Luận văn Hợp tác xã kiểu mới trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn ở Nghệ An

Chia sẻ: Buiduong_1 Buiduong_1 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:100

Thêm vào BST

Báo xấu

209
lượt xem 63
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo luận văn - đề án 'luận văn hợp tác xã kiểu mới trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn ở nghệ an', luận văn - báo cáo, thạc sĩ - tiến sĩ - cao học phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Hợp tác xã kiểu mới trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn ở Nghệ An

1 Luận văn Hợp tác xã kiểu mới trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn ở Nghệ An
2 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài H ợp tác xã là hình thức tổ chức thích hợp để góp phần phát triển kinh tế- x ã hội, cải thiện đời sống văn hoá, tinh thần cho nhân dân, xoá đói giảm nghèo một cách bền vững, dần đưa tinh thần hợp tác thành văn hoá trong xã hội. Thực hiện chiến lược phát triển kinh tế- x ã hội 10 năm 2001 - 2010, chủ trương của Đảng về phát triển kinh tế tập thể mà nòng cốt là hợp tác xã là một trong những biện pháp quan trọng để phát huy sức mạnh toàn dân tộc, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây dựng và bảo vệ đất nước. Tổng kết 5 năm thực hiện chuyển đổi hợp tác xã theo luật hợp tác xã (1996), hội nghị TW5 khoá IX (3/2002) đã ra nghị quyết về “tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể”. Trên cơ sở nghị quyết của Đảng và thực tiễn hoạt động của hợp tác xã kiểu mới, ngày 26-11-2003, tại kì họp thứ 4 Quốc hội khoá XI đ ã thông qua luật Hợp tác xã sửa đổi (năm 2003), có hiệu lực thi hành từ ngày 1-7 -2004 Thực hiện đường lối đổi mới HTX của Đảng, hầu hết các địa phương đều đã tập trung chỉ đạo chuyển đổi HTX kiểu cũ sang HTX kiểu mới cho phù hợp với nền kinh tế thị trường và đặc điểm của hộ kinh tế cá thể dựa trên quyền tự chủ sản xuất kinh doanh. Xuất phát từ đặc điểm kinh tế xã hội của từng địa phương, sự vận dụng sáng tạo đường lối đổi mới HTX của cấp uỷ Đ ảng, chính quyền các cấp, việc chuyển đổi các HTX đã diễn ra hết sức đa dạng và phong phú. Đáng chú ý là đã xuất hiện nhiều mô hình HTX kiểu mới làm ăn có hiệu quả, đáp ứng nguyện vọng và lợi ích của xã viên đặc biệt trong quá trình chuyển đổi sang sản xuất nông nghiệp hàng hoá. Do vậy, việc nghiên cứu kinh tế hợp tác xã vẫn là vấn đề cấp bách cả về lí luận và thực tiễn. Nghệ An là tỉnh nông nghiệp ở vùng đồng bằng duyên hải miền Trung, có nhiều điều kiện tự nhiên và xã hội thuận lợi cho việc phát triển một nền
3 nông nghiệp sản xuất hàng hoá. Từ khi luật Hợp tác x ã đi vào thực tiễn, cùng với cả nước, HTX kiểu mới trên địa bàn tỉnh Nghệ An đã có những b ước phát triển đáng ghi nhận, đáp ứng được một phần nhu cầu của những người lao động, hộ sản xuất kinh doanh nông nghiệp, đóng góp quan trọng vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Tuy nhiên trong quá trình hoạt động, HTX kiểu mới ở Nghệ An còn bộc lộ nhiều hạn chế và yếu kém. Thực tế, việc chuyển đổi của nhiều HTX còn mang nặng tính hình thức, phát triển chậm chạp, lợi ích đem lại cho các thành viên chưa nhiều, số người lao động thực sự tham gia còn ít… Có nhiều nguyên nhân đ ể lí giải cho thực trạng đó của HTX kiểu mới ở Nghệ An và khắc phục được những khó khăn này sẽ giúp HTX phát triển có hiệu quả, phát huy vai trò hỗ trợ đắc lực cho kinh tế hộ và trang trại, gắn với quá trình công nghiệp hoá, hiện đ ại hoá nông nghiệp nông thôn. Với lí do đó, tôi chọn đề tài: “Hợp tác xã kiểu mới trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn ở Nghệ An” làm luận văn thạc sĩ kinh tế, chuyên ngành kinh tế chính trị, nhằm góp phần giải quyết những vấn đề đang đặt ra trong quá trình phát triển kinh tế- xã hội ở địa phương. 2. Tình hình nghiên cứu Trên cơ sở quán triệt nghị quyết của Đảng về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể và thực tế triển khai mô hình hợp tác xã kiểu mới, thời gian vừa qua vấn đề HTX nói chung đã trở thành chủ đề được nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu dưới nhiều góc độ, phạm vi khác nhau. Tiêu biểu là những công trình đã được công bố như: - Phạm Thị Cần, Vũ Văn Phúc, Nguyễn Văn Kỷ: “Kinh tế hợp tác trong nông nghiệp nước ta hiện nay”, Nxb Chính trị quốc gia, Hà nội, 2003. Các tác giả đã tập trung phân tích những vấn đề lý luận và thực tiễn về kinh tế hợp tác, hợp tác xã; sự cần thiết khách quan phải lựa chọn các mô hình kinh tế hợp tác, hợp tác xã phù hợp với đặc điểm, điều kiện kinh tế nông nghiệp nông
