Luận án Tiến sĩ Tôn giáo học: Hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam từ 2004 đến nay

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:190

Thêm vào BST

Báo xấu

3
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận án "Hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam từ 2004 đến nay" nhằm phân tích, đánh giá thực trạng các hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam từ năm 2004 đến nay, từ đó đề xuất một số xu hướng, giải pháp và kiến nghị nhằm đẩy mạnh, phát huy hiệu quả của các hoạt động đó trong thời gian tới.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Tôn giáo học: Hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam từ 2004 đến nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ SĨ ĐOÀN HOẠT ĐỘNG XÃ HỘI TRONG LĨNH VỰC GIÁO DỤC, Y TẾ CỦA GIÁO HỘI PHẬT GIÁO VIỆT NAM TỪ 2004 ĐẾN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC HÀ NỘI - 2024
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VŨ SĨ ĐOÀN HOẠT ĐỘNG XÃ HỘI TRONG LĨNH VỰC GIÁO DỤC, Y TẾ CỦA GIÁO HỘI PHẬT GIÁO VIỆT NAM TỪ 2004 ĐẾN NAY Ngành : Tôn giáo học Mã số : 9 22 90 09 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Thị Minh Ngọc 2. TS. Nguyễn Ngọc Quỳnh HÀ NỘI - 2024
LỜI CAM ĐOAN Dưới sự hướng dẫn của PGS. TS. Nguyễn Thị Minh Ngọc và TS. Nguyễn Ngọc Quỳnh, tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng bản thân tôi. Những tư liệu, nguồn trích dẫn trong luận án đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận trong luận án dựa trên những cứ liệu khoa học và chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Hà Nội, ngày.….. tháng…. năm 2024 Tác giả luận án Vũ Sĩ Đoàn
LỜI CẢM ƠN Đến nay, sau quá trình học tập, nghiên cứu, luận án đã hoàn thành. Em xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của PGS. TS. Nguyễn Thị Minh Ngọc và TS. Nguyễn Ngọc Quỳnh với tư cách là người hướng dẫn khoa học. Em xin chân thành cảm ơn PGS. TS. Chu Văn Tuấn - lãnh đạoViện Nghiên cứu Tôn giáo, lãnh đạo Học viện Khoa học xã hội đã tạo điều kiện giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án. Em xin chân thành cảm ơn: HT. TS. Thích Thanh Điện - Phó Chủ tịch HĐTS GHPGVN; HT. TS. Thích Thanh Quyết - Trưởng Ban Giáo dục Phật giáo GHPGVN; HT. TS. Thích Quảng Tùng - Trưởng Ban Từ thiện Xã hội GHPGVN; TT. TS. Thích Đức Thiện - Phó chủ tịch HĐTS, Tổng thư ký GHPGVN; HT. Bác Sĩ. Thích Hải Ấn - Ủy viên Thường trực HĐTS GHPGVN, Phó ban Văn hóa Trung ương GHPGVN, Viện trưởng Học viện PGVN tại Huế; TT. Thích Bình Tâm - Trụ trì Thiền Viện Trúc Lâm Phương Nam; TT. Thích Đạo Thịnh - Phó Chánh Văn phòng TW 1, Phó ban Hướng dẫn Phật tử TW GHPG VN…, Trụ trì Chùa Khai Nguyên; TT. TS. Thích Nhật Từ - Phó Trưởng ban Ban Trị sự kiêm Trưởng ban Phật giáo Quốc tế GHPGVN Thành phố Hồ Chí Minh, Phó Viện trưởng thường trực Học viện Phật giáo Việt Nam tại Thành phố Hồ Chí Minh, Ủy viên HĐTS GHPGVN, …; và đông đảo cộng đồng tín đồ Phật giáo đã nhiệt tình giúp đỡ em trong suốt quá trình khảo sát, điền dã thực hiện luận án này. Em xin được gửi lời cảm ơn tới bạn bè thân hữu cùng đồng nghiệp trong và ngoài cơ quan đã giúp đỡ cả vật chất và tinh thần để em có thêm động lực không ngừng phấn đấu học tập nghiên cứu để hoàn thiện luận án này. Do khả năng nghiên cứu còn có những hạn chế, nên nội dung luận án này không tránh khỏi những thiếu sót. Em rất mong nhận được nhiều góp ý chân thành và thẳng thắn. Em xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày … tháng năm 2024 Tác giả luận án Vũ Sĩ Đoàn
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .........................................14 1.1. Những công trình nghiên cứu về hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế hướng đích xã hội của các tôn giáo của Việt Nam ...................................................14 1.2. Những công trình nghiên cứu về hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục của Giáo hội Phật giáo Việt Nam ....................................................................................16 1.3. Những công trình nghiên cứu về hoạt động xã hội trong lĩnh vực y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam .............................................................................................21 1.4. Nhận xét chung và những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu ....................28 1.4.1. Những vấn đề luận án kế thừa từ các công trình nghiên cứu đã công bố..28 1.4.2. Những vấn đề đặt ra luận án cần tiếp tục nghiên cứu ...............................30 Chương 2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ HOẠT ĐỘNG XÃ HỘI TRONG LĨNH VỰC GIÁO DỤC, Y TẾ CỦA GIÁO HỘI PHẬT GIÁO VIỆT NAM .........31 2.1. Quan điểm, chính sách của Đảng, Nhà nước Việt Nam và chủ trương của Giáo hội Phật giáo Việt Nam về hoạt động xã hội của tôn giáo trong lĩnh vực giáo dục, y tế ................................................................................................................................31 