Luận văn Thạc sĩ Châu Á học: Isson-Ippin và vai trò trong phát triển kinh tế xã hội ở nông thôn Nhật Bản giai đoạn 1980-2000

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:134

Thêm vào BST

Báo xấu

25
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là tiếp cận tổng thể về phong trào, từ phân tích một cách hệ thống bối cảnh ra đời, mô hình phong trào tiền thân của Isson-Ippin; đến so sánh những điểm tương đồng về mục tiêu cũng như phương châm hoạt động giữa mô hình tiền thân và mô hình Isson Ippin. Mời các bạn tham khảo chi tiết nội dung luận văn này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Châu Á học: Isson-Ippin và vai trò trong phát triển kinh tế xã hội ở nông thôn Nhật Bản giai đoạn 1980-2000

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- VŨ THỊ THANH TUYỀN ISSON-IPPIN VÀ VAI TRÒ TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ XÃ HỘI NÔNG THÔN NHẬT BẢN GIAI ĐOẠN 1980-2000 LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Châu Á học Hà Nội-2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- VŨ THỊ THANH TUYỀN ISSON-IPPIN VÀ VAI TRÒ TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ XÃ HỘI NÔNG THÔN NHẬT BẢN GIAI ĐOẠN 1980-2000 Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Châu Á học Mã số: 06 31 06 01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS.Phan Hải Linh Hà Nội-2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan toàn bộ Luận văn tốt nghiệp với đề tài “Isson-Ippin và vai trò trong phát triển kinh tế xã hội ở nông thôn Nhật Bản giai đoạn 1980-2000” là công trình nghiên cứu của riêng tôi, thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Phan Hải Linh. Mọi trích dẫn trong luận văn này đều được ghi rõ nguồn đầy đủ và cụ thể. Nội dung nghiên cứu, kết quả trong luận văn là trung thực và không trùng lặp với bất cứ nội dung luận văn nào đã công bố. Tác giả Vũ Thị Thanh Tuyền
LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, với lòng kính trọng và biết ơn, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc tới giáo viên hướng dẫn là PGS.TS.Phan Hải Linh (chủ nhiệm bộ môn Nhật Bản học, Khoa Đông Phương học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội) đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và chỉ bảo cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn tốt nghiệp này. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Quý thầy cô ngành Châu Á học, Khoa Đông Phương học và Quý thầy cô Khoa Sau đại học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã giảng dạy và truyền đạt cho tôi những kiến thức bổ ích cũng như quan tâm, giúp đỡ tôi trong suốt 4 năm học tập vừa qua. Sự góp ý, chỉ bảo và giúp đỡ của Quý thầy cô đã góp phần quan trọng giúp tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Quý thầy cô, các tổ chức, cá nhân đã quan tâm và giúp đỡ tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu tại Nhật Bản. Đặc biệt là Quý thầy cô trường Đại học Senshu (Nhật Bản), GS.Konno Hiroaki, giáo sư trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ tôi tiếp cận lý thuyết và thực tế cũng như tìm kiếm tài liệu. Bên cạnh đó, trong thời gian đi điều tra thực tế và tập hợp tài liệu phục vụ cho luận văn tại tỉnh Oita, các cán bộ Phòng Phát triển Tổng hợp, Hợp tác xã Nông nghiệp cũng như người dân thị trấn Oyama đã nhiệt tình quan tâm, hỗ trợ và cung cấp cho tôi nhiều thông tin cùng tài liệu quý báu. Mặc dù đã có nhiều cố gắng để thực hiện đề tài một cách hoàn chỉnh, song do những hạn chế về kiến thức cũng như kinh nghiệm nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong muốn nhận được sự góp ý của Quý thầy cô và các độc giả để luận văn được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2015 Tác giả Vũ Thị Thanh Tuyền
MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU ............................................................................................................6 1. Lý do lựa chọn đề tài ................................................................................................................... 6 2. Tình hình nghiên cứu đề tài luận văn ................................................................................... 8 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................... 11 4. Phạm vi, đối tượng nghiên cứu ............................................................................................. 12 5. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................................................... 13 6. Kết cấu luận văn........................................................................................................................... 14 Chƣơng 1. SỰ RA ĐỜI CỦA PHONG TRÀO ISSON - IPPIN Ở NHẬT BẢN THẬP NIÊN 1980 ....................................................................................................15 1.1. Bối cảnh kinh tế, xã hội ở nông thôn Nhật Bản trong thập niên 1980 ............. 15 1.2. Bối cảnh kinh tế, xã hội của tỉnh Oita những năm 1980 ........................................ 20 1.3. Sự ra đời của phong trào Isson-Ippin .............................................................................. 24 1.3.1. Tiền thân của phong trào Isson-Ippin: Phong trào NPC ở thị trấn Oyama .................................................................................................24 1.3.2. Phong trào Isson-Ippin và 3 nguyên tắc hoạt động .............................31 Tiểu kết .....................................................................................................................38 Chƣơng 2. QUÁ TRÌNH MỞ RỘNG PHONG TRÀO ISSON-IPPIN Ở NHẬT BẢN ..........................................................................................................................39 2.1. Hoạt động xây dựng và phát triển sản phẩm ............................................................... 39 2.1.1. Bước chuẩn bị ......................................................................................40 2.1.2. Bước phát triển sản phẩm ....................................................................40 2.1.3. Bước lưu thông hàng hoá .....................................................................41 2.1.4. Vai trò của chính quyền .......................................................................41 2.1.5. Phong trào Isson-Ippin ở các địa phương ...........................................47 2.2. Hoạt động đào tạo phát triển nguồn nhân lực ............................................................. 53 2.3. Hoạt động mở rộng giao lưu của phong trào ............................................................... 58 Tiểu kết .....................................................................................................................63 1
Chƣơng 3. ĐÁNH GIÁ VAI TRÒ CỦA PHONG TRÀO ISSON-IPPIN TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ XÃ HỘI NÔNG THÔN NHẬT BẢN GIAI ĐOẠN 1980-2000 .....................................................................................................63 3.1. Thành quả của phong trào Isson-Ippin đối với sự phát triển kinh tế, xã hội Nhật Bản giai đoạn 1980-2000 .................................................................................................... 64 3.1.1. Hiệu quả về mặt kinh tế ........................................................................64 3.1.2. Hiệu quả về mặt xã hội.........................................................................70 3.2. Nguyên nhân và bài học thành công của phong trào Isson-Ippin....................... 77 3.3. Một vài vấn đề tồn tại của phong trào Isson-Ippin ................................................... 94 3.4. Một số đề xuất về chính sách phát triển nông thôn ở Việt Nam ....................97 Tiểu kết .................................................................................................................. 101 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 102 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................ 103 PHỤ LỤC .............................................................................................................. 107 2
