Luận án Tiến sĩ Luật học: Pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ở Việt Nam

Chia sẻ: Trí Mẫn | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:180

Thêm vào BST

Báo xấu

26
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm sáng tỏ một số nội dung cơ bản nhất về hoạt động cấp tín dụng và pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM, cấu trúc pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM; đánh giá khách quan về thực trạng các nhóm quy định pháp luật hiện hành về hoạt động cấp tín dụng của NHTM; trên cơ sở đó, đề xuất phương hướng và các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM ở Việt Nam hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Luật học: Pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI NGUYỄN NGỌC LƯƠNG PHÁP LUẬT ĐIỀU CHỈNH HOẠT ĐỘNG CẤP TÍN DỤNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI – 2017 1
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI NGUYỄN NGỌC LƯƠNG PHÁP LUẬT ĐIỀU CHỈNH HOẠT ĐỘNG CẤP TÍN DỤNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM Chuyên ngành : Luật Kinh tế Mã số : 62380107 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS PHẠM THỊ GIANG THU 2. TS NGUYỄN VĂN TUYẾN HÀ NỘI - 2017 2
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các thông tin nêu trong luận án là trung thực. Kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Ngọc Lương 1
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Ý nghĩa 1. BLDS Bộ luật Dân sự 2. TCTD Tổ chức tín dụng 3. NHTM Ngân hàng thương mại 4. NHNN Ngân hàng Nhà nước 5. NHNNg Ngân hàng nước ngoài 2
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU.............................................................................................................................. 2 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI............................ 8 1.1. Tình hình nghiên cứu pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ở Việt Nam ............................................................................. 8 1.2. Đánh giá chung về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án........... 23 1.3. Cơ sở, giả thuyết nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu....................................... 26 Kết luận chương 1..................................................................................................... 29 Chương 2: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ CẤP TÍN DỤNG VÀ PHÁP LUẬTVỀ HOẠT ĐỘNG CẤP TÍN DỤNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ................ 30 2.1. Những vấn đề chung về hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại 30 2.2. Khái quát pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ........................................................................................................................... 60 2.3. Kinh nghiệm pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ở một số nước trên thế giới ............................................................................... 71 Kết luận chương 2..................................................................................................... 78 Chương 3: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ HOẠT ĐỘNG CẤP TÍN DỤNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM .............................................. 80 3.1. Quy định của pháp luật về các nghiệp vụ cấp tín dụng ngân hàng thương mại được phép thực hiện .......................................................................................... 80 3.2. Quy định của pháp luật về thẩm quyền quyết định cấp tín dụng cho khách hàng ......86 3.3. Quy định pháp luật về nội dung hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ở Việt Nam.................................................................................................. 94 3.4. Quy định pháp luật về giới hạn an toàn trong hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại .............................................................................................. 126 Kết luận chương 3................................................................................................... 137 Chương 4: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU QỦA THỰC THI PHÁP LUẬT ĐIỀU CHỈNH HOẠT ĐỘNG CẤP TÍN DỤNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM ............................................................... 138 4.1. Quan điểm, phương hướng hoàn thiện và nâng cao hiệu quả pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ở Việt Nam........ 138 4.2. Các giải pháp, kiến nghị hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ở Việt Nam... 144 Kết luận chương 4.................................................................................................. 164 KẾT LUẬN LUẬN ÁN................................................................................................. 165 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN ................................................................................ 167 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................. 168 1
MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài, lĩnh vực nghiên cứu Hoạt động cấp tín dụng là một trong 3 hoạt động chủ yếu và truyền thống của các tổ chức tín dụng (cùng với hoạt động huy động vốn và hoạt động dịch vụ thanh toán và ngân quỹ). Đây là hoạt động kinh doanh có độ rủi ro cao, hậu quả của rủi ro mang tính phản ứng dây truyền, vì vậy ở các quốc gia hoạt động tín dụng được đặt trong một hành lang pháp lý chặt trẽ, liên tục được hoàn thiện với những điều khoản đặc biệt nhằm hạn chế tới mức thấp nhất những rủi ro. Ở Việt Nam hiện nay, hành lang pháp lý đã được xây dựng tương đối đầy đủ đảm bảo cho sự phát triển hoạt động tín dụng của NHTM. Tuy nhiên, bên cạnh những ưu điểm pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM cũng tồn tại những hạn chế nhất định. Đặc biệt vấn đề dẫn đến nợ xấu của các ngân hàng thương mại hiện nay ngày càng tăng cao, các biện pháp xử lý nợ xấu kém hiệu quả, nhiều ngân hàng không đảm bảo quy định về bảo đảm an toàn trong hoạt động tín dụng. Các nguy cơ đó có thể dẫn tới tình trạng ngân hàng phá sản thậm chí khủng hoảng ngân hàng. Ngày 16/6/2010, Quốc hội đã thông qua Luật các TCTD mới thay thế Luật các TCTD năm 1997 và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Các TCTD năm 2004. Tuy vậy, đến thời điểm này vẫn chưa có nghị định hướng dẫn thi hành luật chi tiết, cụ thể. Do vậy, nhiều vấn đề pháp luật điều chỉnh vẫn còn bất cập, vướng mắc trong thực tiễn trước sự thay đổi, phát sinh linh hoạt, liên tục của thị trường tài chính ngân hàng ở Việt Nam, nhất là các văn bản dưới luật và các văn bản pháp luật có liên quan. Thực tiễn thi hành Luật các TCTD năm 2010 và các văn bản điều chỉnh về hoạt động cấp tín dụng của các TCTD thời gian qua phát sinh nhiều vấn đề tồn tại, vướng mắc cả về phương diện lý luận và thực tiễn. Nguyên nhân cơ bản là do sự vận động biến đổi liên tục của thực tiễn; quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam, đặc điểm đặc thù trong chính sách phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam; bản thân pháp luật về TCTD nói chung và pháp luật về hoạt động của NHTM nói riêngmang nhiều tính đặc thù và liên quan mật thiết với nhiều hệ thống pháp luật khác. Từ thực trạng các quy định pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của TCTD 2
còn bộc lộ nhiều tồn tại, hạn chế nên cần có thêm công trình khoa học chuyên sâu ở cấp độ Luận án Tiến sỹ luật học, nghiên cứu và đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện quy định pháp luật điều chỉnh tổ chức và hoạt động của NHTM, các văn bản luật có liên quan nhằm đảm bảo cho hoạt động cấp tín dụng của các NHTM thuận lợi, đa dạng, an toàn và hiệu quả trong điều kiện và tình hình mới. Theo nghiên cứu của nghiên cứu sinh, thời gian qua, đã có nhiều bài viết, đề tài, luận văn của các nhà khoa học dưới góc độ khác nhau phân tích về hoạt động của ngân hàng thương mại nói chung và hoạt động cấp tín dụng nói riêng. Trong số đó, những bài viết, công trình khoa học đề cập đến hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại chiếm tỷ lệ không nhỏ. Các bài viết này đã phần nào phản ánh được bức tranh đa dạng về hoạt động cấp tín dụng của các NHTM ở Việt Nam. Tuy nhiên, những bài viết này hoặc chủ yếu mang tính thông tin, cung cấp kiến thức cơ sở, cơ bản hoặc một số bài tính lý luận và thực tiễn chưa bao quát toàn diện, chưa có những đề xuất mang tính tổng thể, chỉ nghiên cứu một vấn đề, một mặt hoạt động riêng biệt trong các hoạt động cấp tín dụng của NHTM. Một số công trình khoa học là Luận án tiến sĩ luật học có nghiên cứu về vấn đề này, tuy nhiên căn cứ đánh giá, phân tích và đề xuất dựa trên điều kiện kinh tế xã hội, hệ thống quy định pháp luật đã có rất nhiều thay đổi. Hiện chưa có công trình nào nghiên cứu riêng biệt về quy định pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM từ khi Luật tổ chức tín dụng 2010 có hiệu lực cho đến nay. Do đó, tác giả lựa chọn Đề tài “Pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM ở Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu cho luận án của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm sáng tỏ một số nội dung cơ bản nhất về hoạt động cấp tín dụng và pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM, cấu trúc pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM; đánh giá khách quan về thực trạng các nhóm quy định pháp luật hiện hành về hoạt động cấp tín dụng của NHTM; trên cơ sở đó, đề xuất phương hướng và các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM ở Việt Nam hiện nay. Với mục đích như trên, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án là: 3
