Luận án Tiến sĩ Luật học: Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam

Chia sẻ: La Thăng | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:194

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 15
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án trình bày những vấn đề lý luận về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù; thực trạng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam hiện nay; quan điểm, giải pháp bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Luật học: Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI _____________________________________________ NGUYỄN THỊ THANH TRÂM BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI TRONG THI HÀNH HÌNH PHẠT TÙ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2021
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI _____________________________________________ NGUYỄN THỊ THANH TRÂM BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI TRONG THI HÀNH HÌNH PHẠT TÙ Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 938.01.04 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. ĐINH THỊ MAI 2. PGS.TS. NGHIÊM XUÂN MINH HÀ NỘI - 2021
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận án là trung thực, đảm bảo độ chuẩn xác. Các số liệu, thông tin, tài liệu tham khảo trong luận án có xuất xứ rõ ràng, được trích dẫn đầy đủ. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 NGHIÊN CỨU SINH Nguyễn Thị Thanh Trâm
LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án này, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ quý báu của các thầy giáo, cô giáo, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Đặc biệt, với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin được gửi lời cảm ơn Thầy Cô giáo hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Đinh Thị Mai và PGS.TS. Nghiêm Xuân Minh đã tận tâm và luôn động viên, khuyến khích, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện Luận án. Tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới các Thầy giáo, Cô giáo tại Học viện Khoa học xã hội, Hội đồng đánh giá các cấp đã giảng dạy, góp ý, chỉ bảo và hỗ trợ những kiến thức cũng như tài liệu quý báu cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành đề tài nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Ban Giám hiệu Trường Đại học Vinh và các đồng nghiệp trong Khoa Luật đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong thời gian tôi thực hiện Luận án. Qua đây, tôi cũng xin được cảm ơn gia đình tôi đã luôn bên cạnh, đồng hành và chia sẻ cùng tôi trên suốt chặng đường học tập và nghiên cứu. Cảm ơn bạn bè đã nhiệt tình giúp đỡ, động viên tôi trong hành trình thực hiện Luận án này. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 NGHIÊN CỨU SINH Nguyễn Thị Thanh Trâm
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN...........................................................................................................8 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ......................................................................8 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước...................................................................8 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ................................................................21 1.1.3. Những nội dung nghiên cứu đã sáng tỏ và được luận án kế thừa ...................27 1.1.4. Những vấn đề tiếp tục triển khai nghiên cứu trong luận án ............................28 1.2. Cơ sở lý thuyết nghiên cứu ..............................................................................29 1.2.1. Lý thuyết nghiên cứu ......................................................................................29 1.2.2. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu .................................................29 Chương 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI TRONG THI HÀNH HÌNH PHẠT TÙ .................................................31 2.1. Khái niệm quyền con người và bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ..............................................................................................................31 2.1.1. Khái niệm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ................................31 2.1.2. Khái niệm bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù..................35 2.2. Nội dung bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ...............40 2.3 Cơ chế bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ....................47 