DANH MỤC BIỂU ĐỒ, BẢNG VÀ HÌNH 1. Danh mục biểu đồ Biểu 1.1: Tình hình dân số thành thị và nông thôn Nhật Bản giai đoạn 1960-1980 .............…………………………………………………………………………….15 Biểu 1.2: Tỷ lệ phân bố dân số giữa các khu vực trên toàn quốc năm 1960- 1980………………………………………………………………………………...16 Biểu 1.3: Tỷ lệ lao động phân theo nhóm tuổi của Nhật Bản năm 1960-1980…….17 Biểu 1.4: Tình hình phân bố lao động trong các ngành nghề sản xuất của Nhật Bản giai đoạn 1955-1985……………………………………………………………….18 Biểu 1.5: Tình hình dân số thành thị và nông thôn của tỉnh Oita giai đoạn 1965- 1980 ……………………………………………………………………………..…21 Biểu 1.6: Tình hình phân bố lao động trong các ngành sản xuất của tỉnh Oita giai đoạn 1965-1980 …………………………………………………………………...21 Biểu 1.7: Tình hình lao động phân theo nhóm tuổi trong ngành nông nghiệp của thị trấn Oyama giai đoạn 1975-1980 ………………………………………………….25 Biểu 2.1: Doanh thu và số lượng sản phẩm của phong trào Isson-Ippin giai đoạn 1980-1999………………………………………………………………………….50 Biểu 3.1: Tình hình lao động phân theo các ngành sản xuất của tỉnh Oita giai đoạn 1980-2000 ………………………………………………………………………...64 3
2. Danh mục bảng Bảng 1.1: Bối cảnh ra đời, mục tiêu và nguyên tắc hoạt động qua các giai đoạn của phong trào NPC và phong trào Isson-Ippin ……………………………………….36 Bảng 2.1: Chương trình phát sóng về các địa phương điển hình trong phong trào Isson-Ippin năm 1980 ……………………………………………………………..42 Bảng 2.2: Ngân sách hỗ trợ hoạt động phong trào Isson-Ippin năm 1981...............43 Bảng 2.3: Danh mục 19 sản phẩm đạt doanh thu trên 10 triệu yên năm 1999.........51 Bảng 2.4: Hoạt động tổ chức hội chợ giao lưu và quảng bá hình ảnh Oita …….…57 Bảng 2.5: Các địa phương học tập và áp dụng mô hình phát triển của phong trào Isson-Ippin …………………………………………………………………..…….60 Bảng 2.6: Một số quốc gia, khu vực trên thế giới học tập và vận dụng mô hình phát triển nông nghiệp nông thôn của phong trào ………………………….…………..61 Bảng 3.1: Tỷ lệ thanh niên tốt nghiệp cấp 3 có việc làm của tỉnh Oita giai đoạn 1980-2000 ……………………………………………………………………..…..65 Bảng 3.2: Thu nhập bình quân đầu người khu vực Kyushu giai đoạn 1980-2000 ..66 Bảng 3.3: Số lượng học viên ở trường Toyo-no-kunidukuri ..................................72 Bảng 3.4: Số lượng phụ nữ kinh doanh ở các địa phương trên toàn quốc năm 1998 …………………………………………………………………………...…………73 Bảng 3.5: Các chỉ tiêu liên quan đến giáo dục và vị trí của tỉnh trên cả nước..........74 Danh mục bảng phụ lục Bảng 1: Cơ cấu lao động theo ngành nghề phân theo độ tuổi của Nhật Bản giai đoạn 1955-1985 ………………………………..………………………………………113 Bảng 2: Tổng số lao động và cơ cấu lao động chia theo ngành nghề sản xuất giai đoạn 1960-1985 của thị trấn Oyama ……………………………………………..114 Bảng 3: Hoạt động xúc tiến phong trào Isson-Ippin giai đoạn 1979-1981.............115 Bảng 4: Các tổ chức liên quan đến hoạt động thúc đẩy phong trào Isson-Ippin....117 Bảng 5: Chương trình đào tạo trong Khoá học chuyên sâu về khu vực NEO 21...119 Bảng 6: Hoạt động tổ chức Hội thảo ……………………………….…………….120 Bảng 7: Hoạt động đón đoàn thị sát tham quan học tập…………………………..121 4
3. Danh mục hình Hình 1.1: Bản đồ tỉnh Oita…………………………………………………………20 Hình 2.1: Hội chợ Oita năm 1981 tổ chức tại khách sạn Okura (Tokyo)………….45 Hình 2.2: Các sản phẩm chế biến từ mơ của thị trấn Oyama………………………47 Hình 2.3: Điểm bán hàng trực tiếp của nông dân thị trấn Oyama…………………48 Hình 2.4: Khu sản xuất lá Oha và sản phẩm chế biến từ lá Oha của quận Tsurusaki ……………………………………………………………………..………………49 Hình 2.5: Lễ khai giảng cơ sở đào tạo NEO 21 năm 1992………………………...55 Hình 2.6: Hội thảo quốc tế Nhật - Hàn về xây dựng, phát triển khu vực năm 1996 .........................................................................................................................58 Hình 2.7: Sự lan toả của phong trào Isson-Ippin trên toàn quốc…………………..59 Hình 3.1: Khu du lịch nghỉ dưỡng Hibiki no sato………………………………….67 Hình 3.2: Cửa hàng bán và giới thiệu các sản phẩm địa phương.............................68 Hình 3.3: Phân chia vai trò của chính quyền và người dân trong phong trào Isson- Ippin .........................................................................................................................89 Hình 3.4: Mô hình phát triển địa phương thành công của phong trào Isson- Ippin .........................................................................................................................91 Danh mục hình phụ lục Hình 1: Bản đồ các sản phẩm của phong trào…………………………………….122 Hình 2: Hoạt động tuyên truyền và giới thiệu về phong trào ................................123 Hình 3: Hoạt động quảng bá các sản phẩm của phong trào………………………124 Hình 4: Các hoạt động sự kiện và văn hoá trong phong trào……………………..125 Hình 5: Hoạt động giao lưu quốc tế của phong trào……………………………...126 Hình 6: Giới thiệu các hoạt động chính của phong trào giai đoạn 1979-1999.......127 5