- Làm rõ một số vấn đề lý luận về hoạt động cấp tín dụng và pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM; bản chất và các nguyên tắc hoạt động cấp tín dụng; xác định cấu trúc pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM và đánh giá từng nội dung cấu trúc pháp luật. - Xác định cơ sở kinh tế xã hội và sự cần thiết điều chỉnh pháp luật với hoạt động cấp tín dụng của NHTM; các yếu tố tác động đến pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM. - Nghiên cứu kinh nghiệm pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM ở một số nước trên thế giới và rút ra một số nhận định, kinh nghiệm có thể áp dụng ở Việt Nam. - Đánh giá khách quan thực trạng các quy định pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM hiện hành theo các nhóm nội dung cấu trúc pháp luật; chỉ rõ những ưu điểm và hạn chế của từng nội dung pháp luật hiện hành về hoạt động cấp tín dụng của NHTM. - Xác định phương hướng và đưa ra các giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật hiện hành và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án bao gồm hệ thống các quy định pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM bao gồm: Luật các tổ chức tín dụng 2010, các văn bản hướng dẫn thi hành, các văn bản điều chỉnh từng hình thức cấp tín dụng: cho vay, bảo lãnh, bao thanh toán, chiết khấu và các nghiệp vụ cấp tín dụng khác và các quy định pháp luật có liên quan bao gồm Luật Doanh nghiệp, Luật Ngân hàng Nhà nước, Bộ Luật Dân sự, Luật Thương mại,... Với yêu cầu về dung lượng của luận án, đề tài xác định giới hạn nghiên cứu như sau: - Đối tượng nghiên cứu là hệ thống các quy định pháp luật về hoạt động cấp tín dụng ở Việt Nam kể từ khi Luật các tổ chức tín dụng 2010 có hiệu lực đến nay và các văn bản pháp luật hiện hành quy định về từng hình thức cấp tín dụng. - Những nghiên cứu của đề tài tập trung nghiên cứu theo hệ thống các nhóm quy định pháp luật điều chỉnh 4 nhóm nội dung chính: Nhóm quy định pháp luật về các hình thức cấp tín dụng được phép thực hiện của NHTM; nhóm quy định về 4
thẩm quyền quyết định cấp tín dụng cho khách hàng; nhóm quy định về nội dung các hình thức cấp tín dụng; nhóm quy định pháp luật về giới hạn an toàn trong hoạt động cấp tín dụng của NHTM. Riêng nhóm quy định pháp luật vi phạm và giải quyết tranh chấp mặc dù là bộ phận nằm trong cấu cấu thành pháp luật điều chỉnh hoạt động, tuy nhiên đã có nhiều công trình công bố về nội dung giải quyết tranh chấp hợp đồng, để giải quyết theo các quy trình chung của tranh chấp thương mại, dân sự, hình sự... vì vậy, luận án không nghiên cứu, phân tích bộ phận này. - Về thời gian: luận án nghiên cứu đánh giá pháp luật trên cơ sở số liệu công bố cho kết quả hoạt động của năm 2015. Lý do của việc xác định thời điểm này: các kết quả tuân thủ pháp luật được ngân hàng thương mại thể hiện tại tài liệu Báo cáo hợp nhất sau quyết toán (31.3 hàng năm). Cho đến thời điểm Luận án này được công bố, chưa có Báo cáo tài chính hợp nhất của các ngân hàng thương mại 2016. 4. Phương pháp nghiên cứu đề tài Để thực hiện tốt đề tài và đạt được mục tiêu đã đề ra, trong quá trình nghiên cứu, ngoài các phương pháp nghiên cứu cơ bản là phương pháp duy vật biện chứng, phương pháp suy luận logic, đề tài sẽ tiến hành nghiên cứu bằng cả một số phương pháp nghiên cứu đặc thù khác như: - Phương pháp lịch sử: Việc nghiên cứu sẽ được tiến hành trên cơ sở có xem xét đến các yếu tố, khía cạnh lịch sử của quá trình hình thành phát triển của NHTM nói chung và hoạt động cấp tín dụng nói riêng. Việc sử dụng phương pháp này chủ yếu dùng ở phần nghiên cứu lý luận chung và một phần ở nội dung đánh giá thực trạng quy định nhằm đảm bảo việc nghiên cứu được toàn diện, có so sánh, đối chiếu, đảm bảo tính kế thừa, đánh giá vấn đề khách quan, sâu sắc. - Phương pháp phân tích: Phân tích các điều kiện khách quan chủ quan, vấn đề kinh tế, xã hội của Việt nam, phân tích các quy định pháp luật có liên quan để làm rõ cơ sở thực tiễn và khoa học lý luận để xây dựng và hoàn thiện pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại tại Việt Nam. Luận án sử dụng phương pháp phân tích phổ biến tại phần đánh giá thực trạng pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại giúp chúng ta đánh giá được tổng thể, sâu sắc. toàn diện và mang tính thuyết phục cao các vấn đề trên cơ sở 5