2.1.1. Quan điểm, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của tôn giáo................................31 2.1.2. Chủ trương của Giáo hội Phật giáo Việt Nam về hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế..........................................................................................41 2.2. Nội dung, vai trò và đặc điểm của hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam..............................................................................44 2.2.1. Nội dung hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam ......................................................................................................44 2.2.2. Vai trò hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam ......................................................................................................49 2.2.3. Một số đặc điểm hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam .......................................................................................56 2.3. Một số nhân tố tác động đến hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam ....................................................................................61 2.3.1. Những nhân tố khách quan tác động đến hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam .................................................61 2.3.2. Những nhân tố chủ quan tác động đến hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam .................................................65
Chương 3. HOẠT ĐỘNG XÃ HỘI TRONG LĨNH VỰC GIÁO DỤC, Y TẾ CỦA GIÁO HỘI PHẬT GIÁO VIỆT NAM TỪ 2004 ĐẾN NAY: THỰC TRẠNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ....................................................................................69 3.1. Thực trạng hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục của giáo hội Phật giáo Việt Nam ...........................................................................................................................69 3.1.1. Các loại hình hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục của giáo hội Phật giáo Việt Nam ......................................................................................................69 3.1.2. Đánh giá hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục của giáo hội Phật giáo Việt Nam..............................................................................................................77 3.1.3. Một số mô hình tiêu biểu của hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục của Phật giáo ..............................................................................................................83 3.2. Thực trạng hoạt động xã hội trong lĩnh vực y tế giáo hội Phật giáo Việt Nam .85 3.2.1. Các loại hình hoạt động xã hội trong lĩnh vực y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam hiện nay ...............................................................................................85 3.2.2. Đánh giá thực trạng hoạt động xã hội trong lĩnh vực y tế .........................89 3.2.3. Mô hình tiêu biểu .....................................................................................100 3.3. Một số vấn đề đặt ra đối với hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam ...................................................................................104 3.3.1. Vấn đề đặt ra đối với hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục của giáo hội Phật giáo Việt Nam hiện nay .......................................................................104 3.3.2. Vấn đề đặt ra đối với hoạt động xã hội trong lĩnh vực y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam hiện nay .............................................................................109 Chương 4. XU HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG XÃ HỘI TRONG LĨNH VỰC GIÁO DỤC, Y TẾ CỦA GIÁO HỘI PHẬT GIÁO VIỆT NAM HIỆN NAY ...................................................................................................117 4.1. Xu hướng hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam .................................................................................................................117 4.1.1. Tiếp tục phát huy vai trò nhập thế, hành thiện, đồng hành cùng dân tộc trong việc thực hiện hoạt động trong lĩnh vực giáo dục, y tế cho người dân ....117 4.1.2. Giáo hội Phật giáo Việt Nam chủ động, tích cực hướng tới chuyên nghiệp hóa hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế ...........................................119 4.1.3. Đẩy mạnh hoạt động đối ngoại và quan hệ quốc tế hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam .................................121