4 thôn nước ta. Từ đó đề xuất những giải pháp phát triển các mô hình kinh tế hợp tác, hợp tác xã trong nông nghiệp nông thôn ở Việt Nam hiện nay. - Lương Xuân Quỳ, Nguyễn Thế Nhã: “Đ ổi mới tổ chức và qu ản lý các hợp tác xã trong nông nghiệp, nông thôn”, Nxb Nông nghiệp, H à nội, 1999. Trong công trình này, các tác giả đã trình bày cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển kinh tế hợp tác trong nông nghiệp, nông thôn Việt Nam; khái quát quá trình phát triển các hình thức tổ chức và quản lí HTX giai đoạn trước năm 1986 và từ 1986 đến nay. Từ thực trạng phát triển mô hình tổ chức quản lý các HTX ở nông thôn của một số địa phương miền Bắc tiêu biểu, các tác giả cũng đã đưa ra những phương hướng và giải pháp cụ thể đ ể xây dựng mô hình tổ chức và quản lý có hiệu quả các HTX. - Nguyễn Văn Bình, Chu Tiến Quang, Lưu Văn Sùng: “Kinh tế hợp tác, hợp tác xã ở Việt Nam- Thực trạng và đ ịnh hướng phát triển”, Nxb Nông nghiệp, Hà nội, 2001. Các tác giả đã hệ thống hoá quá trình hình thành, phát triển các loại hình kinh tế hợp tác, HTX trên thế giới và ở Việt Nam với những thành công và tồn tại, từ đó xây dựng những định hướng phát triển phù hợp với đường lối đổi mới của Đảng và Nhà nước trong TKQĐ. - GS, TS Hồ Văn Vĩnh: “Phát triển hợp tác xã nông nghiệp trong thời kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở nước ta”, Tạp chí Cộng sản, số 8-2005. Ở bài viết này, tác giả đ ã bàn đến những cách thức chuyển đổi HTXNN kiểu cũ sang HTXNN kiểu mới trên cơ sở quán triệt đường lối đổi mới HTXNN của Đ ảng. Tác giả cũng đã nêu lên mối quan hệ tác động qua lại giữa HTXNN và CNH, HĐH, đồng thời nêu ra những nguyên nhân của sự khó khăn khi phát triển HTXNN trong thời kì mới và những giải pháp để tháo gỡ khó khăn này. - PGS, TS Vũ Văn Phúc “Về chế độ kinh tế h ợp tác xã ở nước ta”, Tạp chí Lí luận chính trị, số 1-2002. - PGS Hoàng Việt: “Tiếp tục đổi mới và phát triển kinh tế hợp tác trong nông nghiệp”, Tạp chí Cộng sản, số 19- 2002.
5 - TS Phạm Quang Phan và TS Nguyễn Văn Linh: “Bàn về vai trò kinh tế hợp tác trong nền kinh tế quá độ ở Việt Nam”, Tạp chí Kinh tế và phát triển, số 36-2002”. Cùng một số luận văn, luận án bàn về kinh tế tập thể nói chung, HTX nói riêng. Nhìn chung, các công trình trên đ ã nghiên cứu, đề cập đến nhiều khía cạnh của HTX, song chưa có đề tài, công trình nào nghiên cứu cụ thể về HTX kiểu mới trong quá trình CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn ở Nghệ An một cách cơ bản, toàn diện và có hệ thống. 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn  Mục đích Khảo sát, đánh giá hoạt động của HTX kiểu mới ở Nghệ An từ khi Luật HTX năm 1996 có hiệu lực đến nay, gắn với việc thực hiện nghị quyết số 5 NQ/TW “về đẩy nhanh CNH, HĐH nông nghiệp nông thôn thời kỳ 2001- 2010” của BCH TW khoá IX. Từ đó luận văn đề xuất một số phương hướng, giải pháp tiếp tục ho àn thiện HTX kiểu mới ở Nghệ An trong thời gian tới.  Nhiệm vụ - H ệ thống hoá các vấn đề lí luận cơ bản về HTX kiểu mới - Khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng của HTX kiểu mới ở Nghệ An - Đ ề xuất phương hướng, giải pháp tiếp tục phát triển, hoàn thiện HTX kiểu mới ở Nghệ An trong thời gian tới. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu, khảo sát tình hình phát triển HTX ở Nghệ An trong quá trình CNH, HĐH nông nghiệp nông thôn, chủ yếu là các HTXNN kể từ khi luật HTX năm 1996 có hiệu lực thi hành đến nay. 5. C ơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận văn  Cơ sở lý luận
6 Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; đường lối, quan điểm, những tổng kết kinh nghiệm của Đảng và những chính sách, pháp luật của Nhà nước.  Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện những nhiệm vụ đã đề ra, tác giả vận dụng những phương pháp chung của kinh tế chính trị như: phương pháp duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác Lênin, phương pháp trừu tượng hoá khoa học, phương pháp kết hợp lôgíc với lịch sử, kết hợp lý luận với thực tiễn, đồng thời tiến hành khảo sát thực tế để từ đó phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh. 6. Những đóng góp về khoa học của luận văn Luận văn đã hệ thống những vấn đề lý luận cơ bản về HTX kiểu mới, trên cơ sở đó khảo sát, đánh giá thực trạng phát triển HTX ở Nghệ An, xác định nguyên nhân của những tồn tại yếu kém, từ đó đề xuất các giải pháp phát triển, ho àn thiện HTX kiểu mới ở địa phương 7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Luận văn vận dụng lý luận về HTX và khảo sát HTX kiểu mới trong quá trình CNH, HĐH nông nghiệp nông thôn ở Nghệ An để phục vụ cho việc nghiên cứu cũng như công tác giảng dạy của bản thân - Luận văn góp phần cung cấp thêm cơ sở khoa học cho các cơ quan, ban ngành của tỉnh có thể tham khảo để lãnh đ ạo thực hiện có hiệu quả HTX kiểu mới ở Nghệ An trong thời gian tới 8. K ết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn đ ược kết cấu gồm 3 chương, 6 tiết.