các lập luận, căn cứ khoa học từ đó rút ra các nhận định, đánh giá mang tính khoa học cao. - Phương pháp so sánh: Được sử dụng tương đối phổ biến trong quá trình phân tích các luận điểm. Việc nghiên cứu so sánh, tham khảo kinh nghiệm của một số nước trên thế giới đối với hoạt động cấp tín dụng nhằm đưa ra những đề xuất và kiến nghị hoàn thiện cơ chế hiện hành tại Việt Nam. Việc này được sử dụng tại phần lý luận cơ bản và phần thực trạng các quy định pháp luật về hoạt động cấp tín dụng để từ đó đưa ra các luận cứ cho những đề xuất kiến nghị hoàn thiện pháp luật. - Phương pháp tổng hợp: Được sử dụng để có kết quả tổng hợp, có được các đánh giá, nêu ra các luận cứ khoa học trình bày trong báo cáo của đề tài.vTrên cơ sở những nghiên cứu lý luận và thực tế, tổng hợp các kết quả thu được, đưa ra những kiến nghị trong việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật về cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ở Việt Nam. 5. Ý nghĩa khoa học và tính thực tiễn của đề tài Đề tài là công trình chuyên khảo nghiên cứu kỹ những vấn đề lý luận về pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM, đánh giá toàn diện, tổng quát về thực trạng pháp luật hiện hành điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM. Do đó, kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần bổ sung tri thức trong lĩnh vực khoa học pháp lý nói chung và chuyên ngành Luật kinh tế nói riêng về lĩnh vực pháp luật tài chính ngân hàng. Kết quả nghiên cứu của đề tài có tính ứng dụng thực tiễn. Một là, nội dung luận án đóng góp luận cứ khoa học cho việc tiếp tục hoàn thiện pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM ở Việt Nam. Hai là, kết quả nghiên cứu đề tài góp phần tăng cường kiến thức pháp lý để các cơ quan quản lý nhà nước, ngân hàng thương mại và các chủ thể tham gia vào quan hệ tín dụng áp dụng các quy định pháp luật một cách hiệu quả. 6. Kết cấu luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án có 4 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu Chương 2: Những vấn đề chung về cấp tín dụng và pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM. 6
Chương 3: Thực trạng pháp luật về hoạt động cấp tín dụng của NHTM ở Việt Nam. Chương 4: Giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM ở Việt Nam 7
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 1.1. Tình hình nghiên cứu pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại ở Việt Nam 1.1.1. Các công trình nghiên cứu trong nước 1.1.1.1. Các công trình nghiên cứu chung về hoạt động của ngân hàng thương mại và pháp luật điều chỉnh hoạt động ngân hàng Ở Việt Nam có khá nhiều công trình nghiên cứu chung về hoạt động của NHTM. Các công trình tiêu biểu có thể kể đến như: Giáo trình Luật ngân hàng Việt Nam của Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội (2005); Giáo trình Luật ngân hàng Việt Nam của Đại học Luật Hà Nội (2012); Giáo trình Tín dụng ngân hàng của Học viện Ngân hàng (2001). Đây là các công trình nghiên cứu chung, tổng quát, mang tính hệ thống hóa các nội dung về tổ chức và hoạt động của các TCTD nói chung, cũng như của NHTM nói riêng; đây cũng là các giáo trình được sử dụng trong quá giảng dạy tại các cơ sở đào tạo pháp luật kinh tế. Tuy nhiên, với mục đích chủ yếu phục vụ cho hoạt động nghiên cứu khoa học và giảng dạy cho bậc đào tạo đại học nên các công trình này chủ yếu là giới thiệu, thống kê khái quát về các nội dung cơ bản về tổ chức và hoạt động của các NHTM mà chưa tập trung phân tích, nghiên cứu chuyên sâu về một chuyên đề, nội dung cụ thể hay một chế định pháp luật cụ thể nào. Bên cạnh đó, các quy định pháp luật được dẫn chiếu, trích dẫn, phân tích, đánh giá trong các công trình nghiên cứu này không còn bảo đảm về tính cập nhật phù hợp với những thay đổi, điều chỉnh, sửa đổi của Luật các TCTD cũng như các văn bản quy phạm pháp luật do Chính phủ, Ngân hàng Nhà nước (NHNN) ban hành. Quá trình nghiên cứu, thực hiện đề tài, nghiên cứu sinh có tiếp thu các quan điểm của các tác giả về khoa học pháp lý, về những vấn đề mang tính lý luận chung được các tác giả của các công trình nghiên cứu này đưa ra, phân tích, đánh giá có liên quan đến hoạt động cấp tín dụng của các NHTM, cũng như các nội dung về tổ chức và hoạt động của các NHTM. Ngoài các công trình nêu trên, còn có một số các công trình nghiên cứu ở cấp độ Luận án Tiến sĩ luật học về hoạt động của NHTM như: Luận án Tiến sĩ luật học (2003) của Ngô Quốc Kỳ, Đại học Luật Hà Nội về Hoàn thiện pháp luật điều 8