2.3.1 Chủ thể có nghĩa vụ bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ...47 2.3.2 Đối tượng, phạm vi bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ....50 2.3.3 Phương thức bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ...............50 2.4 Ý nghĩa của việc bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù..........57 2.4.1 Ý nghĩa chính trị...............................................................................................57 2.4.2. Ý nghĩa xã hội .................................................................................................57 2.4.3. Ý nghĩa pháp lý ...............................................................................................58 2.4.4. Ý nghĩa quốc tế ...............................................................................................59
Chương 3. THỰC TRẠNG BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI TRONG THI HÀNH HÌNH PHẠT TÙ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY ..........................................61 3.1. Thực trạng quy định pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ....................................................................................................61 3.1.1. Quy định của pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam trước khi ban hành Luật Thi hành án hình sự năm 2019 ..................61 3.1.2. Quy định của pháp luật hiện hành về bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong thi hành hình phạt tù ...............................................................................67 3.2. Thực trạng thực thi các quy định của pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù .........................................................................94 3.2.1. Thực trạng việc thực hiện các quyền con người trong thi hành hình phạt tù .95 3.2.2. Thực trạng hệ thống tổ chức và đội ngũ cán bộ thi hành hình phạt tù ................113 3.2.3. Thực trạng thực hiện chính sách đặc xá tha tù trước thời hạn, giảm thời hạn chấp hành án, tha tù trước thời hạn có điều kiện ....................................................115 3.2.4. Thực trạng kiểm tra, giám sát bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ......................................................................................................................118 3.3. Đánh giá và nhận xét......................................................................................120 Chương 4. QUAN ĐIỂM, GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI TRONG THI HÀNH HÌNH PHẠT TÙ Ở VIỆT NAM .....................................128 4.1. Quan điểm về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam.........................................................................................................................128 4.1.1. Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù cần quán triệt chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước Việt Nam về quyền con người ............128 4.1.2. Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù phải phù hợp với các yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền ................................................................129 4.1.3. Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù phải bảo đảm được tính đồng bộ, thống nhất trong hệ thống pháp luật và phù hợp với các cam kết quốc tế về quyền con người ......................................................................................................130 4.1.4. Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù phải phù hợp với điều kiện thực tiễn của Việt Nam....................................................................................130
4.2. Giải pháp bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam.........................................................................................................................130 4.2.1. Tăng cường các hoạt động để nâng cao nhận thức về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ............................................................................133 4.2.2. Triển khai thực hiện Luật Thi hành án hình sự năm 2019 và bổ sung, hoàn thiện một số quy định pháp luật về thi hành hình phạt tù .......................................133 4.2.3. Tổ chức thực hiện bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ..........142 KẾT LUẬN ............................................................................................................149 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................151 PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Thống kê chế độ thăm gặp thân nhân, liên lạc bằng điện thoại của phạm nhân trong trại giam thuộc Bộ Công an (từ năm 2010 - 2018).....109 Bảng 3.2. Trình độ nghiệp vụ của cán bộ chiến sĩ công tác tại các trại giam thuộc Bộ Công an (giai đoạn 2010 - 2018) ............................................113 Bảng 3.3. Thống kê thâm niên của cán bộ chiến sĩ công tác tại các trại giam thuộc Bộ Công an (giai đoạn 2010 - 2018) ............................................114 Bảng 3.4. Thống kê về xét giảm thời gian chấp hành án phạt tù, đặc xá tại các trại giam thuộc Bộ Công an (giai đoạn 2010 - 2018) .............................116 Bảng 3.5. Thống kê hoạt động kiểm sát thi hành án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân tối cao (giai đoạn 2015 - 2018) ...............................................119 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Tiêu chuẩn ăn hàng tháng theo quy định của Luật Thi hành án hình sự năm 2019..................................................................................99 Biểu đồ 3.2. Mức độ thực hiện chế độ ăn uống hàng tháng của phạm nhân ở trại giam.......................................................................................................99 Biểu đồ 3.3 Mức độ đáp ứng về yêu cầu kiến thức pháp luật cho phạm nhân qua hoạt động tuyên truyền, giáo dục pháp luật tại trại giam Xuân Hà, Hà Tĩnh ........................................................................................103 Biểu đồ 3.4. Mức độ thực hiện quyền khiếu nại, tố cáo của phạm nhân ở trại giam .....112
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BCA : Bộ Công an BLHS : Bộ luật Hình sự BLTTHS : Bộ luật Tố tụng Hình sự BQP : Bộ Quốc phòng NXB : Nhà xuất bản QCN : Quyền con người THAHS : Thi hành án hình sự THHPT : Thi hành hình phạt tù VKS : Viện kiểm sát XHCN : Xã hội chủ nghĩa
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Quyền con người và bảo đảm quyền con người đã và đang là mối quan tâm hàng đầu của cộng đồng quốc tế cũng như của mỗi quốc gia, trong đó có Việt Nam. Bảo đảm quyền con người thể hiện quan điểm chung của các Nhà nước hiện đại về xây dựng và phát triển, trong đó lấy con người và quyền con người là trung tâm. Cũng theo quan điểm phổ biến của các quốc gia trong việc bảo đảm quyền con người, cần chú ý đặc biệt đến những nhóm dễ gặp rủi ro, trong đó có đối tượng là các phạm nhân đang chấp hành án tại trại giam. Ở Việt Nam, các quyền con người từ lâu đã được ghi nhận trong cương lĩnh chính trị, đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, và được thể chế hoá trong pháp luật của Nhà nước. Phù hợp với đường lối, chính sách của Đảng, Việt Nam đã tích cực tham gia các điều ước quốc tế về quyền con người của Liên Hợp Quốc, trong đó bao gồm các Công ước về bảo vệ quyền con người của phạm nhân như Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị năm 1966; Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, văn hóa, xã hội năm 1966; Công ước chống tra tấn, đối xử vô nhân đạo và hạ nhục con người năm 1985… Các quy định có liên quan đến việc bảo vệ quyền con người của phạm nhân trong các công ước này đã được nội luật hoá vào các quy định của Hiến pháp năm 2013, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi bổ sung năm 2017) và đặc biệt là Luật Thi hành án hình sự năm 2019. Nhìn chung, trong các văn bản pháp luật này của Việt Nam, các tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người của phạm nhân đã được ghi nhận một cách khá đầy đủ và cụ thể, thể hiện sự nỗ lực của Việt Nam trong việc nội luật hóa các tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người vào hệ thống pháp luật quốc gia. Tuy nhiên, một số nội dung về quyền và cơ chế bảo đảm quyền của phạm nhân trong pháp luật Việt Nam hiện nay vẫn còn chưa đầy đủ hoặc chưa thực sự phù hợp với các tiêu chuẩn pháp luật quốc tế về quyền con người mà Việt Nam ký kết, tham gia. Hệ thống văn bản pháp luật trong lĩnh vực này còn chồng chéo và thiếu các văn bản hướng dẫn để thực hiện thống nhất. Chính vì vậy, việc bảo đảm một số quyền của phạm nhân trong thi hành hình phạt tù còn gặp khó khăn. Công tác quản lý, giam, giữ, giáo dục phạm nhân ở một số trại giam chưa thực sự chặt chẽ; chế độ ăn, mặc, ở, sinh hoạt, chế độ thông tin, liên lạc của phạm nhân ở một số nơi chưa thực sự được bảo đảm… Những tồn tại, bất cập này đã ảnh hưởng không tốt đến chất lượng và hiệu 1