7
8 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN V À THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN HỢP TÁC XÃ KIỂU MỚI 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN HỢP TÁC XÃ KIỂU MỚI 1.1.1. Lý luận về HTX và vai trò kinh tế hợp tác xã theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh * Khái niệm hợp tác xã: H ợp tác, với tư cách là đặc tính xã hội của lao động, được thực hiện từ khi loài người xuất hiện và ngày càng phát triển như là hình thức tất yếu trong lao động sản xuất và hành động kinh tế của con người. Nhận định về quá trình sản xuất của con người, Các Mác đã từng chỉ rõ: “Người ta không thể sản xuất được nếu không kết hợp với nhau theo một cách nào đó để hoạt động chung và để trao đổi hoạt động với nhau. Muốn sản xuất được, người ta p hải có những mối liên hệ và quan hệ nhất định với nhau và quan hệ của họ với giới tự nhiên, tức là việc sản xuất, chỉ diễn ra trong khuôn khổ và những mối liên hệ và quan hệ xã hội đó” [24, tr. 552]. Có thể nói, hợp tác là một phạm trù rộng, quá trình thực hiện nó biểu hiện ra ở nhiều hình thức và cấp độ khác nhau, từ đơn giản đến phức tạp, từ đơn ngành đến đa ngành. Mỗi loại hình kinh tế hợp tác phản ánh đặc điểm, trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và hình thức phân công lao động tương ứng, trong đó kinh tế hợp tác phát triển và được tổ chức ở trình độ cao chính là các hợp tác xã. H ợp tác xã xuất hiện trong nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa (giữa thế kỉ XIX), bởi trong nền kinh tế tự do cạnh tranh, để có thể tồn tại và phát triển, những người sản xuất nhỏ cần phải hợp sức, hợp vốn với nhau chống lại sự chèn ép, khống chế và bần cùng hoá của tư bản lớn. Từ đây đã tạo cơ sở cho sự liên kết, hợp tác giữa những người lao động tự nguyện, dân
9 chủ, bình đẳng. Trên thực tế, ở mỗi nước có những điều kiện kinh tế - xã hội khác nhau nên sự ra đời và phát triển của các hợp tác xã có những đặc điểm khác nhau nhưng nói chung, hợp tác xã là động lực kinh tế - xã hội quan trọng, có nhiều đóng góp vào phúc lợi của dân chúng ở nhiều quốc gia. Được thành lập từ tháng 8/1895 tại Luân Đôn (Anh), liên minh Hợp tác xã quốc tế (International Cooperative Alliance - ICA) đã định nghĩa hợp tác xã như sau: “Hợp tác xã là một hình thức tự trị của những người tự nguyện liên hiệp lại để đáp ứng các nhu cầu và nguyện vọng chung của họ về kinh tế, xã hội và văn hoá thông qua một xí nghiệp cùng sở hữu và quản lý dân chủ” [6, tr.18]. Tổ chức lao động quốc tế (ILO) định nghĩa: HTX là sự liên kết của những người đang gặp phải những khó khăn kinh tế giống nhau, tự nguyện liên kết nhau lại trên cơ sở bình đ ẳng quyền lợi và nghĩa vụ, sử dụng tài sản mà họ đã chuyển giao vào HTX phù hợp với các nhu cầu chung và giải quyết những khó khăn đó chủ yếu bằng sự tự chủ, tự chịu trách nhiệm và bằng cách sử dụng các chức năng kinh doanh trong tổ chức hợp tác phục vụ cho lợi ích vật chất và tinh thần chung. Mặc dù có nhiều định nghĩa khác nhau về hợp tác x ã song các loại hình HTX trên thế giới đều có những đặc điểm chung như: là tổ chức kinh tế do các chủ thể kinh tế tự nguyện góp vốn, góp sức hình thành; hoạt động chủ yếu nhằm mục đích phục vụ hoạt động kinh tế của các thành viên tham gia với phương châm giúp đ ỡ lẫn nhau; nguyên tắc cơ bản của HTX là tự nguyện, bình đẳng, cùng có lợi và quản lý dân chủ … Ở nước ta, khi bắt đầu công cuộc xây dựng CNXH, chúng ta thường dùng các khái niệm: tổ đổi công, tập đo àn sản xuất, HTX bậc thấp, bậc cao... Vào thời kỳ này, kinh tế HTX phát triển mạnh và đã có nhiều đóng góp quan trọng trong xây dựng nông thôn và phát triển cộng đồng. Sau khoán 10, các HTX và tập đoàn sản xuất bắt đầu tan rã, trên diễn đàn khoa học và đời sống