chỉnh hoạt động của NHTM trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam đã nghiên cứu một cách có hệ thống những vấn đề cơ bản về NHTM, làm sáng tỏ yêu cầu khách quan thực trạng pháp luật điều chỉnh hoạt động của NHTM ở Việt Nam, đặc biệt là trong bối cảnh xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta (cụ thể là lý luận cơ bản về NHTM và pháp luật về NHTM; Thực trạng pháp luật điều chỉnh hoạt động của NHTM ở Việt Nam và Phương hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật điều chỉnh hoạt động của NHTM ở Việt Nam). Tuy nhiên, công trình được hoàn thành vào năm 2003, do đó một số các quy định pháp luật về NHTM cũng như thực tiễn hoạt động của các NHTM, bối cảnh kinh tế - xã hội được phân tích, đánh giá trong luận án không còn bảo đảm tính cập nhật, trong khi các quy định pháp luật về tổ chức và hoạt động của các NHTM nói riêng, các TCTD nói chung đã có nhiều thay đổi (thông qua sự ra đời Luật các TCTD năm 2010 cũng như các văn bản quy phạm pháp luật khác), hệ thống các NHTM cũng như thực tiễn nền kinh tế, hoạt động của các NHTM đã có nhiều đổi thay để phù hợp với tình hình kinh tế trong bối cảnh hội nhập nền kinh tế quốc tế, toàn cầu hóa. Luận án Tiến sĩ luật học (2004) của Nguyễn Văn Tuyến, Đại học Luật Hà Nội về Các giao dịch thương mại chủ yếu của NHTM trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam đã đưa ra một số nhận thức mới về các vấn đề lý luận liên quan đến giao dịch thương mại và giao dịch thương mại chủ yếu của NHTM; đánh giá khách quan, toàn diện về thực trạng pháp luật điều chỉnh các giao dịch thương mại chủ yếu của NHTM và đưa ra một số giải pháp góp phần hoàn thiện cơ sở pháp lý cho việc xác lập và thực hiện các giao dịch thương mại của ngân hàng. Tuy nhiên, thời điểm công trình được hoàn thành năm 2004 cách đây khá lâu, một số các quy định pháp luật cũng như thực trạng được nêu, phân tích, đánh giá trong luận án không còn bảo đảm tính cập nhật, phù hợp với tình hình hiện nay. Nhìn chung, hai Luận án nêu trên là các công trình nghiên cứu tiêu biểu, tổng quát về hoạt động của NHTM, trong đó tác giả đã nghiên cứu chung, toàn diện về pháp luật điều chỉnh cũng như thực tiễn triển khai các hoạt động kinh doanh của NHTM trong đó có hoạt động cấp tín dụng. Tuy nhiên, do nghiên cứu chung về hoạt động chủ yếu của NHTM, phạm vi rộng, bao gồm: giao dịch thương mại trong lĩnh vực huy động vốn, giao dịch thương mại trong lĩnh vực cấp tín dụng và giao dịch mở 9
tài khoản tiền gửi thanh toán và cung ứng dịch vụ thanh toán, nên tính chuyên sâu, riêng biệt về hoạt động cấp tín dụng chỉ dừng lại mức độ nhất định, chưa có điều kiện để tập trung phân tích, nhận định cũng như đưa ra những phản biện đối với các quy định pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của các NHTM. Bên cạnh đó, như đã nêu ở trên, hai Luận án trên đều nghiên cứu về các quy định pháp luật ở giai đoạn trước đây (năm 2003-2004) nên không còn bảo đảm tính cập nhật, phù hợp với các quy định pháp luật hiện hành, cũng như không còn phù hợp với điều kiện nền kinh tế và thực tiễn hoạt động của hệ thống các NHTM hiện nay. Trên đây là các công trình nghiên cứu chung tiêu biểu về hoạt động của NHTM mà nghiên cứu sinh có cơ hội được tiếp cận và đây là nguồn tài liệu tham khảo quý giá, quan trọng để nghiên cứu sinh có cơ hội được tham khảo, kế thừa, tiếp thu các quan điểm, lý luận chung về pháp luật điều chỉnh hoạt động NHTM nói riêng, của các TCTD nói chung để từ đó tiếp cận, có điều kiện tốt hơn để tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu về hoạt động cấp tín dụng của NHTM trong giai đoạn hiện nay. 1.1.1.2.Các công trình nghiên cứu về các hình thức cấp tín dụng và pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại Báo cáo tổng kết 10 năm thi hành Luật các TCTD năm 1997 số 49/BC- NHNN ngày 15/6/2009 của NHNN đã đánh giá thực trạng hệ thống các TCTD; đánh giá tổng quát về Luật các TCTD, nhất là phân tích, đánh giá những tồn tại vướng mắc chung và những vướng mắc cụ thể trong đó có những tồn tại, vướng mắc liên quan đến hoạt động cấp tín dụng và an toàn trong hoạt động của các TCTD. Về cơ bản, những tồn tại, vướng mắc này đã được giải quyết tương đối triệt để khi Luật các TCTD năm 2010 được ban hành thay thế cho Luật các TCTD năm 1997. Tuy nhiên, những quy định điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của các NHTM tại Luật các TCTD năm 2010 chỉ dừng lại ở những nội dung mang tính nguyên tắc, định hướng chung mà thiếu vắng những quy định mang tính cụ thể, hướng dẫn thực hiện. Do vậy, cần thiết phải có sự nghiên cứu mở rộng, cụ thể chi tiết và chuyên sâu hơn và đánh giá, nhận định về tác động của các quy định này thông qua thực trạng áp dụng các quy định pháp luật trong thực tiễn tổ chức và hoạt động của các NHTM. Các công trình nghiên cứu thường tiếp cận và làm rõ về một hình thức cấp tín dụng cụ thể của NHTM (như: cho vay, bảo lãnh ngân hàng, chiết khấu, bao 10
