kích, luôn đi đầu trong các phong trào và luôn sống theo lý tưởng cách mạng. Trong công cuộc chống ngoại xâm, giành độc lập và bảo vệ Tổ quốc, đã có hàng triệu thanh niên Việt Nam lên đường ra trận, dũng cảm chiến đấu, đổ xương máu và hy sinh tuổi thanh xuân đẹp nhất của mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc và thống nhất đất nước. Sau ngày hòa bình lập lại, thanh niên lại là lực lượng tiên phong trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước. Có rất nhiều tấm gương thanh niên tiêu biểu trong lao động sản xuất, làm kinh tế, trong hoạt động văn hóa xã hội, trong nghiên cứu khoa học kỹ thuật và trong nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc. Các phong trào Thanh niên tình nguyện, Thanh niên làm theo lời Bác, Thanh niên với biển đảo quê hương đã thể hiện vai trò và ý chí của giới trẻ muốn đưa đất nước ta tiến kịp với các nước tiên tiến trên thế giới. Tuy nhiên, khi đất nước bắt đầu công cuộc đổi mới, mở cửa, bước vào kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế thì lối sống thực dụng cùng các trào lưu văn hóa, tư tưởng sống hưởng thụ, sống thác loạn, hành xử bạo lực coi thường pháp luật khác xa với thuần phong mỹ tục của dân tộc ta đã len lỏi, xâm nhập vào một bộ phận không nhỏ giới trẻ nước ta. Bệnh dịch này lan tỏa, lây nhiễm rất nhanh trong giới trẻ không chỉ thanh niên mà cả thiếu niên còn ngồi trên ghế nhà trường ở khắp mọi miền đất nước. 1.1.1. Các tổng kết đánh giá về thanh thiếu niên hiện nay Trong suốt quá trình lãnh đạo, nhất là từ Đại hội lần thứ VI (1986), Đảng ta luôn dành sự quan tâm đặc biệt tới công tác thanh niên và giáo dục thanh niên. Đảng ta nhìn rõ cả mặt tích cực lẫn mặt hạn chế của thanh niên trong thời kỳ hội nhập. Nghị quyết của các kỳ Đại hội của Đảng, của Đoàn đều khẳng định rằng,
9 thanh niên và giáo dục thanh niên là vấn đề trọng yếu của Quốc gia, nó gắn liền với chiến lược phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội và con người Việt Nam. Trong diễn văn khai mạc Đại hội lần thứ X của Đoàn thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh ngày 12/12/2012, do Bí thư Trung ương Đoàn trình bày đã đánh giá những mặt tích cực của phong trào thanh niên như sau: Phong trào hành động cách mạng lớn của thanh niên là Năm xung kích phát tiển kinh tế, xã hội, bảo vệ Tổ quốc và Bạn đồng hành với thanh niên lập thân, lập nghiệp đã đi vào cuộc sống, đã phát huy được vai trò xung kích, tình nguyện của tuổi trẻ trong phát triển kinh tế xã hội, giữ vững an ninh quốc phòng, đảm bảo an sinh xã hội…Cuộc vận động Tuổi trẻ Việt Nam học tập và làm theo lời Bác và Chương trình Thắp sáng ước mơ Tuổi trẻ Việt Nam vì dân giàu nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh do Đoàn phát động và tổ chức thực hiện đã phát hiện, biểu dương và nhân rộng hàng nghìn tấm gương điển hình tiên tiến trong các hoạt động của đời sống xã hội [31]. Cũng trong Đại hội này, sau khi biểu dương các mặt tích cực của Đoàn Thanh niên, Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng thẳng thắn đánh giá rằng: Một bộ phận thanh niên còn biểu hiện suy thoái tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, phai nhạt lý tưởng, giảm sút niềm tin, ít quan tâm đến tình hình đất nước, thiếu ý thức chấp hành pháp luật, sống thực dụng, xa rời truyền thống văn hóa dân tộc…Tình trạng tội phạm và tệ nạn xã hội trong thanh niên vẫn gia tăng và diễn biến phức tạp. Đây là những vấn đề rất đáng lo ngại, trong đó tổ chức Đoàn có phần trách nhiệm lớn [31]. Như vậy, các đánh giá của Đảng, của Đoàn chỉ rõ mặt mạnh và mặt yếu kém của thanh niên Việt Nam trong thời kỳ đổi mới hiện nay, trong đó vấn đề đạo đức lối sống, tình trạng tội phạm và tệ nạn xã hội của thanh thiếu niên là bức xúc lớn của xã hội. 1.1.2. Điều tra xã hội học về thanh thiếu niên Bước sang thập kỷ đầu của thế kỷ XXI, khi nước ta hội nhập quốc tế sâu rộng hơn, khi toàn cầu hóa trở thành xu thế không thể đảo ngược, khi kinh tế và