LỜI MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Nhật Bản là một trong các quốc gia luôn được đánh giá cao trong công cuộc phát triển kinh tế địa phương bền vững dựa trên cơ sở phát huy tổng hợp và hài hòa các yếu tố tự nhiên và nhân văn. Những năm 1970, sau thời kỳ phát triển kinh tế cao độ, Nhật Bản bước vào thời kỳ suy thoái với hàng loạt các vấn đề về kinh tế xã hội do ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng năng lượng thế giới lần thứ nhất (năm 1973). Thêm vào đó, tình trạng già hoá dân số ngày càng trầm trọng ở khu vực nông thôn và miền núi cũng khiến Nhật Bản phải thay đổi chiến lược phát triển kinh tế, giảm thiểu sự phụ thuộc vào các nguồn lực bên ngoài. Mặt khác, chính phủ Nhật Bản đã chú trọng phát huy các thế mạnh và chấn hưng sản xuất địa phương, thu hẹp chênh lệch giữa các vùng miền. Trong số các địa phương thực hiện thành công cải cách kinh tế và chấn hưng sản xuất địa phương, tỉnh Oita (khu vực Kyushu, miền Tây Nam Nhật Bản) được đánh giá cao với Phong trào Isson-Ippin (一村一品運動, tạm dịch là Phong trào Mỗi làng Một sản phẩm). Trải qua hơn 30 năm, phong trào Isson-Ippin không chỉ góp phần giải quyết các vấn đề kinh tế, xã hội ở khu vực nông thôn trong tỉnh Oita nói riêng mà còn gợi mở những biện pháp phát huy tổng hợp các nguồn lực địa phương trong công cuộc xây dựng và phát triển nông thôn bền vững. Mô hình phát triển của phong trào Isson-Ippin không chỉ được nhân rộng ra nhiều khu vực trong nước Nhật mà còn được nhiều quốc gia trên thế giới học tập như Thái Lan, Hàn Quốc, Philippin, Malawi,... Việt Nam vốn là nước có truyền thống phát triển nông nghiệp với hơn 70% dân số tập trung ở khu vực nông thôn. Vì vậy, vấn đề phát triển nông thôn mới hay phát triển nông thôn bền vững có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong chiến lược phát triển quốc gia. Chương trình mục tiêu Quốc gia của Việt Nam về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010-2020 đã nêu rõ mục tiêu: “Xây dựng nông thôn mới có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội từng bước hiện đại; cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ; gắn phát triển nông thôn 6
với đô thị theo quy hoạch; xã hội nông thôn dân chủ, ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; môi trường sinh thái được bảo vệ; an ninh trật tự được giữ vững; đời sống vật chất và tinh thần của người dân ngày càng được nâng cao theo định hướng xã hội chủ nghĩa” [57]1. Nói cách khác, quá trình xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam bao gồm các nội dung chính là xây dựng và hoàn thiện hệ thống cơ sở hạ tầng ở nông thôn theo hướng hiện đại; phát triển sản xuất bền vững theo hướng gia tăng giá trị hàng hóa; nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân ở khu vực nông thôn; gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc; quản lý xã hội nông thôn trên tinh thần phát huy dân chủ, trong đó người dân là chủ thể xây dựng nông thôn. Tuy nhiên, quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước với sự đầu tư và phát triển mạnh mẽ các ngành công nghiệp và dịch vụ trong những năm gần đây đã khiến cho tốc độ đô thị hoá diễn ra ngày càng nhanh. Theo Tổng cục Thống kê, tốc độ đô thị hoá của Việt Nam đã tăng từ mức 19,51% năm 1990 lên 33,1% năm 2014 [56]. Quá trình đô thị hoá nhanh chóng dẫn đến hệ quả là sự mất cân bằng dân số nghiêm trọng. Đặc biệt, sự thiếu hụt lao động ở khu vực nông thôn và miền núi khiến việc xây dựng và phát triển kinh tế ở các khu vực này ngày càng khó khăn. Mặt khác, tốc độ phát triển các khu công nghiệp ở khu vực nông thôn còn dẫn đến hệ quả làm phá vỡ cấu trúc nông thôn, làm mờ nhạt và biến mất bản sắc văn hoá cũng như lối sống của cộng đồng dân cư địa phương nói riêng và của quốc gia nói chung. Có thể thấy, vấn đề phát triển nông thôn bền vững, vừa bảo vệ các ngành nghề, sản phẩm truyền thống, bản sắc địa phương, vừa nâng cao thu nhập cho người dân đang là bài toán khó đối với Việt Nam trong bối cảnh chính phủ và người dân đẩy mạnh quá trình công nghiệp hoá và hiện đại hoá đất nước hiện nay. Thực ra, những nội dung trên cũng tương đồng với mục tiêu mà phong trào Isson-Ippin ở Nhật Bản đã đặt ra trong bối cảnh đầu thập kỷ 1980 nhằm giải quyết 1 Quyết định số 800/QĐ-TTg về Phê duyệt Chương trình mục tiêu Quôc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010-2020 ban hành ngày 4 tháng 6 năm 2010. 7