10 hàng ngày, khái niệm "hợp tác x ã" ít được đề cập đến. Nhiều nhận thức không đúng về kinh tế hợp tác cùng với những lúng túng trong việc tìm tòi, thử nghiệm mô hình HTX kiểu mới đã đ ặt ra yêu cầu phải đổi mới cả về nội dung và phương thức hoạt động của HTX cho phù hợp với cơ chế kinh tế mới khi đất nước bước vào thời kỳ đổi mới. Trước yêu cầu đó của thực tiễn, nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII (1996) đ ã đề ra nhiệm vụ phải xây dựng HTX kiểu mới. Tháng 3/1996, tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khoá IX đ ã ban hành Luật HTX để tạo cơ sở pháp lý cho việc tổ chức và hoạt động của HTX trong nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà vước theo đ ịnh hướng XHCN. Theo Luật này, HTX được định nghĩa: H ợp tác xã là tổ chức kinh tế tự chủ do những người lao động có nhu cầu, lợi ích chung, tự nguyện cùng góp vốn, góp sức lập ra theo quy định của pháp luật để phát huy sức mạnh của tập thể và của từng xã viên nhằm giúp nhau thực hiện có hiệu quả hơn các hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ và cải thiện đời sống, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đất nước [22, tr.6] Sự ra đời của Luật HTX đánh dấu một bước phát triển quan trọng trong tiến trình đ ổi mới HTX, mở ra một môi trường thể chế thuận lợi để HTX tiếp tục phát triển. Tổng kết 5 năm thực hiện chuyển đổi, thành lập HTX theo Luật HTX (năm 1996), hội nghị Trung ương 5 khoá IX (3/2002) đã ra Nghị quyết về "tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể" để lãnh đ ạo sự phát triển kinh tế tập thể mà nòng cốt là HTX. Trên cơ sở nghị quyết của Đ ảng và thực tiễn hoạt động của HTX kiểu mới, ngày 26-11 -2003, tại kỳ họp thứ 4, Quốc hội khoá XI đã thông qua Luật HTX sửa đổi, bổ sung (Luật HTX năm 2003). Theo đó, HTX được định nghĩa:
11 H ợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể do các cá nhân, hộ gia đ ình, pháp nhân (sau đây gọi chung là xã viên) có nhu cầu, lợi ích chung, tự nguyện góp vốn, góp sức lập ra theo quy định của Luật này để phát huy sức mạnh tập thể của từng xã viên tham gia hợp tác xã, cùng giúp nhau thực hiện có hiệu quả các hoạt động sản xuất, kinh doanh và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. H ợp tác xã hoạt động như một loại hình doanh nghiệp, có tư cách pháp nhân, tự chủ, tự chịu trách nhiệm về các nghĩa vụ tài chính trong phạm vi vốn điều lệ, vốn tích luỹ và các nguồn vốn khác của hợp tác xã theo quy định của pháp luật [23, tr.6] Các HTX hoạt động theo Luật HTX năm 1996 và Luật HTX sửa đổi năm 2003 được gọi chung là HTX kiểu mới (để phân biệt với mô hình HTX trước đổi mới), tuỳ từng ngành nghề, lĩnh vực kinh tế mà hình thành các mô hình có tính đặc trưng, đặc thù riêng biệt. * Quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về HTX Trong di sản lý luận của chủ nghĩa Mác- Lênin, chế độ HTX có vai trò, ý nghĩa đặc biệt. Mặc dù so với các vấn đề khác mà các nhà kinh điển chủ nghĩa Mác đã đề cập, các ông không có điều kiện đi sâu nghiên cứu vấn đề nông nghiệp, nông thôn và nông dân, nhưng khi bàn về quá trình đưa nông nghiệp, nông dân lên CNXH, các ô ng đều nhấn mạnh vai trò quan trọng của kinh tế hợp tác, coi đó là hình thức thích hợp để nhân lên sức mạnh tiềm ẩn trong người nông dân và là con đường để đưa nông dân đi đến ấm no, hạnh phúc - mục tiêu của CNXH. X uất phát từ những tiền đề kinh tế nảy sinh từ trong lòng xã hội tư bản, Các Mác và Ăngghen thấy rằng để có thể đứng vững được, những người sản xuất nhỏ cần phải hợp sức, hợp vốn với nhau dưới hình thức tổ chức HTX. Mục tiêu của các HTX không phải vì lợi nhuận mà là vì sự hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau đ ể có thể cạnh tranh với tư b ản lớn. Các HTX đã chứng tỏ sức sống của
12 mình trong nền kinh tế tự do cạnh tranh. Cuộc khủng hoảng kinh tế vào cuối thế kỷ XIX gây nên tình trạng hạ giá nông sản ở khắp nơi, tuy nhiên, các HTX không những không bị tan rã mà lại còn phát triển mạnh ở các nước phụ thuộc vào sự trao đổi quốc tế. Ăngghen cho rằng: "Trong b ước quá độ lên nền kinh tế cộng sản chủ nghĩa đầy đủ, chúng ta sẽ phải áp dụng trên quy mô lớn nền sản xuất hợp tác xã với tính cách là một khâu trung gian - điều đó Mác và tôi không bao giờ hoài nghi cả" [25, tr.568-569]. Mác và Ăngghen thấy được tiềm năng XHCN của phong trào HTX sẽ được phát huy dưới chính quyền của nhân dân, do giai cấp công nhân lãnh đạo, dưới sự tác động của quan hệ sản xuất XHCN (chế độ công hữu về ruộng đất và các tư liệu sản xuất cơ b ản khác). Trong điều kiện ấy, hợp tác sẽ là con đường giản đơn nhất, dễ dàng nhất, dễ tiếp thu nhất đối với nông dân nói riêng và đối với những người sản xuất nhỏ nói chung. Mặt khác, kinh tế hợp tác xã là dòng kinh tế mang tính chất nhân đạo, đối