4.1.4. Đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và xu hướng chuyển số vào hoạt động trong lĩnh vực giáo dục, y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam .......................................................................123 4.2. Một số giải pháp đối với hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam hiện nay ............................................................................124 4.2.1. Đảng và Nhà nước tiếp tục bổ sung, hoàn thiện cơ chế, chính sách, pháp luật để tạo điều kiện thuận lợi nữa cho hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế .....................................................................................................................124 4.2.2. Nâng cao nhận thức và trách nhiệm cho Tăng, Ni, tín đồ Phật giáo về tầm quan trọng của hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế giáo hội Phật giáo Việt Nam............................................................................................................126 4.2.3. Xây dựng và phát triển các nguồn lực tôn giáo đáp ứng quá trình tham gia xã hội hóa hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam............................................................................................................129 4.2.4. Giáo hội Phật giáo Việt Nam tăng cường liên kết, hợp tác, học hỏi kinh nghiệm hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Phật giáo quốc tế và các tôn giáo bạn .................................................................................................144 4.3. Một số khuyến nghị ..........................................................................................145 4.3.1. Đối với hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục ...................................145 4.3.2. Đối với hoạt động xã hội trong lĩnh về lĩnh vực y tế...............................147 KẾT LUẬN .............................................................................................................149 DANH MỤC CÁC BÀI BÁO, CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ............................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................152 PHỤ LỤC ................................................................................................................161
CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ASXH : An sinh xã hội CLB : Câu lạc bộ ĐĐ : Đại đức GHPGVN : Giáo hội Phật giáo Việt Nam HĐTS : Hội đồng trị sự HĐXH : Hoạt động xã hội HT : Hòa thượng Nxb : Nhà xuất bản PGVN : Phật giáo Việt Nam CMCN : Cách mạng công nghiệp UBTW MTTQVN : Ủy Ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1: Mức độ đáp ứng một số giá trị của giáo dục Phật giáo ............................79 Bảng 3.2: Đánh giá về đội ngũ tham gia chăm sóc, giảng dạy tại các cơ sở giáo dục ...................................................................................................................................81 Bảng 3.3: Nội dung cần bồi dưỡng cho người tham gia hoạt động giáo dục .........106
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1: Tỉ lệ tham gia hoạt động giáo dục của GHPG VN ...................................78 Hình 3.2: Đánh giá của tín đồ Phật giáo về giá trị góp phần thể hiện tinh thần nhập thế của Phật giáo .......................................................................................................80 Hình 3.3: Tỉ lệ tín đồ Phật giáo có tham gia khám chữa bệnh tại cơ sở y tế của GHPGVN ..................................................................................................................90 Hình 3.4: Tần suất tham gia khám chữa bệnh của tín đồ Phật giáo ..........................91 Hình 3.5: Tỉ lệ tham gia các loại hình khám chữa bệnh của tín đồ Phật giáo ..........92 Hình 3.6: Tỉ lệ tín đồ Phật giáo khám chữa bệnh tại các cơ sở khám chữa bệnh của GHPGVN ..................................................................................................................92 Hình 3.7: Đánh giá về vai trò giúp chăm sóc, chữa bệnh và xoa dịu nỗi đau về thân và tâm ........................................................................................................................93 Hình 3.8: Đánh giá đội ngũ thầy thuốc Tăng, Ni vừa có trình độ chuyên môn vừa có sự nhiệt tình, thân thiện và nhân ái ...........................................................................94 Hình 3.9: Đánh giá về trang thiết bị tại các cơ sở y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam ...........................................................................................................................96 Hình 3.10: Đánh giá về sự giúp đỡ tài chính ............................................................97 Hình 3.11: Nhận định về trình độ chuyên môn của đội ngũ tham gia hoạt động y tế ...................................................................................................................................98 Hình 3.12: Đánh giá về cơ sở vật chất của cơ sở y tế ...............................................98 Hình 3.13: Đánh giá về nguồn lực tài chính .............................................................99 