Luận văn: ĐỊA DANH HUYỆN ĐỊNH HOÁ TỈNH THÁI NGUYÊN

Chia sẻ: Carol123 Carol123 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:181

Thêm vào BST

Báo xấu

212
lượt xem 48
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

“Cái tên này có ý nghĩa gì? Tại sao lại gọi tên như vậy?” đó là những câu hỏi mà mỗi con người thường đặt ra khi đứng trước một địa danh. Từ xa xưa, con người đã tìm cách lí giải về địa danh qua các truyện cổ tích, truyền thuyết. Người Tày có truyền thuyết nổi tiếng “Truyền thuyết Pú Lương Quân” để lí giải những địa danh trên địa bàn của mình.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: ĐỊA DANH HUYỆN ĐỊNH HOÁ TỈNH THÁI NGUYÊN

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÍ VIỆT HƢƠNG ĐỊA DANH HUYỆN ĐỊNH HOÁ TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ THÁI NGUYÊN- 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÍ VIỆT HƢƠNG ĐỊA DANH HUYỆN ĐỊNH HOÁ TỈNH THÁI NGUYÊN CHUYÊN NGÀNH NGÔN NGỮ MÃ SỐ: 602201 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ NGƯỜI HƯỚNG DẪN: T.S LÊ VĂN TRƯỜNG THÁI NGUYÊN- 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn
MỤC LỤC Trang Mục lục Danh mục các kí hiệu Danh mục các mô hình, bảng biểu MỞ ĐẦU 1 1. Lí do chọn đề tài 2. Mục đích nghiên cứu 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4. Phương pháp nghiên cứu 5. Tư liệu và cách xử lí tư liệu 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 7. Kết cấu của luận văn Chương 1: CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ TƢ LIỆU VỀ ĐỊA BÀN, ĐỊA DANH HUYỆN ĐỊNH HOÁ 1.1. Lịch sử vấn đề 1.1.1. Sơ lược lịch sử nghiên cứu địa danh trên thế giới 1.1.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam 1.1.3. Vấn đề nghiên cứu địa danh huyện Định Hoá tỉnh Thái Nguyên 1.2. Cơ sở lí thuyết về địa danh 1.2.1. Định nghĩa địa danh 1.2.2. Phân loại địa danh 1.2.3. Các phương diện nghiên cứu địa danh và hướng tiếp cận của đề tài 1.3. Vấn đề tƣ liệu về địa bàn, địa danh huyện Định Hoá 1.3.1. Những vấn đề về địa bàn có liên quan đến địa danh huyện Định Hoá 1.3.1.1. Đặc điểm địa lí 1.3.1.2. Dân cư và văn hoá 1.3.1.3. Ngôn ngữ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn I
1.3.2. Kết quả thu thập và phân loại địa danh huyện Định Hoá 1.3.2.1. Kết quả thu thập địa danh 1.3.2.2. Kết quả phân loại địa danh 1.4. Tiểu kết chƣơng 1 Chương 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA DANH HUYỆN ĐỊNH HOÁ 2.1. Những đặc điểm cấu tạo địa danh huyện Định Hoá 2.1.1. Mô hình cấu tạo địa danh 2.1.1.1. Vài nét khái quát 2.1.1.2. Mô hình cấu tạo địa danh huyện Định Hoá 2.1.2. Vấn đề thành tố chung 2.1.2.1. Kết quả thu thập và phân loại 2.1.2.2. Cấu tạo của thành tố chung 2.1.2.3. Khả năng chuyển hoá của thành tố chung 2.1.3. Địa danh 2.1.3.1. Số lượng yếu tố cấu tạo địa danh 2.1.3.2. Các kiểu cấu tạo địa danh 2.1.3.3. Các phương thức cấu tạo địa danh 2.2. Đặc điểm ý nghĩa địa danh huyện Định Hoá 2.2.1. Ý nghĩa địa danh và phương pháp xác định ý nghĩa 2.2.1.1. Vấn đề ý nghĩa địa danh 2.2.1.2. Phương pháp xác định ý nghĩa địa danh 2.2.2. Những đặc điểm chính về ý nghĩa của các yế u tố trong địa danh huyện Định Hoá 2.2.2.1. Tính rõ ràng về nghĩa của các yếu tố được thể hiện qua nguồn gốc ngôn ngữ 2.2.2.2. Các yếu tố trong địa danh Định Hoá phản ánh tính đa dạng loại hình các đối tượng địa lí và mang tính cảnh quan rõ nét 2.2.3. Phân loại ý nghĩa địa danh 2.2.3.1. Nhóm địa danh không có nghĩa 2.2.3.2. Nhóm địa danh có nghĩa 2.2.3.3. Nhóm địa danh chưa rõ nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn II