thanh toán, phát hành thẻ tín dụng) thay vì nghiên cứu một cách có hệ thống, toàn diện về tất cả các hình thức cấp tín dụng của NHTM. Các công trình này nghiên cứu có hệ thống, chi tiết về một hình thức cấp tín dụng cụ thể hoặc một vấn đề cụ thể trong hoạt động cấp tín dụng của các NHTM. Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như sau: Đề tài nghiên cứu cấp ngành “Việc áp dụng những tiêu chuẩn an toàn hoạt động kinh doanh và quản trị rủi ro theo thông lệ quốc tế trong hệ thống ngân hàng tại Việt Nam: Thực trạng và giải pháp” (2012), chủ nhiệm đề tài TS. Hoàng Huy Hà. Công trình nghiên cứu và đánh giá thực trạng quản trị rủi ro của hệ thống NHTM Việt Nam hiện nay so với các hệ thống NHTM trong khu vực và thế giới; khoảng cách và khả năng thích ứng của các NHTM Việt Nam đối với những điều chỉnh mới đã được nhận diện. Đồng thời đề xuất các giải pháp và lộ trình nhằm rút ngắn khoảng cách với khu vực và thế giới trong việc áp dụng những tiêu chuẩn an toàn hoạt động kinh doanh và quản trị rủi ro trong hệ thống ngân hàng Việt Nam. Tại nghiên cứu, một số vấn đề pháp luật được đánh giá ở mức độ nhất định, đặc biệt các quy định về quản trị rủi ro. Luận án Tiến sỹ kinh tế “Quản trị rủi ro trong kinh doanh của ngân hàng thương mại Việt Nam theo Hiệp ước Basel” (2012), của tác giả Nguyễn Anh Tuấn Trường Đại học Ngoại thương, Hà Nội. Luận án tập trung nghiên cứu và tìm hiểu các nội dung trong Hiệp ước Basel với tư cách là chuẩn mực về quản trị rủi ro và giám sát an toàn trong hoạt động của NHTM, đồng thời phân tích khả năng và chứng minh sự cần thiết phải áp dụng các chuẩn mực quản trị rủi ro theo Basel vào hệ thống NHTM Việt Nam, đồng thời đề xuất giải pháp tăng cường công tác quản trị rủi ro cho các NHTM Việt Nam. Luận án Tiến sỹ kinh tế “Hoạt động giám sát của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đối với Ngân hàng thương mại” (2010), tác giả Nguyễn Thị Minh Huệ. Luận án tập trung nghiên cứu, đánh giá và phân tích thực trạng hoạt động giám sát của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam từ đó đưa ra giải pháp hoàn thiện. Trong quá trình phân tích các đặc điểm kinh tế, nội dung pháp luật được đề cập ở mức độ nhất định. Luận án Tiến sỹ kinh tế “Những giải pháp bảo đảm an toàn hệ thống cho hoạt động ngân hàng Việt Nam trong điều kiện hội nhập” (2003), tác giả Lê Văn Luyện. Luận án tập trung phân tích và đánh giá thực trạng vấn đề đảm bảo an toàn 11
hoạt động của hệ thống ngân hàng Việt Nam trong thời gian qua. Đề xuất một số giải pháp chủ yếu để tăng cường khả năng an toàn và nâng cao hiệu quả hoạt động cho hệ thống ngân hàng Việt Nam trong điều kiện hội nhập với hệ thống tài chính, tiền tệ quốc tế. Ngoài ra còn có các đề tài nghiên cứu khoa học khác như: Đề tài nghiên cứu khoa học cấp ngành “Đánh giá mức độ hội nhập của hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam sau 5 năm gia nhập WTO: Định hướng và giải pháp đến năm 2020” do TS. Phạm Huy Hùng làm chủ nhiệm; Đề tài “Quan hệ sở hữu giữa tổ chức tín dụng và các công ty con, công ty liên kết – thực trạng và giải pháp”, do TS. Trần Dục Thức chủ nhiệm; Đề tài “Vấn đề sở hữu chéo trong hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam: Thực trạng, hệ luy và giải phá” (2012), do TS. Hạ Thị Thiều làm chủ biên cũng là các công trình có đề cập đến các khía cạnh trong pháp luật về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trong kinh doanh ngân hàng. Luận án Tiến sĩ luật học (2015) của Nguyễn Thành Nam, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội về Hoàn thiện pháp luật hoạt động bảo lãnh ngân hàng ở Việt Nam đã nghiên cứu một cách chi tiết, có hệ thống, chuyên sâu về hoạt động bảo lãnh ngân hàng với tư cách là một hình thức cấp tín dụng của TCTD: làm rõ những vấn đề luận về hoạt động bảo lãnh ngân hàng (như: khái niệm, đặc điểm, các loại hình bảo lãnh ngân hàng; khái niệm, nội dung, vai trò của hoạt động bảo lãnh ngân hàng), pháp luật về hoạt bảo lãnh ngân hàng và phân tích thực trạng pháp luật hiện hành (tại thời điểm thực hiện nghiên cứu) của Việt Nam về hoạt động bảo lãnh ngân hàng, (đặc biệt là nêu ra những ưu điểm và bất cập trong các quy định của pháp luật hiện hành về bảo lãnh ngân hàng) đề xuất phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về hoạt động bảo lãnh ngân hàng ở Việt Nam. Bên cạnh đó, luận án cũng đưa ra những phân tích, so sánh, đánh giá các quy định pháp luật Việt Nam điều chỉnh hoạt động bảo lãnh ngân hàng trong mối quan hệ với các quy định pháp luật, thông lệ quốc tế được thừa nhận. Tuy nhiên, đúng với tính chất một công trình nghiên cứu chuyên sâu về hoạt động bảo lãnh ngân hàng nên Luận án đã không đề cập một cách có hệ thống về hoạt động bảo lãnh ngân hàng với bản chất là một hình thức cấp tín dụng của NHTM và do đó các lý luận chung và các quy định pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng được đề cập tương đối sơ sài trong Luận án. Ngoài ra, văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh trực tiếp hoạt động 12