quả công tác giáo dục, cải tạo phạm nhân, vì vậy, cần phải tìm giải pháp khắc phục những hạn chế nêu trên. Điều này là bởi bảo đảm quyền con người là một trong những mục tiêu và tiêu chí cơ bản với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Thêm vào đó, trong bối cảnh hội nhập quốc tế của Việt Nam ngày càng sâu rộng thì vấn đề bảo đảm quyền con người nói chung, bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù nói riêng càng được dư luận quốc tế và trong nước chú ý, giám sát. Bất kỳ vi phạm nào về quyền của phạm nhân, dù có nguyên nhân khách quan hay chủ quan, xuất phát từ bất cập của chính sách, pháp luật hay sự hạn chế trong tổ chức thực thi, đều có thể dẫn tới sự chỉ trích của dư luận trong và ngoài nước, làm ảnh hưởng và tổn hại đến hình ảnh, uy tín của Nhà nước trên các diễn đàn quốc tế, và thậm chí ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình hội nhập quốc tế của Việt Nam. Vấn đề bảo đảm quyền con người của phạm nhân đã được nghiên cứu nhiều trên thế giới, nhưng vẫn còn ít được tìm hiểu ở Việt Nam. Mặc dù đã có một số công trình khoa học về bảo đảm quyền con người của phạm nhân được công bố, song chủ yếu dưới dạng bài viết, luận văn hay đề tài khoa học cấp cơ sở hay cấp bộ. Thêm vào đó, hầu hết những công trình nghiên cứu đã nêu đều thực hiện trước Hiến pháp 2013, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi bổ sung năm 2017) và Luật Thi hành án hình sự năm 2019 - là những văn bản nền tảng trong lĩnh vực này ở Việt Nam. Nói cách khác, hiện chưa có nghiên cứu nào chuyên sâu, toàn diện và cập nhật về bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam. Từ những phân tích nêu trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam” để thực hiện Luận án Tiến sĩ luật học, với mục đích góp phần tăng cường bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù trước yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế ở Việt Nam hiện nay. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở phân tích, làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực trạng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, mục đích nghiên cứu của luận án là đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và tăng cường bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam. 2
2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện được mục đích trên, luận án có nhiệm vụ chủ yếu sau đây: Một là, tổng hợp tình hình nghiên cứu trong nước và ngoài nước liên quan đến bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, từ đó rút ra những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu làm rõ trong luận án. Hai là, nghiên cứu những vấn đề lý luận nhằm xây dựng khái niệm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, khái niệm bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, nội dung bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, cơ chế bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Ba là, phân tích các quy định, khảo sát thực trạng thực hiện các quy định pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam, nêu những kết quả đạt được, đánh giá và chỉ ra những hạn chế, bất cập và nguyên nhân chủ yếu. Bốn là, đề xuất các quan điểm và giải pháp bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là những vấn đề lý luận và thực tiễn pháp luật về bảo đảm quyền con người trong tổ chức, thi hành hình phạt tù ở Việt Nam đối với người đang chấp hành hình phạt tù (phạm nhân) trong các trại giam thuộc Bộ Công an. Cụ thể hơn, đó là những quy định của pháp luật về quyền con người mà phạm nhân được hưởng trong quá trình chấp hành hình phạt tù ở trại giam và các hoạt động mà các cơ quan trại giam thực hiện để các quyền con người của phạm nhân được thực hiện trong quá trình chấp hành án. 3.2 Phạm vi nghiên cứu Về nội dung: Có nhiều hình thức bảo đảm quyền con người, tuy nhiên trong khuôn khổ của luận án tiến sĩ luật học, luận án giới hạn nghiên cứu lý luận về bảo đảm pháp lý về quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Nghiên cứu thực tiễn quy định pháp luật, có nghiên cứu số liệu tổng quát về thực trạng thực hiện các quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Luận án tiếp cận đối tượng nghiên cứu là phạm nhân - người chấp hành hình phạt tù trong các trại giam thuộc Bộ Công an. Vì giới hạn đối tượng nên đề tài không nghiên cứu đối với các đối tượng phạm nhân phạm các tội xâm phạm an ninh quốc 3