Hình 3.14: Đánh giá về sự giúp đỡ, phối hợp với chính quyền và các tổ chức đoàn thể ............................................................................................................................100 Hình 3.15: Sự cần thiết gia tăng số lượng cư sĩ tham gia hoạt động giáo dục của giáo hội Phật giáo Việt Nam ...................................................................................106 Hình 3.16: Tỉ lệ đánh giá về nội dung chương trình, phương pháp giảng dạy .......107 Hình 3.17: Đánh giá về nguồn lực tài chính dành cho hoạt động giáo dục ............108 Hình 3.18: Đánh giá về sự giúp đỡ, phối hợp với chính quyền ..............................109 Hình 3.19: Đánh giá về số lượng cán bộ, y bác sĩ tham gia hoạt động y tế ............110 Hình 3.20: Đánh giá về trình độ y, bác sĩ ...............................................................111 Hình 3.21: Sự cần thiết bồi dưỡng tư tưởng nhân văn của Phật giáo để áp dụng vào trị liệu tại các cơ sở y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam .....................................112
Hình 3.22: Sự cần thiết bồi dưỡng kiến thức chuyên môn cho đội ngũ nhân sự làm việc tại các cơ sở y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam .........................................113 Hình 3.23: Sự cần thiết bồi dưỡng kiến thức về kỹ năng mềm khi tham gia hoạt động y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam.............................................................114 Hình 3.24: Sự cần thiết huy động nguồn lực xã hội tham gia vào hoạt động y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam ...................................................................................115 Hình 4.1: Mức độ cần thiết nâng cao nhận thức, trách nhiệm cho Tăng, Ni, tín đồ Phật giáo về tầm quan trọng của hoạt động giáo dục, y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam .................................................................................................................127 Hình 4.2: Mức độ khả thi của việc tổ chức giáo dục nâng cao nhận thức và trách nhiệm cho Tăng, Ni về tầm quan trọng của hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam ..............................................................128 Hình 4.3: Mức độ cần thiết tổ chức bồi dưỡng, nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ cho đội ngũ tham gia trong lĩnh vực giáo dục ........................................130 Hình 4.4: Mức độ cần thiết tổ chức bồi dưỡng, nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho đội ngũ tham gia trong lĩnh vực giáo dục ........................................130 Hình 4.5: Mức độ khả thi của biện pháp tổ chức bồi dưỡng, nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ cho tham gia vào hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục .................................................................................................................................131 Hình 4.6: Mức độ cần thiết của việc ban Từ thiện xã hội mở thêm khóa đào tạo cho người làm công tác y tế ...........................................................................................132 Hình 4.7: Mức độ cần thiết tổ chức bồi dưỡng, nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho đội ngũ Tăng, Ni tham gia hoạt động y tế .......................................133 Hình 4.8: Mức độ cần thiết của việc mở rộng cơ sở, lĩnh vực hoạt động trong y tế của giáo hội Phật giáo Việt Nam.............................................................................136 Hình 4.9: Mức độ cần thiết quan tâm đầu tư cơ sở vật chất ...................................137 Hình 4.10: Mức độ khả thi của biện pháp quan tâm đầu tư cơ sở vật chất .............138 Hình 4.11: Mức độ cần thiết quan tâm đầu tư cơ sở vật chất phục vụ hoạt động y tế .................................................................................................................................139 Hình 4.12: Mức độ cần thiết huy động và sử dụng hiệu quả nguồn lực tài chính trong hoạt động giáo dục .........................................................................................141 Hình 4.13: Mức độ cần thiết của việc huy động và sử dụng hiệu quả nguồn vốn cho hoạt động y tế ..........................................................................................................142