2.3. So sánh địa danh hành chính huyện Định Hóa với địa danh hành chính một số địa phƣơng thuộc khu vực vùng núi Đông Bắc Bắc Bộ 2.4. Tiểu kết chƣơng 2 Chương 3: MỘT VÀI ĐẶC TRƢNG VĂN HOÁ TRONG ĐỊA DANH HUYỆN ĐỊNH HOÁ 3.1. Một số vấn đề về ngôn ngữ và văn hoá 3.1.1. Khái niệm văn hoá 3.1.2. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hoá 3.2. Đặc trƣng văn hoá thể hiện trong địa danh 3.2.1. Đặc trưng văn hoá thể hiện qua thành tố ngôn ngữ 3.2.2. Sự thể hiện các tồn tại của văn hoá trong địa danh 3.2.2.1. Địa danh phản ánh sự tồn tại của di sản v ăn hoá vật thể 3.2.2.2. Địa danh phản ánh sự tồn tại của di sản văn hoá phi vật thê 3.2.3. Sự thể hiện các phương diện văn hoá trong địa danh 3.2.3.1. Phương diện văn hoá sinh hoạt 3.2.3.2. Phương diện văn hoá sản xuất 3.2.3.3. Phương diện văn hoá vũ trang 3.3. Tiểu kết chƣơng 3 KẾT LUẬN THƢ MỤC THAM KHẢO PHẦN PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn III
DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU 1. Quy ƣớc về cách viết tắt địa danh các xã, thị trấn - CC: thị trấn Chợ Chu - BC: xã Bảo Cường - BL: xã Bảo Linh - BT: xã Bình Thành - BY: xã Bình Yên - BN: xã Bộc Nhiêu - ĐM: xã Điềm Mặc - ĐB: xã Định Biên - KP: xã Kim Phượng - KS: xã Kim Sơn - LV: xã Lam Vỹ - LT: xã Linh Thông - PĐ: xã Phú Đình - Phú T: xã Phú Tiến - Phượng T: xã Phượng Tiến - PC: xã Phúc Chu - QK: xã Quy Kỳ - SP: xã Sơn Phú - TD: xã Tân Dương - TT: xã Tân Thịnh - TĐ: xã Thanh Định - TH: xã Trung Hội - TL: xã Trung Lương 2. Qui ƣớc về cách viết tắt các loại hình địa danh - CTGT: địa danh các công trình giao thông - CTXD: địa danh các công trình xây dựng - CTNT: địa danh các công trình nhân tạo - ĐHTN: địa danh địa hình tự nhiên - ĐVDC: đơn vị dân cư - VĐN: vùng đất nhỏ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn IV
DANH MỤC CÁC BIỂU BẢNG, MÔ HÌNH, SƠ ĐỒ Trang 1. Danh mục các biểu bảng Bảng 1.1. Thành phần dân tộc huyện Định Hoá Bảng 1.2. Kết quả thu thập địa danh huyện Định Hoá Bảng 1.3. Kết quả phân loại đ ịa danh theo tiêu chí tự nhiên - k hông tự nhiên Bảng 1.4. Kết quả phân loại địa danh theo nguồn gốc ngôn ngữ Bảng 2.1. Kết quả thu thập và phân loại thành tố chung theo loại hình Bảng 2.2. Kết quả thống kê cấu tạo của thành tố chung Bảng 2.3. Xu hướng chuyển hoá thành tố chung vào địa danh Bảng 2.4. Thống kê địa danh theo số lượng yếu tố Bảng 2.5. Thống kê cấu tạo địa danh theo loại hình Bảng 2.6. Thống kê các địa danh theo phương thức cấu tạo mới Bảng 2.7. Thống kê các địa danh theo phương thức chuyển hoá 2. Danh mục các mô hình, sơ đồ Mô hình 2.1. Cấu trúc phức thể địa danh huyện Định hoá Sơ đồ 1.1. Phân loại địa danh huyện Định Hoá theo đối tượng Sơ đồ 1.2. Phân loại địa danh huyện Định Hoá theo ngữ nguyên Sơ đồ 1.3. Vị trí của địa danh trong ngôn ngữ học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn V
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài “Cái tên này có ý nghĩa gì? Tại sao lại gọi tên như vậy?” đó là những câu hỏi mà mỗi con người thường đặt ra khi đứng trước một địa danh. Từ xa xưa, con người đã tìm cách lí giải về địa danh qua các truyện cổ tích, truyền thuyết. Người Tày có truyền thuyết nổi tiếng “ Truyền thuyết Pú Lương Quân ” để lí giải những địa danh trên địa bàn của mình. Để giải thích tại sao lại có “Rằng Cáy” (núi Ổ Gà), “Lậu Pết” (núi Chuồng Vịt) họ kể rằng: Từ khi ruộng đất trở nên màu mỡ hơn, thóc lúa thừa thãi đến nỗi mọc thành núi, Báo Luông thấy số thóc thừa có thể đem nuôi súc vật để ăn thịt, vì bây giờ thú rừng ngày càng khó săn bắt hơn. Chàng liền vào rừng bắt được mấy chục con gà rừng đem về nuôi ở núi Rằng Cáy. Gà được ăn thóc con nào cũng mượt lông, béo tốt lâu dần cũng quen không thể rời bỏ người được nữa. Báo Luông lại bắt thêm ngan vịt, ngỗng trời về nuôi. Vịt lúc đầu đem nuôi ở núi Lậu Pết [ , tr. 21]. Cùng với sự phát triển của khoa học hiện đại nghiên cứu địa danh đã trở thành một môn khoa học là bộ phận của khoa danh học cùng với Tộc danh và Nhân danh. Nghiên cứu địa danh giúp soi sáng nhiều mặt cho cách ngành khác của khoa học ngôn ngữ như ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp, phương ngữ học. Không những thế, địa danh còn có tính bảo lưu mạnh mẽ, địa danh vẫn có thể tồn tại mặc dù đối tượng mà nó định danh không còn nữa. Các nhà nghiên cứu đã gọi dịa danh là những “ hoá thạch”, những “trầm tích” để ta lần mở lại quá khứ. Có thể coi địa danh học là mảnh đất màu mỡ luôn hứa hẹn cho người nghiên cứu những phát hiện bất ngờ, thú vị. Địa danh không chỉ là đối tượng nghiên cứu của ngôn ngữ mà còn của nhiều ngành khoa học khác như lịch sử, địa lí, văn hóa. Không thể hiểu đúng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 1
địa danh nếu không sử dụng những tri thức về ngôn ngữ. Tuy nhiên, trong địa danh không chỉ có ngôn ngữ. Địa danh còn phản ánh những đặc điểm văn hoá, lịch sử, tâm lí, tín ngưỡng của con người, địa bàn tạo ra nó. Nghiên cứu địa danh có thể giúp ta phác hoạ bức tranh toàn cảnh về một vùng miền, sự giao thoa, tiếp xúc, ảnh hưởng qua lại giữa các yếu tố ngôn ngữ, văn hoá, lịch sử, địa lí… Huyện Định Hoá là địa phương có đặc điểm về ngôn ngữ, lịch sử, văn hoá tương đồng với nhiều địa phương ở vùng núi phía Đông Bắc nước ta. Nghiên cứu địa danh Định Hoá giúp ta có cái nhìn khá toàn diện về đặc điểm địa danh ở vùng núi phía Đông Bắc. Định Hoá là vùng núi còn nhiều khó khăn, giao thông đi lại khó khăn tính bảo lưu trong địa danh càng mạnh mẽ hơn. Địa danh trở thành d i sản mà tổ tiên để lại cho các tộc người ở đây, được họ trân trọng, bảo lưu. Chính vì vậy, nghiên cứu địa danh Định Hoá hứa hẹn phát hiện mới. Đặc biệt, Định Hoá là vùng chiến khu, “ Thủ đô gió ngàn” trong kháng chiến chống Pháp. Nghiên cứu địa danh Định Hoá có ý nghĩa nhiều mặt về văn hoá, lịch sử. Tuy nhiên, vấn đề địa danh Định Hoá chưa được quan tâm, cho đến nay chưa có một công trình nghiên cứu chuyên biệt về địa danh Định Hoá. Vì những vấn đề được đề cập ở trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài nghiên cứu “Địa danh huyện Định Hoá tỉnh Thái Nguyên” cho luận văn thạc sĩ của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Thông qua việc thu thập, khảo sát hệ thống địa danh trên phạm vi địa bàn huyện Định Hoá luận văn hướng đến 3 mục đích sau: - Chỉ ra được những đặc điểm chính của địa danh huyện Định Hoá - Cố gắng làm sáng tỏ những nét đặc thù về một số phương diện của địa danh Định Hoá như: nguồn gốc, cấu tạo, ý nghĩa. - Tìm hiểu và đưa ra được một số đặc trưng văn hóa thông qua biểu hiện của mối quan hệ giữa địa danh với lịch sử, địa lí và ngôn ngữ khu vực. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 2
3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu Luận văn xác định đối tượng và phạm vị nghiên cứu như sau: - Đối tượng nghiên cứu trong luận văn này là những địa danh thuộc huyện Định Hoá bao gồm cả địa danh tự nhiên, hành chính và n hân tạo. - Phạm vi nghiên cứu là toàn bộ địa danh trên địa bàn huyện Định Hoá gồm 1 thị trấn Chợ Chu và 23 xã (Bình Yên, Trung Hội, Bình Thành, Điềm Mặc, Phú Đình, Bảo Linh, Định Biên, Trung Lương, Thanh Định, Sơn Phú, Kim Sơn, Tân Dương, Phú Tiến, Tân Thịnh, Phượng Tiến, Lam Vỹ, Quy Kỳ, Kim Phượng, Đồng Thịnh, Linh Thông, Phúc Chu, Bảo Cường, Bộc Nhiêu). 