gia, phạm nhân đang chấp hành án tại các nhà tạm giữ, trại tạm giam (thuộc Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Công an cấp tỉnh) và trại giam thuộc Bộ Quốc phòng. Về không gian: Luận án tập trung khảo sát thực trạng thực hiện các quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành về bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong các trại giam thuộc Bộ Công an, trong đó tác giả có khảo sát và lựa chọn để nghiên cứu tập trung ở một số Trại giam lớn, điển hình. Về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu đề tài trong khoảng thời gian từ năm 2010 đến năm 2018. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Đề tài luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về cải cách tư pháp trong lĩnh vực hình sự, tố tụng hình sự và thi hành án hình sự về bảo đảm quyền con người. Trên cơ sở hướng tiếp cận của Luận án là tiếp cận từ góc độ quyền con người là chính, coi trọng, tôn trọng, bảo đảm quyền con người và tiếp cận từ góc độ pháp luật thực định là pháp luật hình sự, pháp luật tố tụng hình sự, pháp luật thi hành án hình sự, cho nên, đề tài luận án sẽ được thực hiện dựa trên nội dung của những học thuyết về quyền con người và những học thuyết về hình phạt và thi hành hình phạt. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện nghiên cứu đề tài, Luận án cũng sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu truyền thống, cụ thể là các phương pháp sau: - Phương pháp phân tích: được sử dụng để phân tích cũng như luận giải những vấn đề lý luận, thực trạng quy định pháp luật về đảm bảo quyền con người trong thi hành hình phạt tù, lập luận về các giải pháp tăng cường bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù tại Chương 2, Chương 3, Chương 4 của luận án. - Phương pháp hệ thống: Được sử dụng ở nhiều giai đoạn khác nhau trong quá trình triển khai nghiên cứu luận án. Ở bước đầu, được sử dụng để hệ thống hoá các tài liệu, công trình, bài viết để tổng quan tình hình nghiên cứu và những vấn đề tiếp tục nghiên cứu trong luận án tại Chương 1. Trong giai đoạn triển khai nghiên cứu, phương pháp này được sử dụng để hệ thống hoá những hiểu biết, tri thức lý luận liên quan đến bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Chương 2, Chương 3 và Chương 4. 4
- Phương pháp tổng hợp: Được sử dụng nhằm mục đích thực hiện các mục đích thu thập và xử lý một cách hợp lý, có hiệu quả các số liệu thực tiễn có liên quan có ý nghĩa phục vụ luận giải và làm sáng tỏ các nội dung nghiên cứu của luận án tại Chương 3. - Phương pháp lịch sử: Được sử dụng để tìm hiểu quy định của pháp luật và quá trình sửa đổi bổ sung pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam về bảo đảm quyền con người của phạm nhân qua các thời kỳ. Tác giả vận dụng khi nghiên cứu các quan điểm, học thuyết tại Chương 3. - Phương pháp so sánh: Được dùng để so sánh những sự thay đổi về quan điểm, nhận thức, tư duy về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù qua từng giai đoạn, từng văn bản pháp lý hình sự, tố tụng hình sự và thi hành án hình sự nhằm phục vụ những mục đích cụ thể của luận án. Phương pháp này được sử dụng để so sánh tại Chương 2 và 3 của luận án. - Phương pháp thống kê: Được sử dụng trong việc thống kê số liệu, làm rõ thực tiễn bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù tại Chương 2 và 3 của luận án. - Phương pháp nghiên cứu điển hình: Được sử dụng khi nghiên cứu một số quan điểm, học thuyết điển hình về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù tại Chương 2, nghiên cứu điển hình một số trại giam thuộc quản lý của Bộ Công an. - Phương pháp điều tra xã hội học: Được sử dụng thông qua việc xây dựng phiếu điều tra, bảng hỏi để lấy ý kiến phục vụ cho quá trình nghiên cứu luận án. Phương pháp này có ý nghĩa dự báo khoa học, nhằm dự báo về các xu hướng phát triển về quyền và các yêu cầu về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam trong tương lai gần. - Phương pháp chuyên gia: Được dùng để đánh giá bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù tại Chương 2, các giải pháp tại Chương 4 luận án. Bên cạnh đó, luận án còn sử dụng một số phương pháp tiếp cận đa ngành và liên ngành luật học, nghiên cứu khác của pháp luật về quyền con người và pháp luật thi hành án hình sự, bao gồm: Phương pháp quy nạp và diễn dịch, phương pháp mô tả, đồng thời còn sử dụng các phương pháp khác như: Phương pháp nghiên cứu văn bản, số liệu, các công trình nghiên cứu có liên quan, phương pháp tổng kết kinh nghiệm thực tiễn, phương pháp phân tích tài liệu, phương pháp phỏng vấn, phương pháp quan 5