10 xã hội Việt Nam có những bước phát triển vượt bậc thì bắt đầu xuất hiện những vấn đề bức xúc về xã hội nói chung và về thanh thiếu niên nói riêng, đã có một số cuộc điều tra xã hội học về tình hình thanh thiếu niên. Trước hết, phải kể tới cuộc điều tra của Ban Tuyên giáo Trung ương và Viện Nghiên cứu Thanh niên vào năm 2002, có tên là “Điều tra khảo sát về thực trạng văn hóa thanh niên”. Kết quả cuộc điều tra đã đưa ra các con số về thực trạng và lối sống của một bộ phận thanh niên vào những năm đầu thế kỷ mới, bao gồm cả mặt tích cực và cả mặt còn hạn chế. Phạm vi của cuộc điều tra chỉ tập trung vào một nhóm đối tượng là sinh viên, thanh niên nông thôn, thanh niên công nhân. Đặc biệt, vào năm 2003 và năm 2010, tổ chức WHO và UNICEF phối hợp với Bộ Y tế và Tổng cục Thống kê tiến hành cuộc điều tra xã hội học về thanh thiếu niên trên phạm vi toàn quốc với quy mô toàn diện và công phu hơn rất nhiều, có tên là “Cuộc điều tra quốc gia về vị thành niên và thanh niên Việt Nam” (Survey Assessment of Vietnamese Youth - SAVY1) [151]. Trong cuộc điều tra SAVY1 tiến hành từ năm 2001 tới năm 2003, SAVY1 đã thu thập tới 7.584 phiếu điều tra, với nhiều hạng mục khác nhau về thanh thiếu niên tuổi từ 14 đến 25. Thanh thiếu niên từ 42 tỉnh, thành trên cả nước, bao gồm thanh thiếu niên nam nữ, độc thân hoặc đã có gia đình, ở thành thị và nông thôn, thuộc dân tộc Kinh và các dân tộc thiểu số đã tham gia cuộc điều tra này. Bà Tống Thị Đua, Phó Vụ trưởng Vụ Xã hội, Môi trường, Tổng cục Thống kê cho biết: Kết quả cuộc điều tra SAVY cho thấy phần đông thanh thiếu niên Việt Nam rất lạc quan, cần cù và có nhiều hoài bão. Thanh thiếu niên có mối quan hệ chặt chẽ với gia đình và xã hội. Tuy nhiên, sự chuyển biến về kinh tế xã hội đang diễn ra rất nhanh chóng ở Việt Nam cũng đặt ra không ít thách thức cho giới trẻ. Thanh thiếu niên dân tộc thiểu số và thanh thiếu niên sống ở vùng sâu vùng xa là những nhóm có nhiều khả năng bị ảnh hưởng nhất trước tình trạng nghèo đói và thiếu thông tin, và đây chính là rào cản cho các cơ hội về giáo dục và việc làm [50].
11 Tiến sĩ Christian Salazar, Phó trưởng đại diện UNICEF tại Việt Nam nhận xét: Kết quả của Điều tra Quốc gia về vị thành niên và thanh niên Việt Nam nhấn mạnh sự cần thiết phải ưu tiên một số vấn đề cho việc hoạch định và xây dựng chương trình trong tương lai. Đặc biệt, cần tập trung cho những nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất và dễ bị ảnh hưởng nhất trước các nguy cơ. Các nhóm này bao gồm cả thanh thiếu niên dân tộc thiểu số [50 ]. Sau đó 7 năm, từ năm 2008 tới năm 2010, cuộc điều tra xã hội học SAVY 2 được thực hiện với quy mô rộng lớn hơn SAVY1 trên phạm vi toàn quốc. Cuộc điều tra thực hiện tại 63 tỉnh, thành với 10.044 thanh thiếu niên tham gia. Các đối tượng được điều tra là những học sinh đang đi học và những người đã đi làm; ở thành thị và nông thôn, dân tộc thiểu số; chưa kết hôn. Các vấn đề điều tra rất đa dạng với nhiều góc cạnh cuộc sống như giáo dục, việc làm, tình trạng sức khoẻ, sức khỏe sinh sản, sức khỏe tình