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Phật giáo du nhập vào Việt Nam cách đây khoảng 2000 năm. Phật giáo đề cao lòng từ bi, nhân ái, tinh thần cứu khổ, cứu nạn, được coi là tôn giáo nhập thế và luôn gắn bó với dân tộc Việt Nam với phương châm: Đạo pháp - Dân tộc - Chủ nghĩa xã hội. Ngày nay, Phật giáo tiếp tục có nhiều đóng góp to lớn vào công cuộc đổi mới đất nước thông qua các hoạt động Phật sự và hoạt động xã hội hướng tới con người, trong đó có hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế, góp phần quan trọng trong việc thực hiện chủ trương chính sách an sinh xã hội của Đảng, Nhà nước. GHPGVN luôn phát huy tinh thần nhập thế, hành đạo cứu đời, thực hiện tốt chủ trương của Đảng, chính sách Nhà nước về các hoạt động xã hội trong đó có hoạt động giáo dục, hoạt động y tế nhằm bảo đảm ASXH cho người dân và hướng tới sự phát triển bền vững của xã hội. Hoạt động giáo dục, y tế của Trung ương GHPGVN ngày càng đa dạng về hình thức, chú trọng về chất lượng. Số lượng tín đồ Phật giáo tham gia vào các hoạt động xã hội ngày càng đông đảo và hiệu quả. Các cá nhân, tổ chức, các chức sắc, tín đồ Phật giáo luôn chú trọng các hoạt động xã hội do GHPGVN tổ chức, coi đây là cơ hội để xóa bỏ “tham, sân, si”, cơ hội để gắn kết cộng đồng, dân tộc, đóng góp cho sự phát triển bền vững của đất nước. Trong những năm qua, Đảng và Nhà nước có nhiều chủ trương, chính sách quan trọng tạo mọi điều kiện thuận lợi cho hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế cho các tổ chức tôn giáo nói chung và GHPGVN nói riêng. Chủ trương, chính sách này đã được GHPGVN phối hợp với các ban, ngành, tổ chức chính trị - xã hội tham gia đạt được những thành tựu quan trọng góp phần thực hiện hiệu quả chính sách an sinh xã hội cho người dân. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, hoạt động của GHPGVN ở một số địa phương còn gặp những hạn chế, khiếm khuyết như: một số hoạt động diễn ra của tín đồ Phật giáo còn mang tính chất tự phát, thiếu sự chỉ đạo, hướng dẫn kịp thời, chưa có sự liên kết gắn bó giữa các địa phương (giữa tín đồ Phật giáo, giữa các cá nhân, tổ chức với nhau ở các địa phương,…); quá trình tham gia hướng dẫn hoạt động của Phật tử còn chồng chéo giữa các ban của Giáo hội Phật giáo Việt Nam; hình thức và phương thức tổ chức các hoạt động y tế, giáo dục chưa thực sự đa dạng, đôi khi chưa thực sự hiệu quả, có chỗ bị một số phần tử lợi dụng, lôi kéo, kích động làm ảnh hưởng đến uy tín của Giáo hội,… 1
Việc nghiên cứu về hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN sẽ đánh giá được thực trạng hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế để chỉ ra được những hạn chế, thiếu sót trong cách thức tổ chức thực hiện hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế. Những hoạt động xã hội trong hai lĩnh vực này phù hợp với xu thế phát triển của thời đại và chăm lo, giải quyết những nhu cầu về nâng cao trí tuệ và chăm sóc sức khỏe toàn diện của nhân dân. Đồng thời góp phần mạnh mẽ vào việc phát huy những giá trị đạo đức tốt đẹp của Phật giáo Việt Nam. Hơn nữa, trong bối cảnh hội nhập quốc tế cùng với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, Phật giáo Việt Nam cần đổi mới và nắm bắt những xu thế để thực hiện hiệu quả hơn nhằm thu hút nhiều hơn nữa tín đồ cũng như thực hiện tốt chính sách an sinh xã hội của Đảng và Nhà nước. Với những lý do trên, nghiên cứu sinh đã chọn đề tài “Hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam từ 2004 đến nay” làm luận án tiến sĩ tôn giáo, chuyên ngành Tôn giáo học. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu * Mục đích nghiên cứu: Phân tích, đánh giá thực trạng các hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam từ năm 2004 đến nay, từ đó đề xuất một số xu hướng, giải pháp và kiến nghị nhằm đẩy mạnh, phát huy hiệu quả của các hoạt động đó trong thời gian tới. * Nhiệm vụ nghiên cứu: Để thực hiện mục đích nghiên cứu, luận án giải quyết một số nhiệm vụ sau: Một là, làm rõ một số vấn đề liên quan cơ sở lý luận cho hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN. Hai là, phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN từ năm 2004 đến nay, từ đó chỉ ra những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân của thành tựu và hạn chế đó, đồng thời nêu rõ những vấn đề đang đặt ra hiện nay. Ba là, dự báo xu hướng, đề xuất một số giải pháp và khuyến nghị nhằm giải quyết những vấn đề đang đặt ra, từ đó giúp đẩy mạnh hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN trong thời gian tới. 3. Đối tượng, khách thể và phạm vi nghiên cứu * Đối tượng nghiên cứu: Hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam hiện nay 2
* Khách thể nghiên cứu: Hoạt động xã hội của GHPGVN * Phạm vi nghiên cứu: - Phạm vi không gian: luận án tập trung nghiên cứu một số hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN nhưng giới hạn chủ yếu ở một số tỉnh, thành phố đông dân cư, có nhiều cộng đồng Phật giáo, và trải đều từ Bắc vào Nam (bao gồm Hà Nội, Bắc Ninh, Thành phố Hồ Chí Minh, Huế, Sóc Trăng, Cần Thơ). Việc chọn các địa phương này để khảo sát là lựa chọn có chủ đích, có tính đại diện cao về các cộng đồng Phật giáo thuộc hai nhóm chính là Phật giáo bắc truyền và Phật giáo Nam tông Khmer. - Phạm vi thời gian: luận án tập trung nghiên cứu một số hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN từ năm 2004 đến nay. Luận án chọn mốc này là bởi đó là thời điểm Pháp lệnh Tín ngưỡng, tôn giáo số 21/2004/PL- UBTVQH11 được ban hành (ngày 18/6/2004). Pháp lệnh khi ban hành đã mở ra