các vấn đề về phát triển kinh tế, xã hội ở khu vực nông thôn. Thực tế phong trào Isson-Ippin đã cho thấy nếu chính quyền đề ra được các mục tiêu và hành động cụ thể, đúng đắn, phù hợp với tình hình kinh tế xã hội ở từng giai đoạn thì việc thực hiện các mục tiêu trên không phải quá khó khăn. Vì vậy, việc nghiên cứu và tìm hiểu về sự hình thành, phát triển, những thành quả cũng như bài học của phong trào Isson-Ippin của Nhật Bản để đúc rút những kinh nghiệm có thể áp dụng vào chiến lược phát triển nông nghiệp nông thôn ở Việt Nam hiện nay là việc làm hết sức cần thiết và có ý nghĩa. Là một người Việt Nam đang học tập về Nhật Bản và có cơ hội điều tra nghiên cứu tại Nhật Bản, tác giả luận văn muốn thông qua luận văn này đưa ra mô hình xác thực về Isson-Ippin của tỉnh Oita nói riêng và Nhật Bản nói chung, từ đó rút ra những bài học cho Việt Nam trong công cuộc xây dựng và phát triển nông thôn bền vững. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài luận văn Những thành công và hiệu quả mà phong trào Isson-Ippin đem lại cho sự phát triển kinh tế, xã hội ở các địa phương, đặc biệt là khu vực nông thôn của Nhật Bản trong những năm 1980 đã thu hút sự chú ý của nhiều học giả cũng như các nhà nghiên cứu không chỉ ở Nhật Bản mà có nhiều quốc gia khác như Hàn Quốc hay Việt Nam,... quan tâm nghiên cứu và tìm hiểu. Tại Nhật Bản, nhiều nghiên cứu địa phương về phong trào đã được thực hiện ngay từ khi phong trào mới ra đời. Tiêu biểu là nghiên cứu của Trung tâm thông tin kinh tế địa phương của tỉnh Oita (1982) với nhan đề “Phong trào Isson-Ippin và chính sách phát triển sản xuất địa phương” (一村一品運動と地域産業政策). Nghiên cứu này giới thiệu về hoàn cảnh ra đời, phương châm hoạt động cũng như chính sách phát triển ngành nghề sản xuất ở địa phương trong phong trào. Một nghiên cứu đáng chú ý khác của nhà nghiên cứu Akiyama Kaoru (1983) nhan đề “Phong trào Isson-Ippin ở tỉnh Oita và vai trò của Hợp tác xã” (大分県「一村一品運動」と農協の対応) đã cung cấp nhiều thông tin thú vị với cách tiếp cận từ vai trò của hợp tác xã. 8
Các bài viết giới thiệu về phong trào của tác giả Niwa Noboru (1983) “Phong trào Isson-Ippin ở tỉnh Oita” (大分県における一村一品運動), của Nhóm nghiên cứu kinh tế và phát triển khu vực (1985) “Thực tế phong trào Isson-Ippin Oita” (大分・一村一品運動の実際) là những nghiên cứu địa phương cung cấp thông tin sống động về quá trình mày mò và hình thành phong trào tại Oita. Năm 1989, nhà kinh tế học Miyamoto Kenichi, trong cuốn “Kinh tế học môi trường” (環境経済学) đưa ra khái niệm về lý thuyết phát triển nội sinh trên cơ sở phân tích phong trào Isson-Ippin như một trong những phong trào điển hình cho phương thức phát triển nội sinh. Đây là một nghiên cứu lý thuyết quan trọng giúp tác giả luận văn bổ sung thêm cơ sở lý luận cho nghiên cứu của mình. Một nhà nghiên cứu khác là Moritomo Yuichi (1991) trong “Con đường phát triển nội sinh” (内発的発展の道) đã tái đánh giá những hiệu quả mà phong trào đem lại trong việc khôi phục nền kinh tế, xã hội ở khu vực nông thôn, miền núi, đồng thời chỉ ra những vấn đề tồn tại của phong trào như sự phân bố lợi ích cũng như hiệu quả của phong trào còn chưa đồng đều giữa các thành phần kinh tế hay giữa các địa phương trong tỉnh... Tiếp nối quan điểm về phương thức phát triển nội sinh, năm 2005, Ogiko Daisuke trong“Khảo sát phong trào Isson-Ippin từ góc nhìn lý thuyết phát triển nội sinh” (内発的発展論から見た一村一品運動の一考察) đã phân tích về trường hợp thị trấn Oyama với ba phong trào cải cách nông nghiệp, nông thôn; đánh giá các hiệu quả về mặt kinh tế thông qua các hoạt động sản xuất của phong trào Isson- Ippin, đồng thời chỉ ra vai trò của lãnh đạo và các tổ chức hỗ trợ của chính quyền trong các hoạt động của phong trào. Sau khi phong trào Isson-Ippin được nhân rộng ra các địa phương của Nhật Bản và giới thiệu ra nước ngoài, nhiều nghiên cứu đã được hệ thống hóa và xuất bản, như “Phong trào Isson-Ippin đã lan toả thế nào tới các địa phương của Nhật Bản và các nước đang phát triển” (一村一品運動と開発途上国・日本の地域振興はどう伝え 9