dục và một số vấn đề khác như HIV/AIDS, sử dụng các chất gây nghiện, tai nạn thương tích, bạo hành gia đình, sức khoẻ thể chất, sức khỏe tinh thần…[152]. Tại Hội nghị công bố kết quả cuộc điều tra SAVY2, bà Trần Thị Thanh Mai, Vụ trưởng Vụ Truyền thông Giáo dục, Tổng cục Dân số và Kế hoạch hóa gia đình đánh giá: Qua kết quả của cuộc điều tra cũng như những quan sát trong cuộc sống hàng ngày, tôi thấy đa số vị thành niên và thanh niên của ta là tốt. Còn những hiện tượng vi phạm pháp luật, bất cần đời, phóng túng, bạo lực... chỉ là một tỉ lệ nhỏ không thể đại diện cho 2,4 triệu vị thành niên và thanh niên.Phần lớn các em đều có thái độ không chấp nhận những hiện tượng trên [51 ]. Mặc dù SAVY1và SAVY2 đề cập nhiều về các vấn đề y tế, sức khỏe, học đường, hôn nhân, giới tính, song cũng dành một phần nhỏ cho điều tra về tâm tư tình cảm, thái độ và hoài bão của thanh thiếu niên trong tình hình hiện nay. Các số liệu thu được từ hai cuộc điều tra này rất phong phú, có độ tin cậy cao, có giá trị thực tiễn và khoa học. Đó là nguồn thông tin tư liệu vô cùng quý giá. Tuy nhiên, các cuộc điều tra xã hội học chỉ cung cấp những thông tin qua con số về thực trạng tình hình mà chưa đi sâu vào tìm hiểu lối sống, nếp sống của giới trẻ, đặc biệt chưa có những phân tích, lý giải tìm nguyên nhân dẫn đến lối sống của họ.
12 1.1.3. Nghiên cứu về thanh thiếu niên và lối sống của thanh thiếu niên trong thời kỳ đổi mới Chỉ tính từ năm 1986 đến nay, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về thanh thiếu niên mang tính học thuật sâu và ý nghĩa thực tiễn lớn. Các công trình này rất đa dạng, phong phú, từ các đề tài NCKH cấp cơ sở đến các chương trình NCKH cấp nhà nước; từ các bài báo nghiên cứu chuyên khảo đến các luận án tiến sỹ. Có thể chia làm hai giai đoạn, từ năm 1986 tới năm 2000 và từ năm 2000 đến nay để đánh giá như sau: Giai đoạn 1986-2000 Trong giai đoạn này, có nhiều đề tài NCKH độc lập và chương trình NCKH cấp nhà nhà nước nghiên cứu về thanh niên. Nhìn chung, các nghiên cứu mang tính chiến lược, tổng quát theo tầm vĩ mô và thiên về định hướng giáo dục. Điển hình là, chương trình NCKH cấp nhà nước KX06 về “Văn hóa, văn minh và phát triển” do Nguyễn Hồng Phong chủ trì [114], đã đưa vấn đề giáo dục và sự cần thiết nâng cao nhận thức tư tưởng của thanh niên như một nhân tố quan trọng cho thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội trong thời kỳ đổi mới. Trong chương trình, có một số đề tài lấy tiêu chí là nghiên cứu xây dựng một nền văn hóa toàn diện theo mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Đặng Cảnh Khanh trong tác phẩm “Giáo dục pháp luật cho thanh niên - vấn đề quan trọng của sự ổn định xã hội” [95] đã nhấn mạnh sự cần thiết phải giáo dục pháp luật cho thanh niên trong giai đoạn mới. Khi đất nước mở cửa, lối sống tự do từ bên ngoài đã tác động ảnh hưởng tới thanh thiếu niên và trực tiếp ảnh hưởng tới ổn định xã hội.Vì vậy, giáo dục pháp luật, kỷ cương cho thanh thiếu niên là nhiệm vụ sống còn của toàn Đảng, toàn dân ta. Trong thời gian này Phạm Minh Hạc, chủ nhiệm chương trình NCKH cấp Nhà nước KX-07 “Vấn đề con người trong sự nghiệp đổi mới”, đồng thời là chủ nhiệm đề tài NCKH “Chiến lược phát triển toàn diện con người Việt Nam trong giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa” [57], đã đề xuất những vấn đề có tính chiến lược cho thanh niên trong giai đoạn đất nước đổi mới. Trong đề tài này, tác giả đã phân tích xu thế thay đổi cách nhìn và cách tư duy, đặc biệt là lối sống của con người Việt Nam, nhất là của giới trẻ trong thời kỳ mở cửa. Những thay đổi này