bảo lãnh ngân hàng được nghiên cứu trong Luận án (Thông tư số 28/2012/TT- NHNN) cũng đã được thay thế bởi văn bản khác (Thông tư số 07/2015/TT-NHNN) nên nhiều nội dung nghiên cứu, đánh giá của tác giả trong Luận án không còn bảo đảm tính cập nhật, phù hợp với pháp luật cũng như thực tiễn hoạt động bảo lãnh ngân hàng hiện hành. Tuy nhiên, các nội dung được tác giả nghiên cứu trong Luận án là nguồn tài liệu tham khảo quan trọng có giá trị. Đề tài Các biện pháp bảo đảm tiền vay bằng tài sản của các TCTD của tác giả Lê Thị Thu Thủy (2006) - Đề tài nghiên cứu đặc biệt cấp Đại học Quốc gia Hà Nội. Trong công trình nghiên cứu này, tác giả đã đề cập một cách có hệ thống những vấn đề lý luận cơ bản về các biện pháp bảo đảm mà cụ thể là các biện pháp bảo đảm tiền vay bằng tài sản, xác định các nội dung cần thiết khi xác lập hợp đồng bảo đảm tiền vay, đề xuất phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo đảm tiền vay. Cụ thể: đề tài đề cập những vấn đề lý luận cơ bản về bảo đảm tiền vay và các biện pháp bảo đảm tiền vay bằng tài sản; Bảo đảm tiền vay bằng tài sản cầm cố của khách hàng vay; Bảo đảm tiền vay bằng tài sản thế chấp của khách hàng vay; Bảo đảm bằng tài sản của bên thứ ba; Bảo đảm tiền vay bằng tài sản hình thành từ vốn vay; Đăng ký giao dịch bảo đảm tiền vay; Xử lý tài sản bảo đảm tiền vay; Phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo đảm tiền vay bằng tài sản của các TCTD ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Mặc dù vậy, công trình nghiên cứu chỉ đề cập chủ yếu đến hoạt động cập tín dụng dưới hình thức cho vay, cụ thể là các biện pháp bảo đảm tiền vay và do đó, các nội dung được phân tích, đánh giá trong đề tài chưa cung cấp những lý luận cơ bản cũng như hệ thống hóa được các quy định pháp luật điều chỉnh đối với hoạt động cấp tín dụng của NHTM. Luận văn Thạc sĩ luật học (2016) của Hoàng Thị Hải Yến về Pháp luật về cho vay và các biện pháp đảm bảo an toàn trong hoạt động cho vay của NHTM ở Việt Nam đã làm rõ một số vấn đề lý luận cơ bản liên quan trực tiếp đến hoạt động cho vay của các NHTM, về pháp luật điều chỉnh hoạt động cho vay của NHTM; Căn cứ vào quy định của pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng phát hiện những bất cập trong hoạt động cho vay của các NHTM để đưa ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật về hoạt động cho vay của các NHTM và các biện pháp bảo đảm an toàn. Luận văn Thạc sĩ luật học (2014) của Tạ Hồng Hạnh về Pháp luật về hoạt động chiết khấu hối phiếu của NHTM tại Việt Nam đã làm rõ một số vấn đề lý luận 13
cơ bản về chiết khấu hối phiếu của ngân hàng thương mại; đánh giá thực trạng các quy định pháp luật hiện hành về hoạt động chiết khấu hối phiếu của NHTM Việt Nam, phát hiện những điểm bất cập của pháp luật về chiết khấu hối phiếu để từ đó nêu ra một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về hoạt động này của ngân hàng thương mại tại Việt Nam hiện nay. Tuy nhiên, công trình mới chỉ nghiên cứu hoạt động chiết khấu đối với hối phiếu, chưa bao quát hết toàn bộ hoạt động chiết khấu công cụ chuyển nhượng và giấy tờ có giá của NHTM. Bên cạnh đó, cũng chưa nêu bật được các nội dung của hoạt động chiết khấu với bản chất là một hình thức cấp tín dụng của NHTM. Luận văn Thạc sĩ luật học (2007) của Nguyễn Minh Thắng về Những quy định chủ yếu của pháp luật về thẻ tín dụng và xu hướng hoàn thiện đã làm rõ vai trò của thẻ tín dụng trong các giao dịch thanh toán phi tiền mặt, những khía cạnh pháp lý nảy sinh giữa các chủ thể liên quan để trên cơ sở đó đề xuất những giải pháp nhằm tạo hành lang pháp lý an toàn cho sự phát triển của thẻ tín dụng trong nền kinh tế ở nước ta. Tuy nhiên, các quy định pháp luật được dẫn chiếu, phân tích trong Luận văn không còn bảo đảm tính cập nhật phù hợp với các quy định hiện hành và Luận văn cũng chưa tập trung phân tích hoạt động phát hành thẻ tín dụng của NHTM với bản chất là một hình thức cấp tín dụng cụ thể của NHTM. Luận văn Thạc sĩ luật học (2014) của Phạm Thị Thu Trang về Pháp luật về hoạt động bao thanh toán của tổ chức tín dụng ở Việt Nam hiện nay đã nghiên cứu làm rõ lý luận về hoạt động bao thanh toán cũng như các quy định pháp luật về bao thanh toán để từ đó đưa ra những đánh giá về chính sách pháp luật điều chỉnh hoạt động bao thanh toán ở nước ta, làm rõ những khó khăn, hạn chế và đề xuất những giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật điều chỉnh hoạt động bao thanh toán và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về hoạt động bao thanh toán ở Việt Nam. Tuy nhiên, giống như các công trình nghiên cứu khác, Luận văn chỉ tập trung phân tích nội dung cụ thể của hoạt động bao thanh toán mà chưa đề cập đến hoạt động này với bản chất là một hình thức cấp tín dụng của NHTM để từ đó phân tích, đánh giá tổng quát về hoạt động này. Ngoài một số công trình nghiên cứu trên còn có các công trình nghiên cứu về các biện pháp bảo đảm an toàn trong hoạt động cấp tín dụng của NHTM cũng như của các TCTD như: Luận văn Thạc sĩ Luật học (2005) của Phạm Thanh Chung 14