sát... để chọn lọc tri thức khoa học và kinh nghiệm ở trong và ngoài nước. 5. Những đóng góp mới về khoa học của luận án Đây là công trình ở cấp độ luận án tiến sĩ tiếp cận hệ thống và nghiên cứu toàn diện vấn đề bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong hoạt động thi hành hình phạt tù. Luận án có những đóng góp mới như sau: Thứ nhất, Luận án xây dựng hệ thống lý luận về bảo đảm pháp lý về quyền con người trong thi hành hình phạt tù như: Khái niệm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, khái niệm bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, nội dung bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, cơ chế bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Thứ hai, Luận án đánh giá mức độ bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù qua các quy định pháp luật hiện hành, có so sánh đối chiếu mức độ tương thích của quy định pháp luật Việt Nam với các chuẩn mực pháp lý quốc tế và pháp luật của một số quốc gia. Bên cạnh đó, Luận án cũng đánh giá thực tiễn thực hiện việc bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong hoạt động thi hành hình phạt tù ở Việt Nam qua việc phân tích các số liệu tổng quát, chỉ ra những kết quả tích cực, những hạn chế, vướng mắc và nguyên nhân của thực trạng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Thứ ba, Luận án đề xuất hệ thống các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù như giải pháp tăng cường các hoạt động để nâng cao nhận thức về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, đặc biệt là đối với phạm nhân và đội ngũ cán bộ quản lý trại giam; triển khai và thực hiện Luật Thi hành án hình sự năm năm 2019 và bổ sung, hoàn thiện các quy định pháp luật về thi hành hình phạt tù; đề xuất một số giải pháp khác để nâng cao hiệu quả thực hiện việc bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Về mặt lý luận, Luận án là một công trình khoa học chuyên sâu đầu tiên, nghiên cứu một cách toàn diện về quyền con người và đảm bảo quyền con người, góp phần nhận thức sâu sắc hơn và thống nhất hơn vào việc luận giải các cơ sở lý luận về bảo đảm quyền con người vừa có tính đặc thù phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội, chính trị của Việt Nam, vừa phù hợp với các tiêu chí pháp lý quốc tế về quyền con người, đặc biệt là những vấn đề lý luận về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Kết quả nghiên cứu của Luận án góp phần hoàn thiện lý luận về quyền 6
con người và bảo đảm quyền con người trong thực tiễn xã hội nói chung và lý luận về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Trại giam nói riêng. Về mặt thực tiễn, Luận án có những ý nghĩa nhất định trong hoạt động thực tiễn thi hành hình phạt tù. Kết quả nghiên cứu của luận án có thể tham khảo trong quá trình hoàn thiện pháp luật thi hành hình phạt tù nói chung; hoàn thiện vấn đề bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong thi hành hình phạt tù nói riêng đáp ứng được yêu cầu thực tiễn đấu tranh và phòng chống tội phạm phù hợp với nhiệm vụ mà Đảng và nhà nước đề ra; đồng thời củng cố niềm tin của nhân dân đối với cơ quan bảo vệ pháp luật, khuyến khích sự tham gia tích cực của xã hội và công dân vào cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Luận án có thể làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu và giảng dạy các môn học có liên quan đến quyền con người và bảo đảm quyền con người trong thi hành án hình sự nói chung và trong thi hành hình phạt tù nói riêng. Đồng thời, Luận án còn có thể được sử dụng làm tài liệu để cán bộ thực tiễn nghiên cứu, sử dụng trong quá trình thực hiện các hoạt động bảo đảm quyền con người cho phạm nhân ở Trại giam có hiệu quả. 7. Kết cấu luận án Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, và phần phụ lục, nội dung luận án được kết cấu gồm 04 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án. Chương 2: Những vấn đề lý luận về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Chương 3: Thực trạng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam hiện nay. Chương 4: Quan điểm, giải pháp bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam. 7
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước Nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến bảo đảm quyền con người nói chung và bảo đảm quyền con người tư pháp hình sự nói riêng là nguồn tài liệu tham khảo hữu ích giúp tác giả có cơ sở để kế thừa và phát triển nghiên cứu sâu sắc thêm về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam hiện nay. Nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu chủ đề luận án, tác giả tìm hiểu những quan điểm nghiên cứu chính của một số công trình có liên quan trực tiếp tới các nội dung thuộc phạm vi bàn luận của đề tài luận án. Có thể chỉ ra các nhóm công trình khoa học dưới đây: 1.1.1.1. Nhóm công trình nghiên cứu lý luận về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù Thứ nhất, nhóm công trình nghiên cứu lý luận về quyền con người và quyền con người trong thi hành hình phạt tù Quyền con người là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học, đặc biệt trong những năm gần đây, vấn đề bảo vệ quyền con người luôn là vấn đề nóng được cả thế giới quan tâm. Mặc dù với các hướng tiếp cận và cách phân tích khác nhau nhưng hệ thống lý thuyết về quyền con người đã hình thành các định nghĩa về quyền con người, nội dung, bản chất, sự hình thành quyền con người, mối quan hệ giữa quyền con người và quyền công dân. Các công trình nghiên cứu tiêu biểu có thể kể đến là: Giáo trình Quyền con người do GS.TS. Võ Khánh Vinh chủ biên, NXB. Khoa học Xã hội, năm 2015; Sách Giáo dục quyền con người - Những vấn đề lý luận và thực tiễn do GS.TS. Võ Khánh Vinh chủ biên, NXB. Khoa học Xã hội, năm 2010. Sách chuyên khảo“Hỏi đáp về quyền con người” của Trung tâm nghiên cứu Quyền con người - Quyền công dân thuộc Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội phát hành nhằm giúp người đọc dễ dàng tiếp cận với những nội dung cốt lõi của vấn đề quyền con người... Theo đó, quyền con người được hiểu là những quyền tự nhiên được pháp luật ghi nhận bằng những văn bản pháp lý cụ thể. Thông qua pháp luật, quyền con người trở thành những quy tắc xử sự chung, có hiệu lực bắt buộc với tất cả các chủ thể trong xã hội và ràng buộc trách nhiệm của các chủ thể liên quan trong việc thực 8
hiện và bảo đảm. Xuất phát từ kết quả của các công trình nghiên cứu trên, tác giả đã định hướng cho việc nghiên cứu của mình trên cơ sở khái quát về quyền con người trong mối liên hệ giữa luật nhân quyền quốc tế và pháp luật quốc gia của Việt Nam. Việc tiếp cận dựa trên cơ sở hình thành của lịch sử về quyền con người để khẳng định, các quyền con người được sinh ra là tự nhiên, bẩm sinh và Nhà nước ghi nhận lại, bảo đảm thực hiện trong các điều kiện, hoàn cảnh của từng quốc gia. Khái niệm về quyền con người trong thi hành hình phạt tù cho đến nay chỉ được đề cập một cách gián tiếp, chưa có một nghiên cứu nào đưa ra khái niệm này một cách trực tiếp, rõ ràng. Giáo trình Luật Tố tụng hình sự Việt Nam (NXB. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2014) do PGS.TS. Nguyễn Ngọc Chí chủ biên có đề cập đến khái niệm quyền con người trong tố tụng hình sự. Theo tác giả “Quyền con người trong tố tụng hình sự là tổng hợp các quyền thuộc nhóm quyền dân sự, chính trị nhằm mục đích khẳng định việc bảo vệ tính mạng, sức khỏe, tôn trọng danh dự, nhân phẩm của con người trong mọi hoàn cảnh cũng như bảo đảm việc xét xử công bằng với một tòa án độc lập, khách quan đối với những người yếu thế (người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, người bị kết án và những người tham gia tố tụng khác) khỏi sự tùy tiện và lạm quyền của các cơ quan và nhân viên nhà nước trong các hoạt động tố tụng hình sự” [21, tr.43]. Tuy nhiên, cách tiếp cận ở đây chỉ đề cập đến quyền con người trong thi hành án một cách gián tiếp vì thi hành án hình sự được coi là một khâu trong quá trình tố tụng và trong định nghĩa đó có nhắc đến cụm từ người bị kết án. Người bị kết án trong trường hợp này được biết đến với tư cách là đối tượng của quyền con người trong tố tụng hình sự, chứ không phản ánh với tư cách là đối tượng của quyền con người trong thi hành án hình sự. Vì người bị kết án có thể chưa phải là người chấp hành án nếu như bản án chưa có hiệu lực pháp luật và chưa được đưa ra thi hành trên thực tế. Khi tìm hiểu trực tiếp về thi hành hình phạt tù, khái niệm quyền con người trong thi hành hình phạt tù được đề cập phần lớn với tư cách quyền của phạm nhân trong việc chấp hành bản án, quyết định của tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Đề tài nghiên cứu “Bảo vệ các quyền con người của phạm nhân tại Việt Nam” của TS. Nguyễn Khắc Hải đã chỉ ra rằng: “Quyền của phạm nhân là những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có cần phải đảm bảo của phạm nhân trong tổ chức, thực hiện án phạt tù và phải được thể hiện trong các quy định của pháp luật thi hành án hình sự” [37, 9