13 sẽ ảnh hưởng mạnh mẽ tới phát triển kinh tế xã hội. Vì vậy, cần thiết phải hoạch định một chiến lược phát triển con người, bắt đầu từ giới trẻ, cả về thể lực và trí tuệ, để họ có đủ năng lực đáp ứng với đòi hỏi của phát triển kinh tế, khoa học kỹ thuật trong giai đoạn công nghiệp hóa đất nước theo hướng hiện đại. Trong tác phẩm “Tập hợp đoàn kết rộng rãi thanh niên vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh” của tác giả Vũ Oanh [112] đã nêu lên truyền thống anh dũng của thế hệ trẻ và kinh nghiệm tập hợp quần chúng, trong đó có phong trào thanh niên của Đảng Cộng sản Việt Nam qua các giai đoạn cách mạng. Đứng trước tình hình mới, cần phát huy thế mạnh của thế hệ trẻ là sự nhiệt tình, năng động, ham học hỏi, có chí tiến thủ, tạo mọi điều kiện cho họ được tham gia vào các mặt trận kinh tế - xã hội trong thời kỳ mở cửa. Ngoài ra, trong giai đoạn này còn có nhiều công trình khác nghiên cứu về thanh niên. Nhìn chung, các công trình đều tập trung vào việc xác định vai trò và nhiệm vụ của thanh niên trong giai đoạn đổi mới, mở cửa, đồng thời đề ra đường lối mang tính chiến lược phát triển toàn diện con người và phương pháp giáo dục rèn luyện thanh niên đáp ứng với yêu cầu đòi hỏi của thời kỳ mới. Giai đoạn từ 2000 đến nay Đây là giai đoạn đất nước ta đang dần dần hội nhập sâu vào kinh tế thế giới. Các mặt tích cực của hội nhập đã thể hiện khá rõ, các mặt tiêu cực, nhất là các tiêu cực trong lối sống của giới trẻ cũng đã bắt đầu lộ diện. Các công trình nghiên cứu về thanh thiếu niên trong giai đoạn này rất phong phú và chuyên sâu hơn giai đoạn trước, đặc biệt đã có nhiều công trình nghiên cứu về lối sống của thanh thiếu niên trong thời kỳ đổi mới. Chẳng hạn, Đặng Cảnh Khanh có công trình “Về việc khắc phục hiện tượng xa lánh của lớp trẻ với văn hóa văn nghệ dân gian truyền thống” [96], đã nêu lên thực trạng đáng báo động về tư duy, lối sống và sự tiếp thụ văn hóa của giới trẻ. Khi đất nước mở cửa, các trào lưu văn hóa nước ngoài với nhiều hình thức đã nhanh chóng xâm nhập vào đời sống văn hóa của giới trẻ. Giới trẻ đã háo hức đón nhận và hòa nhập vào các trào lưu này với “hip hop”, “dansport”, “kpop”, nhạc điện tử, phim kinh dị, phim bạo lực, trò chơi điện tử, còn nghệ thuật dân gian, dân ca Bắc Trung Nam, ca kịch cải lương, tuồng cổ…trở thành xa lạ đối với họ. Họ
14 không còn biết đến, hay cố tình xa rời các loại hình văn hóa văn nghệ truyền thống của dân tộc. Tác giả đã nêu các dẫn chứng cụ thể cho thực trạng này, từ đó đề xuất những giải pháp khắc phục. Đáng ngại hơn nữa là các giá trị truyền thống của dân tộc đã bị lung lay trước những tác động của lối sống thực dụng. Đạo đức, nhân cách của con người, tình cảm gia đình, tình người với truyền thống lá lành đùm lá rách, thương người như thể thương thân… dường như đã bị quay lưng lại để hướng về lối sống vật chất, ăn chơi, hưởng thụ, đặt quyền lợi cá nhân lên trên hết. Thể hiện rõ rệt nhất, mạnh mẽ nhất tình hình trên là ở giới trẻ. Đó là đánh giá phân tích và cảnh báo của tác giả Nguyễn Trọng Chuẩn và Nguyễn Văn Huyên trong tác phẩm “Gíá trị truyền thống trước những thách thức của toàn cầu hóa” [17] và của Bùi Ngọc Minh trong tác phẩm “Giáo dục các giá trị truyền thống dân tộc cho thanh niên hiện nay” [108]. Các tác giả đều nêu lên sự cần thiết phải đặt giáo dục con người, giáo dục nhân cách con người cho thanh thiếu niên lên hàng đầu, thì mới bảo tồn được giá trị