Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Biên soạn và tổ chức dạy học chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” tại trường THPT tỉnh Hải Dương

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:106

Thêm vào BST

Báo xấu

28
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung chính của đề tài là nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của DHDA chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”. Xây dựng nội dung chuyên đề học tập và kế hoạch DHDA chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”. Thực nghiệm tổ chức DHDA chuyên đề đó tại các trường THPT tỉnh Hải Dương. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Biên soạn và tổ chức dạy học chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” tại trường THPT tỉnh Hải Dương

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ HƯƠNG BIÊN SOẠN VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC CHUYÊN ĐỀ “MỘT SỐ BỆNH DỊCH Ở NGƯỜI VÀ CÁCH PHÒNG, CHỐNG” TẠI TRƯỜNG THPT TỈNH HẢI DƯƠNG LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2020
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGUYỄN THỊ HƯƠNG BIÊN SOẠN VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC CHUYÊN ĐỀ “MỘT SỐ BỆNH DỊCH Ở NGƯỜI VÀ CÁCH PHÒNG, CHỐNG” TẠI TRƯỜNG THPT TỈNH HẢI DƯƠNG Ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Sinh học Mã ngành: 8140111 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Hằng THÁI NGUYÊN - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Hằng. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về những kết quả nghiên cứu trong luận văn. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hương i
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện và hoàn thiện luận văn, ngoài sự cố gắng, nỗ lực của bản thân, tôi còn nhận được sự hướng dẫn nhiệt tình của các thầy cô, sự động viên, ủng hộ của gia đình và bạn bè. Xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn đến TS. Nguyễn Thị Hằng đã tận tình giúp đỡ và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi hoàn thành luận văn này. Xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn đến các thầy cô trong Khoa Sinh học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tận tình truyền đạt những kiến thức quý báu và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn đến Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trường THPT Tứ Kỳ, trường THPT Đoàn Thượng, trường THPT Gia Lộc II - tỉnh Hải Dương đã hỗ trợ và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt thời gian học tập và thực hiện luận văn. Xin chân thành cảm ơn gia đình, các anh chị và các bạn đồng nghiệp đã hỗ trợ, ủng hộ, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thiện đề tài. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hương ii
MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC BẢNG .......................................................................................... vi DANH MỤC CÁC HÌNH........................................................................................... vii MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lí do lựa chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................. 3 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu .......................................................................... 3 4. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................... 4 5. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 4 6. Nội dung nghiên cứu................................................................................................. 4 7. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 4 8. Điểm mới của luận văn ............................................................................................. 5 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............................. 6 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu .......................................................................... 6 1.1.1. Dạy học theo chủ đề và chuyên đề học tập......................................................... 6 1.1.2. Dạy học dự án ..................................................................................................... 7 1.2. Một số khái niệm cơ bản ...................................................................................... 9 1.2.1. Khái niệm dạy học theo chủ đề và chuyên đề học tập ........................................ 9 1.2.2. Khái niệm dạy học dự án .................................................................................. 12 1.2.3. Năng lực và năng lực sinh học.......................................................................... 16 1.3. Biểu hiện của năng lực sinh học ........................................................................ 17 1.3.1. Năng lực nhận thức sinh học ............................................................................ 17 1.3.2. Năng lực tìm hiểu thế giới sống........................................................................ 18 1.3.3. Năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học .................................................. 18 1.4. Thực trạng sử dụng phương pháp dạy học dự án tại các trường THPT tỉnh Hải Dương ... 20 1.4.1. Khái quát về điều tra thực trạng........................................................................ 20 1.4.2. Kết quả nghiên cứu thực trạng .......................................................................... 20 Kết luận chương 1 ....................................................................................................... 24 iii