lập với mặt phi nhân, phi văn hoá của thị trường tư bản. Mục tiêu của hợp tác xã không phải vì lợi nhuận tối đa mà vì sự hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau giữa các thành viên tham gia hợp tác, những người quản lý điều hành HTX không phải vì có nhiều vốn góp mà vì sự tín nhiệm của các thành viên, mọi người tham gia hợp tác xã đều có quyền hạn ngang nhau, không phụ thuộc vào vốn góp nhiều hay ít. Chính vì vậy, HTX là mô hình mà Mác và Ăngghen khuyến khích mở rộng dưới CNTB. K ế tục tư tưởng của Các Mác và Ăngghen, bằng phương pháp biện chứng Mácxít và hoạt động thực tiễn của mình, V.I.Lênin đ ã có nhiều đóng góp quan trọng vào hệ thống lý luận về kinh tế hợp tác và hợp tác x ã. Trong tác p hẩm "Bàn về chế độ hợp tác xã", Lênin đã nghiên cứu con đường hợp tác hoá trong điều kiện ở một nước tư bản chủ nghĩa trung bình như nước Nga để đưa nông dân đi lên CNXH. Đây là tác phẩm chứa đựng những vấn đề lý luận cơ bản về chế độ HTX dưới CNXH. Lênin cho rằng, để lôi cuốn nông dân tham gia vào công cuộc xây dựng CNXH, cần phải quan
13 tâm tới vấn đề hợp tác. HTX không chỉ có vai trò quan trọng trong liên minh lao động, tổ chức sản xuất và tiêu thụ nông sản mà còn đảm bảo được quyền lợi cho nông dân. Lênin đ ã triển khai chương trình phát triển hợp tác hoá như một phương thức cơ b ản để tiến lên CNXH ở một nước có đông dân cư nông nghiệp. Lênin viết: "Chế độ ấy (tức chế độ hợp tác xã) có một ý nghĩa đặc biệt trước hết là về phương diện nguyên tắc (nhà nước nắm quyền sở hữu tư liệu sản xuất), sau nữa là về phương diện bước quá độ sang một chế độ mới bằng con đường giản đơn nhất, dễ dàng nhất, dễ tiếp thu nhất đối với người nông dân" [19, tr.442]. Chế độ kinh tế hợp tác là bước quá độ để đưa kinh tế tiểu nông đi lên CNXH. Khi xây dựng, phát triển được "chế độ của những x ã viên HTX văn minh" thì mới "là chế độ XHCN" [19, tr.425]. Ý nghĩa đặc biệt này của chế độ HTX cũng đồng nhất với ý nghĩa và mục tiêu của CNXH. Lênin quan niệm: " Khi nhân dân đã vào hợp tác xã tới một mức đông nhất, thì CNXH tự nó sẽ thực hiện" [19, tr.421] và " nếu không kể những tô nhượng..., thì thường thường trong hoàn cảnh nước ta, chế độ HTX là hoàn toàn đồng nhất với CNXH" [19, tr.427]. Hoặc" nếu chúng ta tổ chức được toàn thể nông dân vào HTX thì chúng ta đứng vững được hai chân trên miếng đất XHCN nhưng điều kiện đó bao hàm trình độ văn hoá nhất định của nông dân" [19, tr.428] và "khi các tư liệu sản xuất đã thuộc về xã hội, khi giai cấp vô sản, với tư cách là giai cấp, đã thắng giai cấp tư sản - thì chế độ đó của xã viên HTX văn minh là chế độ XHCN" [19, tr.425]. Bàn về bản chất của mô hình kinh tế hợp tác trong những chế độ xã hội khác nhau. V.I.Lênin cho rằng: "Trong một nước tư bản chủ nghĩa, HTX là những tổ chức tư bản tập thể", thì dưới chế độ XHCN, chế độ HTX là "chủ nghĩa tư bản nhà nước, hoặc ít ra cũng cần phải viện đến một cái gần giống như chủ nghĩa tư bản nhà nước"[19, tr.425]. Chế độ đó phải đa dạng về hình
14 thức, phong phú về nội dung hợp tác; trong quá trình xây dựng phải đi từ thấp đến cao và phải căn cứ vào trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, khoa học kỹ thuật và trình đ ộ tổ chức, quản lý; căn cứ vào đặc điểm của nền kinh tế, tâm lý của người nông dân. Đặc biệt, để phát triển vững chắc loại hình tổ chức kinh tế này, vai trò của nhà nước là rất quan trọng. Nhà nước cần phải xác định những cơ chế, chính sách, thể thức khuyến khích, giúp đỡ "có hiệu quả các HTX và đào tạo những xã viên HTX văn minh". Với tư cách là "bà đỡ", nhà nước "phải cho chế độ HTX hưởng một số những đặc quyền kinh tế, tài chính, ngân hàng; sự ủng hộ mà nhà nước XHCN của chúng ta mang lại cho nguyên tắc tổ chức mới của dân cư phải là như vậy". Lênin còn đưa ra nhiều luận điểm quan trọng về phương châm, nguyên tắc xây dựng HTX, về vai trò trách nhiệm của chính quyền Xôviết đối với HTX... Có thể thấy những vấn đề mà Các Mác, Ăngghen và Lênin đề cập về HTX là những chỉ dẫn hết sức quý báu trong việc xây dựng đường lối, chiến lược, chính sách đối với nông nghiệp, nông thôn, nông dân; đối với việc xây dựng kinh tế hợp tác và hợp tác xã trên con đường đi lên CNXH. Tuy nhiên, sự phác thảo của Các Mác và Ăngghen về con đường hợp tác hoá nông nghiệp