られたか) (2006) của các tác giả Matsui Kazuhisa, Yamagami Susumu, Fujimoto Takeshi... Đặc biệt, đáng chú ý là phân tích của tác giả Inozume Noriko về các loại hình và phương thức lưu thông hàng hoá, sản phẩm của phong trào NPC thông qua các cửa hàng bán hàng trực tiếp của nông dân; hay Yoshida Eiichi và Matsui Kazuhisa phân tích vai trò của nguồn lực con người,... Nhiều nhà nghiên cứu đã phân tích các mô hình phát triển kinh tế xã hội nông thôn ở các quốc gia châu Á, châu Phi học tập và quá trình áp dụng mô hình phát triển của phong trào Isson-Ippin như Thái Lan, Malawi, Mông Cổ,... Tiêu biểu là Adachi Fumihiko trong “Phong trào Isson-Ippin với châu Á hiện đại - Nhìn từ điều tra thực địa tại Oita và Thái Lan” ( 一村一品運動と現代アジア ― 大分県とタイ地域の現地調査から ―) (2004), “Phong trào Isson-Ippin và sự tự chủ của kinh tế địa phương” (一村一品運動と地域経済の自立) (2006),… Bên cạnh đó, một số nhà nghiên cứu nước ngoài cũng tìm hiểu về Isson-Ippin từ góc độ chính sách phát triển của chính quyền. Đáng chú ý là nhà nghiên cứu Hàn Quốc Kyo Son Bi trong“Những đặc trưng trong triển khai chính sách của chính quyền địa phương - Trường hợp triển khai chính sách trong phong trào Isson-Ippin ở tỉnh Oita” (地方政府の政策実施の開始における特徴―大分県の一村一品運動施策を事例に―) (2010) đã chỉ ra những đặc trưng về việc thực hiện các chính sách trong giai đoạn đầu của chính quyền địa phương. Ở Việt Nam, lịch sử nghiên cứu các đề tài về phát triển kinh tế xã hội ở các địa phương, đặc biệt là khu vực nông thôn của Nhật Bản trong thời kỳ cận hiện đại, cụ thể là những nghiên cứu về phong trào Isson-Ippin vẫn còn khá hạn chế. Các tài liệu đề cập đến phong trào này phần lớn là những bài báo giới thiệu chung về phong trào đăng tải trên một số trang báo điện tử nhưng nội dung khá trùng lặp nhau như bài viết “Để phong trào Mỗi làng Một sản phẩm phát huy hiểu quả ở nước ta” đăng trên Báo Điện tử Cộng sản, do tác giả Lê Anh tổng hợp. Loạt bài viết “Đề án “Mỗi xã, phường một sản phẩm” - Nhìn từ Nhật Bản, đất nước khởi xướng”; “Kinh 10
nghiệm của Thái Lan trong triển khai Phong trào “Mỗi làng Một sản phẩm”; “Phong trào “Mỗi làng Một sản phẩm” triển khai ở Việt Nam” đăng trên Cổng thông tin điện tử tỉnh Quảng Ninh của tác giả Mạnh Trường. Hay bài viết “Phong trào Mỗi làng Một sản phẩm: Vận dụng nguồn lực một cách sáng tạo để cung cấp trên thị trường” do tác giả Lê Hùng, Cục Công Nghiệp địa phương tổng hợp đăng trên website của Bộ Công Thương; loạt bài viết “Phong trào “Mỗi làng, Một sản phẩm” - Một chiến lược phát triển nông thôn trong quá trình công nghiệp hoá” đăng trên website của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn,... Hầu hết các bài viết đã công bố đều giới thiệu chung về bối cảnh ra đời của phong trào Isson-Ippin hay còn gọi là phong trào Mỗi làng Một sản phẩm trong những năm đầu thập niên 1980 mà chưa phân tích kỹ bối cảnh kinh tế, xã hội cũng như mô hình tiền thân của phong trào này. Hơn nữa, các bài viết cũng chưa chỉ ra được các nguyên nhân cũng như bài học thành công cụ thể cho các địa phương khi học hỏi và áp dụng mô hình phát triển của phong trào vào thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Từ lịch sử nghiên cứu đề tài có thể thấy, ngay sau khi phong trào được khởi xướng đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập và phân tích về phong trào Isson-Ippin ở các khía cạnh khác nhau nhưng những nghiên cứu theo hướng tiếp cận tổng quát từ phong trào tiền thân của phong trào Isson-Ippin là phong trào cải cách và phát triển nông thôn của thị trấn Oyama, sau đó được Thống đốc tỉnh Oita Hiramatsu Morihiko (người khởi xướng phong trào Isson-Ippin) xem xét, đúc rút kinh nghiệm và áp dụng trong toàn tỉnh; sự tương đồng của hai phong trào trong các nguyên tắc hoạt động; quá trình triển khai; những hiệu quả về mặt kinh tế, xã hội, giáo dục mà phong trào Isson-Ippin đem lại; nguyên nhân và bài học thành công cụ thể rút ra từ phong trào,... là những vấn đề tổng quát mà ít công trình nghiên cứu đề cập đến một cách toàn diện. Với luận văn này, tác giả mong muốn đưa ra cách tiếp cận tổng thể về phong trào, từ phân tích một cách hệ thống bối cảnh ra đời, mô hình phong trào tiền thân 11