một khung pháp lý mới, tạo điều kiện thuận lợi hơn so với giai đoạn trước đó cho các tổ chức tôn giáo tham gia các hoạt động xã hội. Từ đây, các hoạt động của tôn giáo, trong đó có Phật giáo được đẩy mạnh và ngày càng tạo ra những ảnh hưởng đáng ghi nhận, cần có sự nghiên cứu để kịp thời nắm bắt tình hình. - Phạm vi về nội dung: Luận án tập trung vào các hoạt động của các cơ sở Phật giáo thuộc GHPGVN trong lĩnh vực y tế (chăm sóc sức khỏe, chữa bệnh, chăm sóc người nhiễm bệnh xã hội) và trong lĩnh vực giáo dục (giáo dục mầm non, dạy nghề, các lớp học tình thương, các khóa tu dành cho các đối tượng ngoài Phật giáo) 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cách tiếp cận Đề tài nghiên cứu về hoạt động của Phật giáo hướng ra xã hội thế tục nơi có sự tương tác và cùng lúc chịu ảnh hưởng của nhiều thiết chế khác nhau. Để làm rõ các vấn đề nghiên cứu đặt ra, luận án sử dụng cách tiếp cận liên ngành, với sự kết hợp Tôn giáo học, Sử học về tôn giáo và Xã hội học về tôn giáo, cụ thể: - Cách tiếp cận Sử học về tôn giáo được sử dụng để nghiên cứu sự đổi mới, phát triển trong quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước về tôn giáo, đặc biệt là chính sách và pháp luật thừa nhận và tạo điều kiện thuận lợi cho tôn giáo tham gia các hoạt động xã hội trong đó có lĩnh vực giáo dục, y tế, từ năm 2004 đến nay. Tiếp cận này cũng được vận dụng để nhìn rõ các dấu mốc quan trọng trong quá trình mở mang, phát triển của các hoạt động xã hội của Giáo hội Phật giáo Việt Nam qua các kỳ Đại hội. 3
- Tiếp cận Tôn giáo học và Xã hội học tôn giáo được sử dụng để tập trung phân tích, đánh giá các hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN. Các tiếp cận này xem Phật giáo như một thực thể tôn giáo trong xã hội, khẳng định sự hiện diện của mình qua các hoạt động hữu ích cho xã hội. Nghĩa là tiếp cận này xem xét Phật giáo như một thiết chế tôn giáo trong sự tương tác với các thiết chế thế tục khác như luật pháp, văn hóa, giáo dục... mà qua tương tác đó ta có thể nhận diện rõ, đánh giá được vai trò, chức năng của Phật giáo. Sự tương tác này có thể phân tích qua việc khảo sát các loại hình hoạt động vượt ra ngoài không gian riêng biệt của Phật giáo, hướng tới các không gian xã hội nơi không chỉ có các Phật tử tại gia mà còn là quảng đại quần chúng và chịu sự chi phối của luật pháp, của tập quán, truyền thống văn hóa cũng như những xu thế vận động mới của xã hội nói chung, của đời sống tôn giáo nói riêng. Đồng thời, việc phân tích phải làm rõ được các yếu tố chính như cơ sở, mục đích, chủ thể, đối tượng, phương thức, không gian, thời gian và hiệu quả. 4.2. Khung lý thuyết nghiên cứu 4.2.1. Câu hỏi nghiên cứu Việc triển khai nghiên cứu để đạt được những mục tiêu mà luận án đã đặt ra bắt đầu với việc tác giả đưa ra một số câu hỏi nghiên cứu chính như sau: 1. Đâu là những cơ sở cho GHPGVN tham gia hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế? Các hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN có đặc thù gì, diễn ra ở các hình thức chủ yếu nào? 2. Các hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN đã đạt những thành tựu đáng chú ý nào? Đang gặp những khó khăn, hạn chế nào? và đâu là những nguyên nhân chủ yếu? 3. Có thể đưa ra những giải pháp và khuyến nghị gì nhằm nâng cao hiệu quả và đẩy mạnh các hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của Giáo hội Phật giáo Việt Nam trong thời gian tới? 4.2.2. Lý thuyết nghiên cứu Luận án sử dụng Lý thuyết thực thể tôn giáo, lý thuyết cấu trúc - chức năng và lý thuyết cung - cầu trong thị trường tôn giáo nhằm trả lời cho các câu hỏi nghiên cứu đã đặt ra, cụ thể: Lý thuyết thực thể tôn giáo: Qua tổng hợp các lý thuyết phương Tây của Nguyễn Quốc Tuấn, lý thuyết này cơ bản lý luận rằng tôn giáo cần được xem là một 4
sự kiện xã hội, nói cách khác là một thực thể xã hội vốn có sự tồn tại độc lập đồng thời tương tác với các thực thể khác trong xã hội [92]. Sự tương tác ấy khẳng định vị thế khó có thể bị thay thế của tôn giáo trong xã hội con người, ngược lại cho thấy tại sao tôn giáo không biến mất như dự đoán của một số nhà khoa học phương Tây, của các nhà Mác-xít một thời. Lý do của sự hiện diện tôn giáo một cách thường hằng là bởi tôn giáo mang trong mình những giá trị, năng lực và giải pháp đặc thù cho các mối quan tâm bền bỉ của con người trước cuộc sống nhiều biến động. Việc tôn giáo tham gia các hoạt động xã hội và được ghi nhận, hưởng ứng, ủng hộ cho thấy đó là biểu hiện không thể phủ nhận về vai trò của một thực thể trong xã hội. 4.2.2.1. Lý thuyết Cấu trúc- chức năng Lý thuyết này có sự đóng góp của nhiều người, tiêu biểu là E.Durkheim, Bronislaw Malinowski, A.R. Radcliffe Brown, Talcott Parsons,… Nhìn chung, lý thuyết này có những luận điểm chính như sau: a. Xem xét sự vật hiện tượng qua cái nhìn cấu trúc, nhấn mạnh “tính liên kết chặt chẽ của các bộ phận cấu thành nên một chỉnh thể mà mỗi bộ phận đều có chức năng nhất định góp phần vào sự đảm bảo