là trong điều kiện nghiên cứu ở các nước tư bản phát triển; V.I.Lênin phát triển lý luận về HTX trong điều kiện một nước tư bản chủ nghĩa trung bình. Điều đó cho thấy sự vận dụng những quan điểm trên rất cần phải tính đến những đặc thù của mỗi nước, trong đó có Việt Nam. Phát triển sáng tạo lý luận Mác- Lênin trong việc hình thành đường lối phát triển nông nghiệp và nông thôn Việt Nam, Hồ Chí Minh đã hiện thực hoá và hoàn thiện lý luận đó ở một nước nông nghiệp lạc hậu, tiến lên CNXH bỏ qua chế độ TBCN. Theo chủ tịch Hồ Chí Minh, hợp tác hoá nông nghiệp, xây dựng hợp tác xã là con đường đúng đắn và phù hợp để đưa nông dân tới cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Hồ Chí Minh đã đề cập đến hình thức kinh tế hợp tác xã từ rất sớm và chủ trương một con đường hợp tác hoá mang tính đặc thù của Việt Nam trên cơ sở theo dõi, tổng kết, kế thừa kinh nghiệm hợp tác hoá ở Liên
15 Xô, Trung Quốc và nhiều nước XHCN. Người viết: “HTX là hợp vốn, hợp sức với nhau. Vốn nhiều, sức mạnh thì khó nhọc ít mà lợi nhiều” [26, tr.215]. Theo quan điểm của Người, HTX là một hình thức tổ chức kinh tế “hợp vốn, hợp sức” với nhau để cùng hoạt động. Sự hợp vốn ở đây không chỉ đơn thuần là một phép tính cộng, mà sự hợp tác đó nhằm có vốn nhiều, thêm sức mạnh, giảm bớt khó khăn đưa lại lợi ích nhiều hơn. Đây là mô hình được tổ chức trên cơ sở hợp lực để có lợi cho mọi người. Năm 1927, trong tác phẩm “Đường cách mệnh”, Hồ Chí Minh đã đề cập tương đối toàn diện các hình thức tổ chức HTX. Lý luận về hợp tác xã, về kinh tế hợp tác được Hồ Chủ tịch tiếp tục bổ sung, hoàn thiện trong điều kiện Đ ảng ta trở thành Đảng cầm quyền. Đến cuối những năm 50, đầu những năm 60 của thế kỷ 20, quan niệm về hợp tác xã nằm trong tổng thể đ ường lối cải tạo XHCN, xây dựng CNXH ở miền Bắc, là một bộ phận cấu thành cơ b ản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về kinh tế cũng như tư tưởng về CNXH và con đường đi lên CNXH ở nước ta. Khi bàn đến vai trò của hợp tác xã, chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu lên 3 luận điểm quan trọng: Một là, HTX cải thiện đời sống cho xã viên, làm cho họ đ ược ấm no, hạnh phúc, giàu mạnh và được học hành. Người nhấn mạnh, HTX có làm được điều đó thì dân mới tin vào HTX, còn HTX mà không thấy ích lợi gì thì người ta cũng chẳng muốn vào. Người nói: “Việt Nam là một nước sống về nông nghiệp. Nền kinh tế của ta lấy canh nông làm gốc. Trong công cuộc xây dựng nước nhà, chính phủ trông mong v ào nông dân, trông cậy vào nông nghiệp một phần lớn. Nông dân ta giàu thì nước ta giàu, nông nghiệp muốn thịnh thì cần có HTX” [27, tr.77]. Từ nhận định đó, một trong những giải pháp mà Hồ Chủ tịch đưa ra nhằm đưa nông nghiệp thoát khỏi tình trạng lạc hậu, nông dân thoát khỏi đói nghèo là phải xây dựng tốt phong trào tổ đổi công, trên cơ sở đó sẽ xây dựng HTXNN từ thấp đến cao. Người nhấn mạnh:
16 Chúng ta nhất định phải nâng cao dần đời sống của đồng b ào nông dân. Nhưng nếu nông d ân cứ làm ăn riêng lẻ thì đời sống không thể nâng cao. Muốn nâng cao đời sống thì chỉ có một cách là tổ chức nông dân làm ăn tập thể, tức là tổ chức nông dân vào HTXNN. Tổ chức HTX tốt thì mới có thể tăng gia sản xuất, thực hành tiết kiệm, do đó mà nâng cao dần đời sống vật chất và văn hoá của người dân và củng cố khối liên minh công nông [28, tr.61]. Hai là, HTX phải chủ lực trong việc giải quyết những công việc lớn như: chống hạn, lũ lụt, thuỷ lợi…Bởi những khâu này cần đến sức lực của nhiều người, phải nhiều người cùng chung sức, chung lòng mới làm được và có như vậy mới đem đến lợi ích cho dân, cho xã hội. Mặt khác, HTX p hải xây dựng kế hoạch về sản xuất, về lao động, về kỹ thuật, về tài vụ. Có như vậy mới đảm bảo cho hoạt động của HTX chủ động và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực phát triển, không phải là hoạt động tự phát đến đâu hay đến đó. Ba là, các HTX phải giúp đỡ và học hỏi lẫn nhau, trao đổi sáng kiến kinh nghiệm cho nhau. Như vậy HTX không phải chỉ đóng cửa trong nội bộ mà để tạo nền tảng cho nền kinh tế và HTX phát triển kinh nghiệm trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, là sự chia sẻ thông tin cho nhau về các mặt tổ chức quản lý, khoa học kỹ thuật và cả sự hỗ trợ khi gặp rủi ro trong kinh