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong luận văn chúng tôi sử dụng kết hợp một số phương pháp nghiên cứu chính sau đây: Phương pháp điền dã, phương pháp thống kê định lượng, phương pháp điều tra qua an két trong việc thu thập tư liệu địa danh. Phương pháp quy nạp, phương pháp phân tích diễn dịch, phương pháp so sánh đối chiếu và trong chừng mực nhất định có sử dụng phương pháp so sánh lịch sử trong nghiên cứu, phân loại 5. Tƣ liệu và cách xử lí tƣ liệu Thu thập địa danh là trình tập hợp địa danh của một đối tượng cũng như nguồn gốc và sự biến đổi của chúng. Địa danh có thể đã được lưu lại trên văn tự nhưng cũng có thể còn tồn tại trên thực địa. Thu thập địa danh chú ng tôi sử dụng các nguồn tư liệu sau: - Các sách báo viết về huyện Định Hoá [21 ], [31], [36]. - Các bản đồ: Bản đồ Châu Định thời Gia Long, bản đồ hành chính huyện Định Hoá năm 2008 - Các số liệu, bảng biểu, quy hoạch tổng thể của địa phương [33], [34], [35]. - Tư liệu ghi nhận từ các chuyến đi điền dã - Những bài báo viết về địa phương - Kết quả thu được từ điều tra bằng anket Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 3
Trong đó, những tư liệu là các số liệu, bảng biểu, thống kê hành chính của địa phương là tư liệu chính thống và quan trọng nhất. Bê n cạnh đó, từ liệu thu được từ điều tra bằng anket cũng rất quan trọng. Xuất phát từ thực tế có rất nhiều địa danh chưa được lưu bằng văn tự mà vẫn tồn tại trên thực địa những người nắm rõ những địa danh này chỉ có thể là những chủ nhân của các địa danh đó chúng tôi đã xây dựng phiếu điều tra địa danh (Phụ lục 2). Chúng tôi đã thực hiện điều tra trên đối tượng là học sinh các trường THPT trên địa bàn huyện Định Hoá với số lượng là 1000 em. Kết quả thu được là một khối lượng địa danh lớn và những lí giải của các em về những địa danh này. Phương pháp điều tra địa danh bằng ankét không những giúp thu được lượng địa danh phong phú mà còn có ý nghĩa nhân văn lớn hơn là giúp đối tượng được điều tra quan tâm đến địa danh trên địa bàn mình sống nói riêng và những giá trị lịch sử, văn hoá, địa lí tồn tại quanh mình nói chung. Từ những cứ liệu thu thập được chúng tôi đã tiến hành xử lí cứ liệu theo mẫu ở phụ lục 3. Mẫu xử lí cứ liệu này nhằm cung cấp những thông tin về: loại hình, nguồn gốc, cấu tạo, ý nghĩa, vị trí tồ n tại hiện nay của địa danh. Dựa trên kết quả xử lí cứ liệu chúng tôi tiến hành thống kê lập các sơ đồ, bảng biểu, quy ra tỉ lệ phân trăm đối với từng nhóm đối tượng theo các tiêu chí cụ thể. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa khoa học: góp phần bổ sung lí thuyết về nghiên cứu địa danh đối với một vùng miền có sự cộng cư, đan xen của nhiều dân tộc, mà ở đó ngôn ngữ, bản sắc văn hoá của mỗi dân tộc vừa bảo toàn một cách trọn vẹn song cũng đóng góp nét riêng của mình cho cộng đồng. - Ý nghĩa thực tiễn: tư liệu và kết quả sẽ đóng góp cho xây dựng một công trình về địa danh tỉnh Thái Nguyên nói riêng và các tỉnh Đông Bắc Việt Nam nói chung. Bên cạnh đó đề tài còn đóng góp cho nghiên cứu lịch sử, văn hoá và công tác hoạch định hành chính của huyện Định Hoá nói riêng, tỉnh Thái Nguyên nói chung. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 4
7. Kết cấu của luận văn. Ngoài phần mở đầu luận và phần kết luận luận văn có kết cầu 3 chương như sau: - Chương 1: Cơ sở lí thuyết và tƣ liệu về địa bàn địa danh huyện Định Hoá Chương này trình bày các vấn đề cơ bản về lí thuyết như khái niệm địa danh, phân loại địa danh. Đồng thời cung cấp những vấn đề cơ bản về địa bàn Định Hoá về mảnh đất con người nơi đây, những tư liệu này sẽ góp phần lí giải địa danh huyện Định Hoá. Bên cạnh đó, chương 1 còn tổng hợ p phân loại địa danh theo các tiêu chí cụ thể cung cấp cái nhìn khái quát về địa danh huyện Định Hoá - Chương 2: Đặc điểm địa danh huyện Định Hoá Trong chương này chúng tôi trình bày những đặc điểm cơ bản của địa danh huyện Định Hoá về mặt cấu tạo, ý nghĩa. Ngoài ra, chúng tôi còn so