của Isson-Ippin; đến so sánh những điểm tương đồng về mục tiêu cũng như phương châm hoạt động giữa mô hình tiền thân và mô hình Isson Ippin; lý giải những thành tựu về mặt kinh tế và xã hội mà phong trào đã đạt được; đánh giá khách quan thành công và những vấn đề tồn tại của phong trào, qua đó đem lại cái nhìn toàn diện và xác thực về phong trào Isson-Ippin, đồng thời bước đầu đề xuất những bài học phù hợp cho Việt Nam. Để làm rõ các mục tiêu trên, luận văn đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể như sau: 1. Khái quát về bối cảnh ra đời, mục tiêu, nguyên tắc hoạt động của phong trào Isson-Ippin tại Oita. 2. Phân tích quá trình mở rộng, những thành quả kinh tế, xã hội, đóng góp của phong trào Isson-Ippin trong xây dựng và phát triển nông thôn Nhật Bản giai đoạn 1980-2000. 3. Trên cơ sở lý thuyết phát triển nội sinh, luận văn chỉ ra và lý giải nguyên nhân thành công cũng như những vấn đề còn tồn tại của phong trào Isson-Ippin. 4. Bước đầu đưa ra gợi ý về chính sách phát triển nông thôn ở Việt Nam dựa trên kinh nghiệm của phong trào Isson-Ippin. 4. Phạm vi, đối tƣợng nghiên cứu Trong luận văn, tác giả tập trung nghiên cứu đối tượng chính là quá trình ra đời và phát triển của phong trào Isson-Ippin tại tỉnh Oita trong giai đoạn 1980-2000. Đây là giai đoạn hình thành và phát triển mạnh mẽ của phong trào trước khi diễn ra cuộc tổng sát nhập hành chính của Nhật Bản vào năm 2005. Quá trình phát triển của phong trào Isson-Ippin tại Oita đã đem lại nhiều hiệu quả về mặt kinh tế, xã hội, làm thay đổi bộ mặt của địa phương, góp phần thu hẹp khoảng cách chênh lệch giữa thành thị và nông thôn cũng như các vùng miền. Bên cạnh đó, luận văn còn phân tích quá trình nhân rộng của mô hình Isson-Ippin tại các địa phương ở Nhật Bản nhằm đánh giá chính xác hiệu quả về mặt kinh tế và xã hội mà phong trào đem lại; lý giải nguyên nhân, bài học thành công và chỉ ra những vấn đề còn tồn tại của phong trào. 12
5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để làm rõ bối cảnh kinh tế, xã hội nông thôn Nhật Bản dẫn đến sự ra đời, phát triển của ý tưởng Isson-Ippin cũng như vai trò, hiệu quả của phong trào Isson-Ippin đối với sự phát triển kinh tế xã hội ở các địa phương Nhật Bản, tác giả luận văn đã sử dụng phương pháp tổng hợp, phân tích, thống kê bằng bảng biểu nhằm xử lý các nguồn tài liệu (gồm sách báo, tạp chí chuyên đề, các bài phỏng vấn, báo cáo nghiên cứu…) được công bố ở Nhật Bản; kết hợp với phương pháp nghiên cứu lịch đại và logic nhằm chỉ ra mô hình và sự biến đổi của mô hình Isson-Ippin trong giai đoạn 1980-2000. Mặt khác, tác giả đã tiến hành điều tra thực địa tại thị trấn Oyama, địa phương xây dựng thành công mô hình tiền thân của phong trào Isson-Ippin tại Oita. Trong các ngày 24 đến 28 tháng 8 năm 2015, tác giả đã tập trung điều tra thực địa và thu thập tài liệu tại Hợp tác xã Nông nghiệp thị trấn Oyama, Phòng Phát triển Tổng hợp thành phố Hita, điểm bán hàng trực tiếp Konohana Garuten của Hợp tác xã Nông nghiệp Oyama, Công ty CP Du lịch Bungo-Oyama Hibikinosato. Tác giả đã phỏng vấn đại diện cán bộ Hợp tác xã Nông nghiệp của thị trấn Oyama (1 người), đại diện nông dân (2 người), cán bộ Phòng Phát triển Tổng hợp thành phố Hita (1 người), cán bộ Công ty CP Du lịch Bungo-Oyama Hibikinosato (1 người) (tham khảo Phần 4, Phụ lục, tr.110-112). Nội dung phỏng vấn tập trung vào sự đời và phát triển của phong trào cải cách nông nghiệp nông thôn của thị trấn (được gọi tắt là phong trào NPC do viết tắt các chữ cái đầu tiên của phong trào New Plum and Chestnut, tạm dịch Phong trào Trồng mới mơ và hạt dẻ, tiền thân của Isson-Ippin sau này); những hiệu quả mà người dân có được khi tham gia vào phong trào NPC và sau này là phong trào Isson-Ippin. Qua đó, tìm hiểu và phân tích sự biến đổi của mô hình từng phong trào và ảnh hưởng mà các phong trào đem lại đối với sự phát triển kinh tế xã hội ở địa phương. Cuộc điều tra thực tế giúp tác giả luận văn đưa ra những nhận định riêng trong việc đánh giá hiệu quả và những vấn đề còn tồn tại của phong trào. 13
6. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận văn gồm 3 chương như sau: Chương 1: Sự ra đời của phong trào Isson-Ippin ở Nhật Bản thập niên 1980 Trong chương một, tác giả sẽ giới thiệu tổng quát về bối cảnh kinh tế, xã hội của Nhật Bản nói chung, tỉnh Oita nói riêng trong những năm đầu thập niên 1980; sự ra đời của phong trào phát triển nông nghiệp nông thôn ở thị trấn Oyama - tiền thân của phong trào Isson-Ippin và phong trào Isson-Ippin khi được khởi xướng trong toàn tỉnh Oita với những nguyên tắc và phương châm hoạt động cụ thể. Chương 2: Quá trình mở rộng phong trào Isson-Ippin ở Nhật Bản Chương hai là một trong hai chương chính của luận văn. Trong chương này, tác giả tập trung phân tích các hoạt động cũng như quá trình mở rộng ảnh hưởng của phong trào Isson-Ippin ở trong và ngoài tỉnh Oita trong giai đoạn từ năm 1980- 2000. Các hoạt động chủ yếu của phong trào gồm có hoạt động xây dựng và phát triển sản phẩm; hoạt động đào tạo, phát triển nguồn nhân lực và hoạt động mở rộng giao lưu, hợp tác quốc tế. Chương 3: Đánh giá vai trò của phong trào Isson-Ippin trong phát triển kinh tế xã hội ở nông thôn Nhật Bản giai đoạn 1980-2000 Trong chương ba, tác giả sẽ phân tích và đánh giá những thành quả mà phong trào Isson-Ippin đem lại đối với sự phát triển kinh tế, xã hội nông thôn ở tỉnh Oita nói riêng và Nhật Bản nói chung. Cùng với đó, tác giả cũng lý giải và chỉ ra nguyên nhân, bài học thành công cũng như những tồn tại và thách thức của phong trào Isson-Ippin trong việc duy trì và phát huy những thành quả mà phong trào đã đạt được trong suốt quá trình hình thành và phát triển. 14
Chƣơng 1 SỰ RA ĐỜI CỦA PHONG TRÀO ISSON - IPPIN Ở NHẬT BẢN THẬP NIÊN 1980 1.1. Bối cảnh kinh tế, xã hội ở nông thôn Nhật Bản trong thập niên 1980 Không thể phủ nhận những thành quả vượt trội cả về kinh tế lẫn chính trị, văn hoá, xã hội của kỷ nguyên tăng trưởng nhanh (1955-1973) đã giúp Nhật Bản phục hồi nhanh chóng những hậu quả của chiến tranh, đồng thời vươn mình mạnh mẽ trở thành cường quốc kinh tế lớn thứ hai của thế giới. Tuy nhiên, sau giai đoạn phát triển kinh tế thần kỳ, Nhật Bản dần bước vào giai đoạn suy thoái với hàng loạt những vấn đề được coi là hệ quả của quá trình công nghiệp hoá và đô thị hoá nhanh chóng trước đó. Sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế, xã hội, cùng với môi trường sinh hoạt thuận lợi ở các đô thị lớn, sự gia tăng nhanh chóng các khu công nghiệp tập trung đã kéo theo tình trạng di dân ồ ạt ra các đô thị và khu công nghiệp phát triển, tạo nên tình trạng mất cân bằng dân số cũng như kéo rộng khoảng cách chênh lệch giữa các khu vực, giữa thành thị và nông thôn. Điều này được phản ánh rõ nét trong biểu đồ 1.1 dưới đây. 15
Biểu 1.1: Tình hình dân số thành thị và nông thôn Nhật Bản giai đoạn 1960-1980 (Đơn vị: nghìn người) Thành thị Nông thôn 84,967 89,187 75,428 67,356 59,677 34,622 31,852 29,236 26,972 27,872 1960 1965 1970 1975 1980 Nguồn: tác giả lập theo thông tin của Tổng cục Thống kê Nhật Bản [49, tr.3] Theo thống kê dân số toàn quốc, năm 1960, tổng dân số của Nhật Bản là 94,3 triệu người, trong đó dân số ở khu vực thành thị là 59,6 triệu người, chiếm 63,3%, trong khi đó, dân số ở khu vực nông thôn là 34,6 triệu người, chỉ chiếm 36,7% dân số toàn quốc. Năm 1980, dân số Nhật Bản là 117,06 triệu người, trong vòng 20 năm (1960-1980), tổng dân số đã tăng hơn 22 triệu người. Tuy nhiên, phần lớn dân số vẫn tập trung ở khu vực thành thị với mức tăng khá mạnh, tăng gần 13%, từ 63,3% năm 1960 lên 76,2% năm 1980 (tăng 29,5 triệu người). Ngược lại, dân số ở khu vực nông thôn vốn chỉ chiếm 1/3 dân số cả nước lại có xu hướng giảm liên tục từ 36,7% năm 1960 chỉ còn 23,8% năm 1980 (giảm 6,7 triệu người). Điều này phản ánh sự mất cân bằng dân số nghiêm trọng giữa thành thị và nông thôn. Mặt khác, tình trạng đầu tư và phát triển kinh tế không đồng đều giữa các khu vực đã góp phần làm gia tăng khoảng cách chênh lệch giữa các vùng miền. Biểu 1.2: Tỷ lệ phân bố dân số giữa các khu vực trên toàn quốc năm 1960-1980 16