doanh. Có như vậy HTX mới có thể vững mạnh được. Hồ Chí Minh cũng khẳng định, muốn tổ chức HTX thành công, ho ạt động có hiệu quả thì không chỉ nhận thức đúng về lý luận mà tro ng chỉ đạo thực hiện cần phải có phương châm, phương pháp và nguyên tắc phù hợp. Trong tư tưởng Hồ Chí Minh về HTX, Người cũng đã khái quát và xây dựng thành hệ thống các nguyên tắc bảo đảm cho quá trình hợp tác hoá diễn ra phù hợp với các quy luật khách quan và điều kiện Việt Nam, trong đó nổi bật là nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng, cùng có lợi và quản lý dân chủ. Những chỉ dẫn đó của chủ tịch Hồ Chí Minh về kinh tế hợp tác và HTX đã định hướng cho việc hoạch định đường lối, chính sách
17 của Đảng và Nhà nước về vấn đề này trong nhiều thời kỳ lịch sử của cách mạng Việt Nam. Cùng với chủ nghĩa Mác- Lênin, hệ thống tư tưởng về HTX của Người đến nay vẫn còn nguyên giá trị. 1.1.2. Quá trình phát triển nhận thức để đi đến hợp tác xã kiểu mới ở nước ta Có thể nói, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước ta trong việc chỉ đạo xây dựng các HTXNN theo mô hình hợp tác hóa - tập thể hoá được đề cập sớm, ngay từ những năm 50, đầu những năm 60, trong thời kỳ đẩy mạnh cải tạo XHCN ở miền Bắc. Trên cơ sở thực hiện các chỉ thị, hướng dẫn về phát triển HTX của Đảng, đến cuối những năm 60, nông nghiệp miền Bắc nước ta đã thu được nhiều thắng lợi, phong trào HTX đã góp phần quan trọng vào việc khôi phục nền kinh tế, thúc đẩy sản xuất nông nghiệp, nâng cao đời sống nông dân, cung cấp nhiều nông sản cho xã hội … Tuy nhiên, do nóng vội, chủ quan, lấy mục tiêu cải tạo XHCN là then chốt, chạy theo số lượng, mở rộng quy mô HTX quá nhanh, không tính toán đầy đủ đến trình độ phát triển của lực lượng sản xuất ở nông thôn cũng như bộ máy quản lý HTX cồng kềnh, năng lực quản lý của đội ngũ cán bộ hạn chế, yếu kém, tình trạng mất dân chủ diễn ra phổ biến, năng suất lao động ngày càng sút kém…cho nên đến những năm 70, 80 hệ thống HTX với mô hình tổ chức kiểu cũ đã tan rã từng mảng lớn, góp phần làm cho nông nghiệp lâm vào khủng hoảng. Thực tế đó đặt ra yêu cầu cấp thiết phải tìm ra mô hình kinh tế hợp tác phù hợp để thay thế. Bước vào thời kỳ đổi mới, để thực hiện nhiệm vụ cấp bách là đưa đất nước ra khỏi khủng hoảng kinh tế, Đảng ta đã xác đ ịnh vai trò quan trọng của nông nghiệp và kinh tế nông thôn, từ đó có sự đổi mới mạnh mẽ trong cơ chế quản lý kinh tế nông nghiệp. Cùng với quá trình đổi mới, HTX đã có nhiều thay đổi dựa trên nền tảng nhận thức mới, tư duy mới và từng bước đ ược hoàn thiện q ua các kỳ đại hội. Nhìn chung những chủ trương, chính sách của
18 Đ ảng và Nhà nước đều thể hiện sự nhất quán đối với sự tồn tại lâu d ài của nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần trong quá trình xây d ựng CNXH ở nước ta, trong đó có kinh tế tập thể và HTX. Trải qua gần nửa thế kỉ tiến hành hợp tác hoá nông nghiệp, chúng ta đã tích luỹ được nhiều kinh nghiệm trong xây dựng mô hình HTX và kinh tế hợp tác. Chính từ thực trạng khủng hoảng của mô hình HTX kiểu cũ đã dần hình thành những mô hình HTX kiểu mới xuất phát từ sự đổi mới nhận thức và mong muốn của các hộ nông dân. Trong cơ chế kinh tế mới, các HTX kiểu cũ càng bộc lộ sự yếu kém, lúng túng trong sản xuất kinh doanh, sự tồn tại của nó chỉ còn là hình thức. Vấn đề đặt ra là kinh tế hợp tác và HTX thoát khỏi khủng khoảng như thế nào, mối quan hệ của nó với kinh tế hộ và các thành phần kinh tế khác ra sao trong điều kiện kinh tế hộ bên cạnh những thế mạnh vẫn còn nhiều hạn chế không thể vượt qua. Thực tiễn cho thấy, kinh tế hộ càng phát triển thì nhu cầu hợp tác càng trở nên bức thiết hơn. Chính vì vậy trong nghị quyết TW4 khoá VIII, Đảng ta xác định: Hợp tác hóa là yêu cầu cấp bách đối với người nông dân, để phục vụ cho sản xuất của các hộ tốt hơn, để bảo vệ lợi ích của nông dân, để nông dân không bị thua thiệt. Quan điểm của Đảng và Nhà nước ta là tiếp tục đổi mới và hoàn thiện quan hệ sản xuất trong nông nghiệp, nông thôn, tăng cường khuyến khích, hỗ trợ, tạo điều kiện phát triển kinh tế hợp tác và HTX trên cơ sở liên kết, hợp tác tự nguyện ở các hộ, các trang trại bằng nhiều hình thức, bước đi, quy mô thích hợp để nâng cao hiệu quả kinh tế - x ã hội. Trong các chính sách và giải pháp đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước, đại hội X của Đảng nêu rõ: Tiếp tục nghiên cứu xây dựng mô hình HTX kiểu mới trên cơ sở tổng kết các đơn vị làm tốt để tăng sức hấp dẫn, tạo động lực cho kinh tế tập thể nhất là đối với nông nghiệp, thủ công nghiệp. Đa dạng hoá hình