sánh địa danh đơn vị dân cư của huyện Định Hoá với địa danh một số địa phương trong khu vực vùng núi Đông Bắc Bắc Bộ nhằm khắc sâu thêm những đặc điểm đã phân tích về địa danh huyện Định Hoá, hơn nữa, là cung cấp một cái nhìn khái quát về đặc điểm địa danh hành chính ở khu vực vùng núi Đông Bắc Bắc Bộ - Chương 3: Một vài đặc trƣng ngôn ngữ - văn hoá trong địa danh huyện Định Hoá Chương này chúng tôi trình bày những sự thể hiện của văn hoá huyện Định Hoá trong địa danh, các dạng tồn tại, các phương diện của văn hoá mà địa danh phản ánh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 5
Chương 1 CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ TƢ LIỆU VỀ ĐỊA BÀN, ĐỊA DANH HUYỆN ĐỊNH HOÁ 1.1. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ 1.1.1. Sơ lƣợc tình hình nghiên cứu địa danh trên thế giới Nghiên cứu địa danh trên thế giới có lịch sử từ rất lâu đời, thời điểm con người bắt đầu quan tâm đến địa danh có thể kể từ giai đoạn đầu công nguyên. Ở giai đoạn này người ta mới dừng lại ở sưu tầm địa danh. Những cuốn sách sưu tầm địa danh nổi tiếng trên thế giới có thể kể đến: “ Hán Thư” của Ban Cố đời Đông Hán (32-92) có 4000 địa danh; “Thuỷ Kính Chú” của Lê Đạo Nguyên thời Bắc Nguỵ có 20.000 địa danh; “ Thánh Kinh” của Thiên Chúa giáo sưu tầm được rất nhiều địa danh cuốn II-IV của Ptolemy có 8100 địa danh. Thế kỉ XIX-XX địa danh bắt đầu được nghiên cứu dưới ánh sáng của khoa học hiện đại. Các công trình có tính lí luận cao có thể nhắc tới như: “ Địa lí học từ nguyên” (T.A.Gison); “ Từ và các đặc điểm hay sự minh hoạ có tính nguyên lai về lịch sử, dân tộc học và địa lí học ” (Issac Taylor); “ Địa danh học” (JJ. Egli); “Địa danh học” (J W Nagh)… Thế kỉ XX các công trình nghiên cứu về địa danh học nở rộ với các tên tuổi lớn như: A. Duzat (Nguồn gốc và sự phát triển địa danh); E.M Murzaev (Những khuynh hướng nghiên cứu địa danh học); A.I. Popov (Bàn về địa danh học đồng đại); A.V.Superanskaja (Địa danh học là gì). Tóm lại, địa danh học trên thế giới đã có lịch sử nghiên cứu lâu dài, những thành tựu của địa danh học đã góp phần thúc đẩy nghiên cứu của nhiều ngành khoa học khác như lịch sử, địa lí, dân tộc học. Ngược lại, từ quá trình nghiên cứu địa danh các nhà nghiên cứu đã thấy được sự liên hệ mật thiết giữa các ngành này. Những thành tựu nghiên cứu địa danh trên thế giới tác động sâu sắc tới vấn đề nghiên cứu địa danh ở nước ta. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 6
1.1.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam Địa danh ở Việt Nam đã được nhắc tới ban đầu là trong các cuốn sách lịch sử hay văn học. Trong các cuốn sách này, khi nói về cương vực các tác giả đồng thời kể đến địa danh, như vậy, địa danh chỉ là tiện mà nhắc đến chứ chưa phải là đối tượng nghiên cứu. Trường hợp này có thể kể đến các cuốn sách như: Việt sử lược, Đại Việt Sử kí toàn thư, Việt sử thông giám cương mục, Đại Nam thực lục. Ngoài ra, nước ta còn có một số cuốn địa chí đã chú ý tới sưu tầm và lí giải địa danh như: Dư địa chí (Nguyễn Trãi), Lịch triều hiến chương loại chí (Phan Huy Chú), Đại Nam nhất thống chí (Triều Nguyễn). Các cuốn sách này đã lí giải một số địa danh nhưng chủ yếu là bằng giải thích từ nguyên hoặc theo các truyền thuyết, truyện cổ. Thời điểm nghiên cứu địa danh thực sự phát triển ở Việt Nam là cuối thế kỉ XIX đầu XX. Hàng loạt những bài viết, công trình nghiên cứu về địa danh đã ra đời đó là: - Việc tìm sử liệu trong ngôn ngữ dân tộc (1967), Nước Văn Lang qua tài liệu ngôn ngữ (1969) của tác giả Hoàng Thị C hâu - Những thay đổi về địa lí hành chính trong thời kì Pháp thuộc (1972) của Vũ Văn Tỉnh. - Phương pháp vân dụng địa danh học trong nghiên cứu địa lí