tr.15]. Đây được coi là một khái niệm khá trực diện về quyền của phạm nhân, giúp cho tác giả có cơ sở để tiếp cận được khái niệm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Tuy nhiên theo tác giả, để hiểu rõ nội hàm của khái niệm này, cần xuất phát từ việc phân tích bản chất của hoạt động thi hành hình phạt tù. Việc tham khảo các công trình liên quan đến hoạt động thi hành hình phạt tù này được xem là quan trọng và cần thiết. Sách chuyên khảo “Một số vấn đề thi hành án hình sự” của TS. Trần Quang Tiệp đã nêu rất rõ về khái niệm và các nhận thức chung về hoạt động thi hành án. Trong 6 chương của cuốn sách, tác giả đã trình bày một cách có hệ thống các quy định của pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam. Từ đó đưa ra những phân tích, đánh giá nhằm góp phần xây dựng nhận thức đúng, khoa học về thi hành án hình sự như khái niệm, nhiệm vụ, nguyên tắc thi hành án hình sự, cơ quan thi hành án hình sự, địa vị pháp lý của người bị kết án, trình tự thủ tục thi hành các loại hình phạt, việc chấp hành hình phạt, giảm thời hạn chấp hành hình phạt, xóa án tích… [97]. Đây là cuốn sách chứa đựng nhiều tri thức khoa học về thi hành án hình sự, trong đó có những nội dung đề cập đến thi hành án phạt tù được NCS kế thừa trong Luận án. Sách chuyên khảo “Những vấn đề lý luận cơ bản về thi hành án phạt tù ở Việt Nam”, do GS.TS Đường Minh Giới chủ biên là cuốn sách có phạm vi nghiên cứu rộng, bao gồm các vấn đề cơ bản về lý luận và thực tiễn của thi hành án phạt tù. Cuốn sách được kết cấu với các chương gồm: Những vấn đề lý luận cơ bản về thi hành án phạt tù; Quản lý nhà nước về thi hành án phạt tù; Quản lý, giam giữ phạm nhân; Giáo dục phạm nhân; Dạy nghề và tổ chức cho phạm nhân lao động; Một số vấn đề về tạm giữ, tạm giam. Điểm nổi bật của cuốn sách này là đã phân tích chuyên sâu, có hệ thống các vấn đề lý luận của thi hành hình phạt tù [35]. Đây được xem là tài liệu tham khảo rất quan trọng trong việc nghiên cứu lý luận về quyền và bảo đảm quyền con người của người chấp hành hình phạt tù trong thi hành án hình sự. Ngoài ra, có rất nhiều các công trình nghiên cứu chuyên sâu về thi hành án hình sự, nhất là thi hành hình phạt tù với hướng nghiên cứu tổng quan, sâu sắc về những vấn đề lý luận. Các công trình có hướng nghiên cứu khác nhau nhưng trực tiếp hay gián tiếp cũng đã đề cập đến vấn đề lý luận chung về thi hành hình phạt tù, quyền con người của phạm nhân, bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù..., có thể liệt kê như sách chuyên khảo “Pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam - Những 10
vấn đề lý luận và thực tiễn” của PGS.TS Võ Khánh Vinh, Nguyễn Mạnh Kháng đồng chủ biên; Sách chuyên khảo “Hoàn thiện quản lý nhà nước trong lĩnh vực thi hành án hình sự ở Việt Nam” của TS.Vũ Trọng Hách; Sách tham khảo “Bình luận khoa học Luật Thi hành án hình sự và các quy định mới nhất về thi hành án hình sự” của TS.Trần Minh Hưởng; Sách “Thi hành án phạt tù từ thực tiễn đến khoa học giáo dục” của PGS.TS. Nguyễn Hữu Duyện. Đây là những công trình có giá trị tham khảo cao và rất cần thiết trong việc hỗ trợ NCS xây dựng khái niệm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Thứ hai, nhóm công trình nghiên cứu về khái niệm bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù Về các công trình liên quan đến bảo đảm quyền con người nói chung, qua tìm hiểu cho thấy số lượng các công trình này chưa nhiều, chủ yếu là các sách tham khảo và các bài viết tạp chí. Có thể kể đến một số công trình như: Sách chuyên khảo “Cơ chế bảo đảm và bảo vệ quyền con người” do GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên, Giáo trình “Lý luận và pháp luật về quyền con người” do tác giả Nguyễn Đăng Dung, Vũ Công Giao, Lã Khánh Tùng đồng chủ biên. Các công trình đã đưa ra những nhận thức chung về bảo đảm quyền con người, các điều kiện ảnh hưởng đến bảo đảm quyền con người, cơ chế quốc gia và cơ chế quốc tế bảo vệ quyền con người. Đồng thời còn khẳng định nghĩa vụ quốc gia trong việc ghi nhận, tôn trọng, bảo vệ thực thi quyền con người theo quy định của luật nhân quyền quốc tế. Các nghiên cứu này được xem là nguồn tài liệu quý báu, cung cấp cho NCS sự hiểu biết một cách có hệ thống, dễ hiểu và dễ tiếp thu về bảo đảm quyền con người. Từ đó giúp NCS có thể định hướng được nội dung lý luận trong nghiên cứu của mình. Nội dung về bảo đảm quyền con người còn được đề cập trong cuốn “Giáo trình Luật tố tụng hình sự Việt Nam” do PGS.TS. Nguyễn Ngọc Chí chủ biên với tinh thần đổi mới trong Nghị quyết 49-NQ/TW của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp. Thể hiện sự phát triển của khoa học pháp lý tố tụng hình sự những năm gần đây, nhất là vấn đề đảm bảo quyền con người trong tố tụng hình sự. Các tác giả đã nhận thức rõ tầm quan trọng của việc đảm bảo quyền con người và đưa vấn đề này vào từng chương và dành hẳn một chương đề cập đến những vấn đề có tính khái quát về quyền con người, đảm bảo quyền con người trong tố tụng hình sự. Giáo trình là tài liệu tham khảo hữu ích cho tác giả trong phần nội dung lý luận của mình. 11