sự tồn tại của chỉnh thể đó với tư cách là một cấu trúc tương đối ổn định, bền vững” [66, tr.217]. b. Đề cao vai trò quan trọng của hệ giá trị, hệ chuẩn mực trong việc tạo dựng sự đồng thuận, tính thống nhất, ổn định và trật tự xã hội. c. Đề cao tính cân bằng, ổn định và khả năng thích nghi của cấu trúc. d. Chú trọng thu thập tài liệu thực địa nhằm tìm hiểu cấu trúc, các thành phần tạo nên cấu trúc, xem các thành phần đó tạo mối liên hệ như thế nào và đặc biệt là xét quan hệ của chúng đối với nhu cầu chung của sự tồn tại và phát triển. Tuy nhiên, lý thuyết cấu trúc - chức năng là một hệ thống lý thuyết lớn, vì thế ở luận án này, nghiên cứu sinh chỉ sử dụng một số luận điểm sau: Một là, luận điểm của E. Durkheim (1858 - 1917) xem các hạt nhân của tôn giáo là niềm tin và thực hành hướng tới cái thiêng; sự phân tách thiêng - phàm là tâm điểm của tôn giáo; một cộng đồng của người được kết nối bởi chung một niềm tin và thực hành được gọi là giáo hội hay cách khác là một tôn giáo; một tôn giáo cũng có thể được xem là một cộng đồng đạo đức; nhấn mạnh sự kết nối giữa những người chung niềm tin tôn giáo [90, tr.69-70]. Cùng với đó, ông cho rằng thái độ đối với cái thiêng cũng giống như thái độ đối với nghĩa vụ và trách nhiệm xã hội [90, tr.72]. Theo luận điểm này, các hoạt động hướng ra xã 5
hội thế tục của tổ chức và cá nhân tín đồ Phật giáo thể hiện sự thành kính và mong muốn làm theo lời dạy về thực hành đạo đức của Đức Phật, hơn nữa còn xem đó còn là trách nhiệm và nghĩa vụ đạo đức của người đã mang trong mình nhân sinh quan Phật giáo vốn luôn coi trọng lợi ích của chúng sinh. Đồng thời, qua việc thực hành đạo đức, dấn thân hỗ trợ xã hội, các thành viên trong cộng đồng Phật giáo vừa gia tăng sự gắn kết với nhau, vừa mở rộng các quan hệ xã hội với cả những người chưa hoặc không phải là tín đồ Phật giáo. Hai là, luận điểm của A.R. Radcliffe Brown (1881 - 1955) xem tôn giáo là một phần thiết yếu của đời sống xã hội. Chức năng của tôn giáo coi như thứ xi măng gắn kết xã hội, tôn giáo được phân tích theo hướng lý giải cách nào mà tôn giáo đã góp phần vào việc duy trì cơ cấu xã hội của nhóm người [90, tr.139]. Theo đó, Phật giáo nói chung và Giáo hội Phật giáo Việt Nam nói riêng là một hình thức tập hợp xã hội dựa trên các niềm tin và giá trị Phật giáo. Chính sự diễn tả niềm tin và thực hành giáo lý để chuyển tải các giá trị Phật giáo rộng khắp là một loại động lực bền bỉ và mạnh mẽ cho tín đồ tham gia các hoạt động xã hội. Về biểu hiện của chức năng của Phật giáo trong xã hội Việt Nam, đã có nghiên cứu đề xuất rằng có chức năng liên kết xã hội, chức năng ổn định xã hội, và chức năng hỗ trợ xã hội hóa [7]. Trên cơ sở này, Luận án tập trung phân tích các dữ liệu theo hướng nhận diện chức năng nào nói trên biểu hiện rõ hơn trong các hoạt động xã hội của Phật giáo trong các lĩnh vực y tế và giáo dục. Các giá trị Phật giáo tiêu biểu ở Việt Nam thì đã được một số nghiên cứu khái quát. Một cách chung nhất, có 3 nhóm giá trị chính của Phật giáo đã được nhận diện, bao gồm giá trị nhận thức, giá trị đạo đức, và giá trị văn hóa [7]. Logic ở đây là sự dấn thân vào cống hiến cho các hoạt động xã hội của tín đồ phản ánh nhận thức của chính tín đồ Phật giáo về ý nghĩa và tầm quan trọng của nó. Nghĩa là quá trình chuyển hóa từ nhận thức đến hành động. Do đó, cách nhìn về giá trị của Phật giáo nào sẽ giúp định hướng cho việc phân tích các hoạt động xã hội của Phật giáo trong các lĩnh vực y tế, giáo dục. Vấn đề cần làm rõ là các hoạt động xã hội đó trong thực tế được chuyển tải, thể hiện theo những cách nào và ở mức độ nào các giá trị tiêu biểu của Phật giáo đã nêu trên. Các luận điểm này được nghiên cứu sinh vận dụng ở cả chương 2, chương 3, chương 4 luận án, nhằm khái quát hóa Quan điểm, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước nhằm tạo điều kiện cho các tôn giáo trong đó có Phật 6
giáo. Đồng thời, phân tích hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN, từ đó chỉ ra những thành tựu, hạn chế và những vấn đề đặt ra. Trên cơ sở đó đưa ra những xu hướng và giải pháp nhằm đẩy mạnh hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN trong thời gian tới. 4.2.2.2. Lý thuyết cung - cầu trong thị trường tôn giáo Về cơ bản, Lý thuyết này dựa trên quan điểm cung - cầu của nhà kinh tế học Adam Smith. Những người đầu tiên bàn đến khái niệm thị trường tôn giáo “religious markets” là Max Weber, Piere Bourdieu. Hai ông đều cho rằng, tôn giáo có thể hiểu được từ góc độ kinh tế. Đến năm 2011, Bryan Tuner cũng cho rằng chủ nghĩa tiêu dùng và quá trình hàng hóa hóa thì tôn giáo đang được định hình trong thị trường tư bản toàn cầu. Bao trùm nội dung của lý thuyết này là: Có sự cạnh tranh giữa những nhà cung cấp tôn giáo như một mặt hàng trong thị trường tôn giáo. Bên cung là số lượng hoặc chất lượng với hàng hóa và dịch vụ được tạo ra. Lý thuyết này cho rằng sự đa đạng của tôn giáo trong đời sống xã hội thì càng thúc đẩy tính cạnh tranh