học, lịch sử cổ đại Việt Nam (1984) của Định Văn Nhật. - Bàn về tên làng Việt Nam (1982) của Thái Hoàng. - Thử bàn về địa danh Việt Nam (1976) của Trần Thanh Tâm. Đặc biệt, bài báo “ Thử bàn về địa danh Việt Nam” của Trần Thanh Tâm đã đặt ra những vấn đề cơ bản của nghiên cứu địa danh, bài viết là sự định hướng và gợi ý cho người nghiên cứu về vấn đề này. Tác giả đã lưu ý n gười đọc về những địa danh nhỏ nhưng có sức chứa thông tin lớn “Những tên đất chỉ địa điểm nhỏ (với nhũng từ cơ bản) những nơi thiết thân với đời sống sơ khai bước đầu của con người ra đời sớm nhất và sống dai Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 7
dẳng nhất trong mọi xã hội, mọi địa phương) [25, tr. 61]. Đây cũng là vấn đề chúng tôi chú ý trong luận văn này. Với hướng tiếp cận địa danh từ góc độ địa lí văn hoá, Nguyễn Văn Âu trong “Địa danh Việt Nam” đã lí giải thuyết phục nhiều địa danh trên đất nước ta. Qua công trình của mình, tác giả đã chứng minh một điều rằng không thể giải thích địa danh nếu không nắm vững những đặc điểm về địa lí, lịch sử, văn hoá. Tuy nhiên, tác giả cũng không phủ nhận rằng cần quan tâm tới ngôn ngữ đặc biệt là tới thành tố chung trong địa danh. Công trình “Nguyên tắc và phương pháp nghiên cứu địa danh” của tác giả Lê Trung Hoa đã đặt nền móng cho lí thuyết nghiên cứu địa danh ở Việt Nam. Lê Trung Hoa đã đưa ra cách phân loại địa danh theo hai tiêu chí. Theo đối tượng (tự nhiên, không tự nhiên) và theo nguồ n gốc. Cách phân loại này thể hiện được nhiều ưu điểm và được nhiều nhà nghiên cứu địa danh vân dụng có hiệu quả. Trong những năm gần đây, vấn đề địa danh nhận được sự quan tâm của nhiều tác giả trong số đó có các luận án như: Những đặc điểm chính của địa danh Hải Phòng (Nguyễn Kiên Trường - 2000); Nghiên cứu địa danh Quảng Trị (Từ Thu Mai - 2003); Những đặc điểm chính của địa danh Đắc Lắc (Trần Văn Dũng - 2005). Một số luận văn thạc sĩ như: Khảo sát địa danh quận ba Đình - Hà Nội (Phạm Thị Thu Trang), Địa danh hành chính tỉnh Bắc Kạn (Hà Thị Hồng)… Các công trình này lấy đối tượng ở những vùng miền khác nhau nhưng có thể thấy được sự thống nhất của các tác giả trong cách hiểu địa danh, phân loại địa danh, hướng tiếp cận địa danh theo hướng đồng đại và từ góc độ ngôn ngữ văn hoá. Sự xuất hiện ngày càng nhiều những công trình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam cho thấy sự phát triển của bộ môn này cũng như sức hấp dẫn của địa danh học. Những nghiên cứu kể trên là những gợi ý cho quá trình nghiên cứu của chúng tôi. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 8
1.1.3. Vấn đề nghiên cứu địa danh huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên Địa danh huyện Định Hoá đã được nhắc tới trong những sách địa chí cổ. Trong “Đại Việt địa dư toàn biên” của Phương Đình Nguyễn Văn Siêu khi ghi chép về tỉnh Thái Nguyên ở giai đoạn lịch sử trước khi lập quốc có viết “Phủ Thái Nguyên lĩnh 11 huyện là: phú Lương, Tư Nông, Vũ Lễ, Động Hỷ, Vĩnh Thông, Tuyên Hoá, Lộng Thạch, Đại Từ, An Định, Cảm Hoá, Thái Nguyên” [21, tr.49]. Như vậy, cái tên Định Hoá chưa xuất hiện ở giai đoạn trước lập quốc. Đến đời Tiền Lê, tác giả viết “ Thái Nguyên thừa tuyên 3 phủ, 8 huyện, 7 châu là: phủ Phú Bình 7 huyện, 2 châu (…) Định Hoá châu (46 xã, 27 trang)” [21, tr. 160]. Cái tên Định Hoá bắt đầu được xuất hiện là một địa danh hành chính châu thuộc phủ Phú Bình, Thá i Nguyên thừa tuyên. Trong “Đại Nam nhất thống chí”, Định Hoá được ghi chép khá chi tiết về cương vực, sự thay đổi tên gọi hành chính Châu Định: đông tây cách nhau 72 dặm, nam bắc cách nhau 93 dặm, phía đông đến địa giới huyện Phú Lương 46 dặm, phía tây đến địa giới châu Chiêm Hoá tỉnh Tuyên Quang 126 dặm, phía