truyền thống của dân tộc trước các thách thức của toàn cầu hóa. Nghiên cứu về thanh niên nói chung và lối sống của thanh niên nói riêng trong thời kỳ mở cửa hội nhập, còn được thể hiện trong tác phẩm “Tính cộng đồng, tính cá nhân và cái tôi của thanh niên” của Đỗ Long và Phan Thị Mai Hương [102]. Trong tác phẩm này, các tác giả đã phân tích sâu các mặt tích cực của thanh niên là luôn nhiệt tình, hăng hái tiên phong trong mọi hoạt động và tính đoàn kết, tính cộng đồng rất cao. Trong mỗi con người thanh niên luôn thể hiện bản lĩnh cá nhân, say mê sáng tạo, ưa mạo hiểm và thích thể hiện cái tôi. Đồng thời, các tác giả cũng nêu lên những hạn chế của tính cá nhân và tính thích thể hiện cái tôi của thanh niên, đó là mầm mống dẫn đến các hành động tiêu cực trong giới trẻ hiện nay. Trong thời gian này, còn có một số nghiên cứu về thanh niên và lối sống của thanh niên đựợc thể hiện trong các luận án tiến sỹ, như luận án tiến sỹ tâm lý học của Nguyễn Ánh Hồng có tên “Phân tích về mặt tâm lý học lối sống của sinh viên Thành phố Hồ Chí Minh ” [81] ; luận án tiến sỹ xã hội học của Đặng Quang Thành có tên “Xây dựng lối sống có văn hóa của thanh niên Thành phố Hồ Chí Minh trong công cuộc đổi mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa” [129].
15 Đặc biệt, đề tài NCKH cấp nhà nước mã số KX03.16/06-10 “Thực trạng và xu hướng biến đổi lối sống của thanh niên Việt Nam trong quá trình đổi mới và hội nhập quốc tế” do Phạm Hồng Tung làm chủ nhiệm [144] có báo cáo tổng hợp rất công phu, nêu nhiều nét mới và những vấn đề mới được đặt ra về thanh niên. Dựa trên nhiều nguồn tài liệu khác nhau, với cách tiếp cận đa ngành, sự nghiên cứu nghiêm túc, đề tài tập trung làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và cách tiếp cận khi nghiên cứu về thanh niên và lối sống của thanh niên, nêu rõ những xu hướng biến đổi lối sống của thanh niên trong quá trình đổi mới đất nước và hội nhập quốc tế. Tác phẩm “Thanh niên và lối sống của thanh niên Việt Nam trong quá trình đổi mới và hội nhập quốc tế” [145] của đề tài này xuất bản đã phân tích sâu nhiều mặt tích cực và hạn chế của thanh niên trong giai đoạn hội nhập. Phạm Hồng Tung nhận định: Đa số thanh niên Việt Nam hiện nay có tính tích cực chính trị - xã hội tương đối cao, hăng hái tham gia và mong muốn được tham gia tích cực vào các hoạt động chính trị - xã hội do Đảng, Đoàn, Hội tổ chức và lãnh đạo; nhìn chung thế hệ thanh niên ngày nay có hoài bão và ước mơ lành mạnh về tương lai và lạc quan, tin tưởng vào tương lai tốt đẹp của bản thân, gia đình và đất nước; mặc dù phần đông thanh niên còn chưa đủ tự tin với định hướng và trình độ nhận thức chính trị của mình, nhưng chỉ một bộ phận nhỏ tỏ ra bi quan, dao động trong trạng thái chính trị [145, tr.336]. Sau khi phân tích dựa trên các cơ sở khoa học và thực tiễn, đề tài đã tổng hợp được 4 xu hướng sống tiêu cực của một bộ phận thanh thiếu niên hiện nay, cụ thể là: - Ích kỷ, thờ ơ, vô cảm, thiếu trách nhiệm, thiếu nhiệt tình và niềm tin. - Hời hợt, a dua đua đòi, tiếp thu thiếu chọn lọc, ảnh hưởng văn hóa từ bên ngoài. - Sống buông thả bản thân. - Hành xử hung bạo, bất chấp pháp luật [145]. Đặc biệt, đề tài đã xác định rõ những nhân tố tác động mang tính định hướng trong quá trình thay đổi lối sống của thanh niên Việt Nam hiện nay, như vai trò của gia đình và giáo dục gia đình; vai trò của nhà trường và giáo dục học đường; tác động của bạn bè và các mối quan hệ bạn bè; tác động của truyền thông hiện đại, đặc biệt là internet.