19 thức sở hữu trong kinh tế tập thể,… phát triển các loại hình doanh nghiệp trong HTX và các hình thức liên hiệp HTX [13, tr.236]. Cũng tại đây, văn kiện Đại hội X khẳng định: K inh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể mà nòng cốt là HTX ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân. HTX ở nước ta đã được xác định vừa là tổ chức kinh tế, vừa là tổ chức x ã hội, là nhân tố quan trọng để người lao động, hộ xã viên tiếp nhận sự hỗ trợ của nhà nước, liên kết với doanh nghiệp thuộc mọi thành phần kinh tế, thực hiện liên minh công nông. Trên cơ sở nhận thức đ ược sự cần thiết phải x ây dựng, hình thành mô hình kiểu mới, nhiều chủ trương, đường lối của Đảng, hệ thống chính sách, pháp luật của Nhà nước về HTX đã được ban hành, tạo khuôn khổ pháp lý để tiến hành chuyển đổi, đổi mới và tổ chức hoạt động trong các HTX, bao gồm: Hiến pháp năm 1992, luật HTX năm 1996, luật sửa đổi, bổ sung một số điều luật HTX năm 2003 và nhiều chính sách cụ thể khác nhằm tạo điều kiện thuận lợi, hỗ trợ HTX phát triển, nâng cao năng suất, chất lượng hiệu quả, sức cạnh tranh để có thể tham gia bình đẳng trong nền kinh tế thị trường gồm nhiều thành phần kinh tế. So với mô hình HTX kiểu cũ, HTX kiểu mới có nhiều thay đổi quan trọng về vai trò, vị trí, con người trong các quan hệ kinh tế- xã hội ở nông thôn. HTX được xác định: H ợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể do các cá nhân, hộ gia đình, pháp nhân (sau đây gọi chung là xã viên) có nhu cầu, lợi ích chung, tự nguyện góp vốn, góp sức lập ra theo quy định của Luật này để phát huy sức mạnh tập thể của từng xã viên tham gia hợp tác x ã, cùng giúp nhau thực hiện có hiệu quả các hoạt động sản xuất, kinh doanh và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đất nước [23, tr.6] Sự phát triển nhận thức và tổ chức hoạt động đ ối với các HTX được cụ thể hoá một cách sâu sắc ở sự hình thành các HTX kiểu mới theo những hình
20 thức khác nhau. Luật HTX được ban hành và có hiệu lực năm 1997, đặc biệt là sau khi có nghị quyết Đại hội lần thứ IX của Đảng và nghị quyết số 13 ngày 18/3/2002 của Hội nghị Trung ương 5 (khoá IX) về “tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể”, khu vực HTX đ ã dần khôi phục tình trạng khủng hoảng, có những thay đổi quan trọng và có bước phát triển mới. Hiện nay, cả nước có hơn 17.900 HTX, 39 liên hiệp HTX, tăng hơn so với đầu năm 2001 (14.841 HTX) là 17,8%. Các HTX đ ã thu hút trên 12 triệu xã viên, hộ xã viên là người lao động, các hộ kinh tế gia đình, kinh tế cá thể, các doanh nghiệp nhỏ. Khu vực lớn và quan trọng nhất là HTX nông nghiệp với 8.535 HTX và trên 100.000 tổ hợp tác trong nông, lâm, diêm nghiệp, thu hút khoảng 8,3 – 8 ,5 triệu xã viên, hộ xã viên tham gia. Bên cạnh đó, sự phát triển kinh tế - xã hội ở nông thôn cũng ghi nhận đóng góp của nhiều mô hình HTX trong các lĩnh vực truyền thống như HTX tiểu thủ công nghiệp, HTX tín dụng…và các HTX trong các ngành nghề mới xuất hiện như HTX vệ sinh- môi trường, HTX nước sạch, HTX điện … Hoạt động của HTX hiện nay chủ yếu là phục vụ các nhu cầu kinh tế của x ã viên, hộ xã viên và phát triển cộng đồng mà chưa tính đến kinh tế của hộ xã viên, riêng khu vực này đã đóng góp 6,83% GDP. Thông qua các hoạt động kinh tế, x ã hội của mình, các HTX đã và đ ang khẳng định vai trò quan trọng không chỉ đối với sản xuất, kinh doanh và đời sống của hàng chục triệu người dân mà còn là nhân tố không thể thay thế góp phần thúc đẩy dân chủ hoá, bảo đảm an sinh xã hội, ổn định chính trị ở cơ sở. 1.2. PHÁT TRIỂN HTX KIỂU MỚI LÀ YÊU CẦU CẤP THIẾT TRONG QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HOÁ, HIỆN ĐẠI HOÁ NÔNG NGHIỆP, NÔNG THÔN 1.2.1 Đ ặc trưng và ưu thế của mô hình hợp tác xã kiểu mới Từ những nội dung được quy định trong luật HTX năm 2003 và các quan điểm có tính nguyên tắc trong xây dựng kinh tế tập thể đã nêu trong nghị quyết số 13-NQ/TW Hội nghị lần thứ V Ban chấp hành Trung ương khoá IX về