nam đến địa giới châu Thông Hoá 47 dặm. Xưa là đất bộ Vũ Định thời thuộc Minh gọi là huyện Tuyên Hoá, đời Lê gọi là châu Tuyên Hoá, sau đổi là châu Định Hoá, thuộc phủ Phú Bình do phiên thần họ Ma nối đời quản trị, bản triều đầu đời Gia Long vẫn như thế, năm Minh Mệnh thứ tư đổi tên hiện nay, năm thứ 16 đổi do phủ kiêm ti. Lãnh 9 tổng, 36 xã thôn trang [18, tr. 150] Địa danh Định Hoá nằm trong tình hình chung về nghiên cứu địa danh của nước ta đó là mới dừng lại ở sưu tập, nêu vài nét về cương vực, sự thay đổi tên gọi. Năm 2004 viện dân tộc học cho xuất bản cuốn “ Dân cư, dân tộc tỉnh Thái Nguyên (Dư địa chí Thái Nguyên)”. Trong cuốn sách này, các tác giả đề cập đến nhiều vấn đề về sinh hoạt, lối sống, đặc điểm cư trú, đặc trưng văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 9
hoá của các dân tộc trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên nói chung và Định Hoá nói riêng. Tuy không nhắc nhiều đến địa danh nhưng cuốn sách đã cung cấp những tri thức về lịch sử, thói quen cư trú, đặc trưng văn hoá các tộc người trên địa bàn giúp ta có thể lí giải các địa danh. Đồng thời, cuốn sách cũng là nền tảng quan trọng để tìm hiểu địa danh dưới góc độ ngôn ngữ văn hoá. Năm 2008, trong năm du lịch Thái Nguyên về với thủ đô gió ngàn, sở Văn hoá thể thao và du lịch tỉnh Thái Ng uyên cho xuất bản cuốn sách “ Thái Nguyên đất và người”. Cuốn sách là sự tổng hợp các bài viết của nhiều tác giả về mảnh đất và con người Thái Nguyên. Những trang viết về huyện Định Hoá chiếm số lượng đáng kể. Các bài viết đã tìm hiểu một số địa danh gắn liền với phong trào cách mạng trong kháng chiến chống Pháp như: nhà tù Chợ Chu, Làng Quặng, ATK, xóm Bảo Biên, xóm Bàn Cờ, thác Khuôn Tát. Tuy chủ yếu xem xét địa danh dưới góc độ lịch sử nhưng các bài viết kể trên là tư liệu quý cho chúng tôi khi thực hiện đề tài này. Ngoài ra, địa danh Định Hoá còn được đề cập đến trong một số đề tài nghiên cứu về lịch sử, văn hoá như: lịch sử ruộng đất huyện Định Hoá, lễ hội Lồng Tồng ở huyện Định Hoá, trong một số các tác phẩm văn học của các trí thức dân tộc trên địa bàn huyện. Tóm lại, địa danh Định Hoá mới được tìm hiểu ở mức độ sưu tầm một vài địa danh đơn lẻ chưa trở thành đối tượng nghiên cứu của một công trình nghiên cứu chuyên biệt.Do vậy, chúng tôi lựa chọn địa danh định Hoá là đối tượng để thực hiện luận văn thạc sĩ 1.2 CƠ Sở LÍ THUYếT Về ĐịA DANH 1.2.1. Định nghĩa địa danh Địa danh là một khái niệm tưởng như không khó hiểu nhưng lại rất khó để có thể có một định nghĩa thống nhất. Năm 1974 Trần Thanh Tâm trong bài báo “Thử bàn về địa danh Việt Nam”, bài viết mở đầ u cho phong trào nghiên cứu địa danh ở Việt Nam có đưa ra cách hiểu địa danh như sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 10
“Địa danh học là một ngành khoa học chuyên nghiên cứu tên đất các địa phương, các dân tộc ở các mặt từ nguyên, tính xã hội, quy luật cấu thành của nó” [24, tr. 61]. Cách hiểu theo lối chiết tự như vậy còn đơn giản và chưa chỉ ra được bản chất của địa danh. Nguyễn Văn Âu lại định nghĩa bằng cách dịch từ tiếng Hi Lạp: “Thuật ngữ địa danh xuất phát từ tiếng Hi Lạp: Topos (là địa phương) và Onoma (là tên gọi). Do đó có thể định nghĩa địa danh học (Toponymic) là môn khoa học chuyên nghiên cứu về tên địa lí các địa phương ” [2, tr. 5]. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học người Nga A.V Superanskaja trong cuốn “Địa danh là gì” đã đưa ra những tiêu chí để nhận diện địa danh như sau: Những địa điểm, mục tiêu địa lí đó là những vật thể tự nhiên hay nhân tạo với sự định vị xác định trên bề mặt trái đất , từ những vật thể lớn nhất (các lục địa và đại dương) cho đến những vật thể nhỏ nhất (những ngôi nhà, vườn cây đứng riêng rẽ) đều có tên gọi. Khác với những vật thể thông thường, những mục tiêu địa lí có hai loại tên: tên chung để xếp chúng vào hệ thống khái niệm nào đó (núi, sông, thành phố, làng mạc) và tên riêng biệt của từng vật thể [22, tr. 13]. A.V.Superanskaja đã chỉ ra hai tiêu chí để phâ n biệt địa danh với những vật thể thông thường khác: Thứ nhất, địa danh là những vật thể tự nhiên hay nhân tạo nhưng khi chúng tồn tại với tư cách địa danh người ta không quan tâm tới cấu tạo, hình dáng, chức năng…của vật thể đó mà quan tâm tới “sự định vị của chúng trên bề mặt trái đất” tức là một mục tiêu địa lí có vị trí xác định trên bề mặt trái đất. Thứ hai, địa danh có cấu tạo gồm hai bộ phận tên chung để xếp loại chúng vào hệ thống khái niệm và tên riêng. Từ tiêu chí trên, A.V Superanskaja định nghĩa “Địa danh là những từ ngữ chỉ tên riêng của các đối tượng địa lí có vị trí xác định trên bề mặt trái đất” [Dẫn theo 29, tr. 21]. Định nghĩa của Superanskaja phù hợp với cách tiếp cận của đề tài do đó chúng tôi chấp nhận quan điểm của nhà nghiên cứu người Nga A. V Superanskaja. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 11
Chúng tôi sẽ đưa vào hệ thống địa danh những đối tượng đáp ứng hai tiêu chí mà A.V Superanskaja đưa ra đồng thời bổ sung thêm tiêu chí ý nghĩa mà Phạm Thị Thu Trang trong luận văn “ Khảo sát địa danh quận Ba Đình- Hà Nội” đã nêu. Tóm lại, đối tượng là địa danh cần thoả mãn ba tiêu chí: - Đối tượng được định danh là những đối tượng địa lí có vị trí xác định trên bề mặt trái đất. - Địa danh có cấu tạo gồm hai bộ phận, tên chung để xếp vào hệ thống khái niệm, địa danh chỉ là phần tên riêng đứng sau tên chung. - Về mặt ý nghĩa, địa danh phải có tính lí do, phải giải thích được nguyên nhân đặt tên cho đối tượng và đặc biệt phải chỉ rõ dấu ấn riêng biệt của nó so với vùng miền khác. 1.2.2. Phân loại địa danh. Địa danh là một hệ thống trong đó các yếu tố có mối quan hệ chuyển hoá lẫn nhau cũng như có mối liên hệ chặt chẽ với những yếu tố làm cơ sở cho sự hình thành địa danh. Để tìm hiểu những đặc điểm chính của một hệ thống địa danh cần có sự phân chia một cách hợp lí phản ánh đúng bản chất của đối tượng. Nghiên cứu địa danh các nhà địa danh học đã đưa ra những cách phân loại khác nhau. Ở Việt Nam Trần Thanh Tâm là người đầu tiên đề xuất cách phân loại hệ thống địa danh. Địa danh được tác giả chia làm 6 loại như sau: 1, Loại đặt theo địa hình và đặc điểm (Gồm 4 nhóm: Nhóm tên đất đặt theo nước, suối, ao, hồ, sông ngòi; Nhóm đặt theo cây cối, rừng rú, vườn tược; Nhóm đặt theo gò, đống, đồi, núi; Nhóm đặt theo hình dáng, màu sắc, âm thanh). 2, Loại đặt theo vị trí không gian và thời gian. 3, Loại đặt theo tín ngưỡng tôn giáo, lịch sử. 4, Loại đặt theo hình thái, chất đất, khí hậu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 12
5, Loại đặt theo đặc sản, nghề nghiệp và tổ chức kinh tế. 6, Loại đặt theo sinh hoạt xã hội (Gồm 3 nhóm: Nhóm quân sự; Nhóm hành chính; Nhóm văn hoá, xã hội) [24, tr. 66-69]. Nguyễn Văn Âu trong “ Địa danh Việt Nam” đưa ra cách phân loại cụ thể, chi tiết hơn dựa trên sự phân biệt đối tượng địa lí tự nhiên và kinh tế, xã hội. Hệ thống địa danh được chia làm 3 cấp độ từ khái quát đến cụ thể. Cấp loại có hai loại là địa danh tự nhiên và địa danh kinh tế - xã hội. Cấp kiểu địa danh có 7 kiểu: - Thuỷ danh - Sơn danh - Lâm danh - Làng xã - Huyện thị - Tỉnh, thành phố - Quốc gia Cấp độ cuối cùng của sự phân chia là dạng địa danh gồm 11 dạng: - Sông ngòi - Hồ đầm - Đồi núi - Hải đảo - Rừng rú - Truông trảng - Làng xã - Huyện quận - Tỉnh - Thành phố - Quốc gia [2, tr. 30-33] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.Lrc-tnu.edu.vn 13