tôn giáo trong thị trường tôn giáo. Chính vì vậy, muốn thu hút mạnh mẽ nhu cầu tham gia tôn giáo cũng như hoạt động của tôn giáo của mình thì phải cung cấp sản phẩm tôn giáo tốt [90]. Trong luận án, nghiên cứu sinh sử dụng một số luận điểm sau để phân tích cụ thể: Thứ nhất, luận điểm của Roger Finker và Rodney Stark: Cho rằng các lực lượng đa nguyên thúc ép tôn giáo cạnh tranh giành lấy tín đồ. Tuy nhiên, theo cách nhìn của họ thì cạnh tranh là kích thích tôn giáo phát triển chứ không phải là cái dẫn đến làm suy giảm tôn giáo. Đồng thời, họ còn cho rằng tôn giáo không thể đáp ứng hay phù hợp với mọi nhu cầu của một phân vùng của thị trường mà lại không hi sinh việc đáp ứng phân vùng khác. Hơn nữa, nơi có nhiều tôn giáo cùng hoạt động trong một nền kinh tế tôn giáo thì mức độ chuyên môn hóa càng cao. Từ đó dẫn đến các tôn giáo sẽ tìm cách thu hút và giữ tín đồ cho tôn giáo mình. Theo đó, Luận án nhìn hoạt động xã hội của GHPGVN hiện nay không chỉ là hoạt động tiếp nối truyền thống dấn thân hỗ trợ xã hội từ xa xưa, mà còn là chiến lược gia tăng sự hiện diện, tìm kiếm sự ảnh hưởng xã hội để từ đó duy trì và mở rộng cộng đồng Phật tử. Hoạt động đó dù muốn hay không phải cạnh tranh một cách sòng phẳng với các hoạt động tương tự do các tổ chức tôn giáo khác cũng đang thực hiện ở Việt Nam. Thứ hai, Ronald Inglehart và Pippa Norris: Luận đề cốt lõi của cách tiếp cận thị trường tôn giáo là cạnh tranh mạnh mẽ giữa các tôn giáo có hiệu ứng tích cực 7
đối với sự thu hút người dân đến với tôn giáo. Tôn giáo nào thu hút được nhiều tín đồ hơn là kết quả của “những năng lượng và hoạt động của các lãnh đạo và tổ chức tôn giáo” [90, tr.93]. Ở đây, có một điểm có thể khai thác vào quá trình phân tích trong luận án, tức là cần kiểm tra mối quan hệ giữa việc có các hoạt động xã hội hiệu quả và việc gia tăng sự thu hút các tín đồ mới gia nhập vào Phật giáo. Trong luận án, nghiên cứu sinh đã vận dụng các luận điểm này ở cả chương chương 3 và chương 4 nhằm phân tích hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN từ năm 2004 đến nay, qua đó chỉ ra những thành tựu, hạn chế và những vấn đề đặt ra. Trên cơ sở đó đưa ra những xu hướng và giải pháp nhằm đẩy mạnh hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN trong thời gian tới. 4.3. Phương pháp nghiên cứu 4.3.1. Khung phân tích của đề tài 4.3.2. Về các phương pháp nghiên cứu cụ thể: Luận án sử dụng các phương pháp liên ngành khoa học xã hội để nghiên cứu, cụ thể: - Phương pháp phân tích so sánh: Phương pháp này góp phần làm rõ các văn bản của Đảng và Nhà nước liên quan đến hoạt động giáo dục, y tế của GHPGVN qua các thời kỳ khác nhau từ đó phân tích, so sánh sự phát triển quan điểm, chủ trương của 8
Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về vai trò của tôn giáo nói chung, Phật giáo nói riêng trong đó có hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN. Đồng thời luận án sử dụng phương pháp này triệt để ở chương 3 để phân tích so sánh sự tham gia ngày càng sâu rộng và mạnh mẽ của GHPGVN trong lĩnh vực giáo dục, y tế trong những năm gần đây đặc biệt từ 2004 đến nay. Hơn nữa luận án đã đưa ra các mô hình tiêu biểu trong hoạt động giáo dục, y tế của GHPGVN ở các địa phương cũng như mô hình tiêu biểu của các tôn giáo khác để làm nổi bật tính cạnh tranh trong thị trường tôn giáo hiện nay, khi các tôn giáo muốn thu hút đông đảo lượng tín đồ theo tôn giáo của mình. Từ đó, Phật giáo Việt Nam sẽ phải đổi mới và phát huy hơn nữa hiệu quả trong hoạt động giáo dục, y tế trong thời gian tới. - Phương pháp thu thập thông tin nghiên cứu định lượng và định tính Điểm mạnh của phương pháp này là cung cấp dữ liệu để trả lời câu hỏi nghiên cứu về hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN từ 2004 đến nay với độ chính xác cao, nguồn thông tin đảm bảo dưới dạng số. Cụ thể: Thu thập và xử lý thông tin: Mục đích là nhằm khảo sát bằng bảng hỏi chủ yếu nhằm thu được những số liệu định lượng liên quan đến các nội dung nghiên cứu. Mục đích của việc tiến hành khảo sát điều tra xã hội học giúp đánh giá thực trạng hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN từ 2004 đến nay. Đồng thời là cơ sở so sánh đối chiếu thực trạng hoạt động xã hội trong lĩnh vực giáo dục, y tế của GHPGVN giữa một số địa trong cả nước từ đó đúc rút ra kinh nghiệm và đưa ra giải pháp, kiến nghị cho phù hợp. Luận án tiến hành nghiên cứu khảo sát điều tra xã hội học ở các địa phương đối với 600 chức sắc và 1000 tín đồ Phật giáo ở 10 địa phương trong cả nước (Thủ đô Hà Nội; Thành phố Hồ Chí Minh; Tỉnh Cần Thơ; Tỉnh Thừa Thiên Huế; Tỉnh Sóc Trăng; Tỉnh Hưng Yên; Tỉnh Bắc Ninh; Tỉnh Vĩnh Phúc; Tỉnh Hà Nam; Tỉnh Đồng Nai) thông qua hai câu hỏi: Bảng hỏi số 1: Dành cho các chức sắc tham gia hoạt động giáo dục và y tế của GHPGVN. Bảng hỏi số 2: Dành cho các tín đồ Phật giáo tham gia hoạt động giáo dục và y tế của GHPGVN + Khảo sát điều tra xã hội học tại tỉnh Thừa Thiên Huế: 150 phiếu tín đồ và 50 chức sắc 9