về Pháp luật bảo đảm an toàn trong hoạt động cấp tín dụng của các tổ chức tín dụng ở Việt Nam; Luận văn Thạc sĩ Luật học (2010) của Trương Thị Anh Tú về Pháp luật về quản lý rủi ro trong hoạt động cho vay của các TCTD; Luận văn Thạc sĩ luật học (2010) của Đinh Thị Thúy Nga về Pháp luật về các biện pháp hạn chế rủi ro trong hoạt động cho vay của các NHTM ở Việt Nam; Bài viết Các quy định pháp luật về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trong hoạt động cấp tín dụng ở Việt Nam hiện nay của tác giả Viên Thế Giang đăng trên Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 02/2015, tr.50-55; Bài viết Thông tin tín dụng phòng ngừa rủi ro trong hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại của tác giả Nguyễn Xuân Bang đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp số 2+3/2014, tr.90-96; Bài viết Một số vấn đề của pháp luật về phòng ngừa rủi ro trong hoạt động cấp tín dụng của ngân hàng thương mại của tác giả Nguyễn Xuân Bang đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 02/2015, tr. 18 – 24. Một số công trình, bài viết đề cập đến vấn đề này như: Bài viết Một số vấn đề pháp lý về hoạt động cấp tín dụng dưới hình thức cho thuê tài chính của tác giả Ngô Quốc Kỳ đăng trên Tạp chí Dân chủ và pháp luật Số 7/2002, tr. 22 – 25; Bài viết Cầm cố giấy tờ có giá ngắn hạn – Một hình thức cấp tín dụng của các TCTD của tác giả Mai Thanh Hưng đăng trên Tạp chí Thị trường Tài chính tiền tệ số 1+2/2000, tr.16; Bài viết Cấp tín dụng dưới hình thức cầm cố thương phiếu và các giấy tờ có giá ngắn hạn nên hiểu như thế nào của tác giả Vũ Văn Khánh đăng trên Tạp chí Ngân hàng số 6/2000, tr.24-25; ... Có thể nhận thấy, các công trình nghiên cứu, bài viết trên đã nghiên cứu khá chi tiết, sâu sắc về các nội dung, vấn đề có liên quan đến hoạt động cấp tín dụng của NHTM và của các TCTD. Mặc dù vậy, các công trình nghiên cứu, bài viết chỉ mới nghiên cứu, tiếp cận đối với một hình thức cấp tín dụng, một vấn đề cụ thể liên quan đến hoạt động cấp tín dụng của NHTM và của TCTD. Hơn thế nữa, việc nghiên cứu mới dừng lại cấp độ một bài viết mang tính trao đổi lại đánh giá ở giai đoạn trước đây, do vậy cần sự phân tích, đánh giá, bình luận về nội dung lý luận cũng như thực tiễn sâu hơn ở một công trình Luận án tiến sĩ. Bên cạnh đó, có một số bài viết chung về NHTM và bình luận, đánh giá chung về các hình thức cấp tín dụng như: “Địa vị pháp lý của NHTM quốc doanh” – luận án tiến sỹ của Trần Đình Triển; “Địa vị pháp lý và việc nâng cao hiệu quả 15
hoạt động của NHTM nhà nước ở Việt Nam hiện nay” – luận văn thạc sỹ luật học của Trần Thị Quỳnh Anh; “Những vấn đề pháp lý về bảo lãnh ngân hàng” – luận văn thạc sĩ luật học của Nguyễn Thành Long; “Bản chất pháp lý của hợp đồng tín dụng ngân hàng” của TS. Lê Thị Thu Thủy – Tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 12/2002; “Mấy suy nghĩ về bản chất pháp lý của hợp đồng tín dụng ngân hàng” của T.S Nguyễn Văn Vân – Tạp chí Khoa học pháp lý số 3/2000; “Về các biện pháp bảo đảm hợp đồng tín dụng” của PGS.TS Lê Hồng Hạnh – Tạp chí Luật học số 01/1996; “Một số vấn đề về quan hệ bảo lãnh ngân hàng ở nước ta hiện nay” của TS Võ Đình Toàn – Tạp chí Luật học số 3/2002; “Bảo đảm tiền gửi và vấn đề an toàn của hoạt động kinh doanh tiền tệ, tín dụng” của TS Đinh Dũng Sỹ; “Cầm cố giấy tờ có giá ngắn hạn – một hình thức cấp tín dụng của các TCTD” – của tác giả Mai Thanh Hưng – Tạp chí Thị trường tài chính tiền tệ (2001). Cũng như các bài viết trên, các bài viết này cũng chỉ đề cập đến một hình thức cấp tín dụng của NHTM hoặc các vấn đề có liên quan đến tín dụng, NHTM… 1.1.1.3.Công trình của nghiên cứu sinh liên quan đến luận án Bài viết “Một số vấn đề cần quan tâm khi ban hành Luật các TCTD (sửa đổi)” – đồng tác giả với TS. Phạm Thị Giang Thu đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp (6/2010): Trong bài viết này, nghiên cứu sinh đã đánh giá, phân tích những ưu điểm và các tồn tại, bất cập; đưa ra các nguyên tắc cơ bản cần chú ý khi xây dựng Luật các TCTD mới; hoàn thiện quy định về tổ chức và hoạt động của TCTD; về đảm bảo an toàn trong hoạt động của TCTD; vấn đế phá sản, kinh doanh bất động sản của TCTD;… qua đó đề xuất, kiến nghị các giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật có liên quan. Bài viết “Hoàn thiện pháp luật về phòng ngừa rủi ro tín dụng của các TCTD” đăng trên Tạp chí Nghiên cứu Lập pháp, (3/2011): Trong bài viết, nghiên cứu sinh đã phân tích, đánh giá, xác định nguyên tắc xây dựng các quy định phòng ngừa và xử lý rủi ro; tiêu chí xác lập mức dự phòng rủi ro và xử lý rủi ro; tiêu chí nhận diện khách hàng để thiết lập dự phòng và xử lý rủi ro; về các phương pháp phân loại nợ; các giới hạn cụ thể và trường hợp không xác định giới hạn cấp tín dụng; giới hạn chuyển vốn ngắn hạn để cho vay trung và dài hạn… qua đó đưa ra các kiến nghị hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan. Bài viết “Thực thi pháp luật về giao dịch bảo đảm trong hoạt động cấp tín 16