Chương 2. BIÊN SOẠN VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC DỰ ÁN CHUYÊN ĐỀ HỌC TẬP “MỘT SỐ BỆNH DỊCH Ở NGƯỜI VÀ CÁCH PHÒNG, CHỐNG” ......... 25 2.1. Thiết kế nội dung chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” .................................................................................................... 25 2.1.1. Các nguyên tắc thiết kế nội dung chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng chống” ............................................................................... 25 2.1.2. Quy trình thiết kế nội dung chuyên đề học tập ................................................. 26 2.1.3. Nội dung chuyên đề "Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” ............... 28 2.2. Thiết kế kế hoạch dạy học chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” bằng phương pháp dạy học dự án .................................................. 28 2.2.1. Các nguyên tắc thiết kế kế hoạch dạy học chuyên đề học tập .......................... 28 2.2.2. Các bước thiết kế kế hoạch dạy học chuyên đề học tập ................................... 29 2.2.3. Bản kế hoạch dạy học chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” ...................................................................................................... 34 2.3. Tổ chức dạy học dự án chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” .. 51 2.3.1. Quy trình tổ chức dự án học tập trong dạy học chuyên đề ............................... 51 2.3.2. Tổ chức các hoạt động dạy học dự án .............................................................. 53 Kết luận chương 2 ....................................................................................................... 54 Chương 3. KIỂM NGHIỆM VÀ ĐÁNH GIÁ DẠY HỌC DỰ ÁN TRONG DẠY HỌC CHUYÊN ĐỀ MỘT SỐ BỆNH DỊCH Ở NGƯỜI VÀ CÁCH PHÒNG, CHỐNG ............................................................................... 55 3.1. Mục đích thực nghiệm ....................................................................................... 55 3.2. Đối tượng, thời gian và địa điểm thực nghiệm sư phạm.................................... 55 3.3. Nội dung thực nghiệm sư phạm ......................................................................... 55 3.4. Phương pháp thực nghiệm ................................................................................... 55 3.5. Tiến trình thực nghiệm sư phạm ........................................................................ 56 3.6. Kết quả thực nghiệm sư phạm ........................................................................... 57 3.6.1. Hình ảnh thực hiện các dự án học tập của học sinh .......................................... 57 3.6.2. Phân tích kết quả thực nghiệm sư phạm ........................................................... 59 Kết luận chương 3 ....................................................................................................... 67 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ....................................................................................... 68 1. Kết luận ................................................................................................................... 68 2. Đề nghị .................................................................................................................... 69 DANH MỤC BÀI BÁO ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN .......... 70 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 71 PHỤ LỤC iv
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Chữ viết đầy đủ CĐHT : Chuyên đề học tập DA : Dự án DAHT : Dự án học tập ĐC : Đối chứng DHDA : Dạy học dự án DHTCĐ : Dạy học theo chủ đề DHTDA : Dạy học theo dự án DHTH : Dạy học tình huống GD&ĐT : Giáo dục và Đào tạo GDPT : Giáo dục phổ thông GQVĐ : Giải quyết vấn đề GV : Giáo viên HĐDA : Hoạt động dự án HS : Học sinh NL : Năng lực NLVDKT : Năng lực vận dụng kiến thức PPDH : Phương pháp dạy học SGK : Sách giáo khoa THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông TH : Tình huống TN : Thực nghiệm v
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Các chuyên đề học tập môn Sinh học trong chương trình 2018 ............. 11 Bảng 1.2. Các biểu hiện của năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học .............19 Bảng 1.3. Kết quả điều tra sử dụng phương pháp dạy học dự án ở một số trường THPT tỉnh Hải Dương ................................................................. 21 Bảng 3.1. Đối tượng tham gia thực nghiệm .............................................................55 Bảng 3.2. Tần số điểm kiểm tra trước thực nghiệm .................................................59 Bảng 3.3. Tần suất điểm kiểm tra trước thực nghiệm (%) .......................................59 Bảng 3.4. Đánh giá kết quả hoạt động DA của các nhóm về vận dụng kiến thức ...60 Bảng 3.5. Tần số điểm kiểm tra sau TN1 .................................................................61 Bảng 3.6. Tần suất điểm kiểm tra sau TN1 (%) .......................................................61 Bảng 3.7. Tần suất hội tụ tiến (f%↑) điểm sau TN1 .................................................62 Bảng 3.8. Kiểm định bài kiểm tra sau TN1 .........................................................63 Bảng 3.9. Phân tích phương sai điểm kiểm tra sau TN1 ..........................................64 Bảng 3.10. Tần số điểm kiểm tra sau TN2 .................................................................65 Bảng 3.11. Tần suất điểm kiểm tra sau TN2 (%) .......................................................65 Bảng 3.12. Tần suất hội tụ tiến (f%↑) điểm sau TN ...................................................65 Bảng 3.13. Tầm quan trọng của hoạt động dạy học dự án .........................................66 vi
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Quy trình thiết kế nội dung chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng chống” ................................................................... 26 Hình 2.2. Quy trình thiết kế kế hoạch dạy học các chuyên đề học tập ................... 30 Hình 2.3. Quy trình tổ chức dự án học tập trong chuyên đề ................................... 52 Hình 3.1. Đồ thị tần suất điểm trước TN ................................................................ 60 Hình 3.2. Đồ thị tần suất điểm sau TN1.................................................................. 62 Hình 3.3. Đồ thị tần suất hội tụ tiến (f%↑) điểm sau TN1 ...................................... 62 Hình 3.4. Đồ thị tần suất hội tụ tiến (f%↑) điểm sau TN ........................................ 66 vii
MỞ ĐẦU 1. Lí do lựa chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ định hướng đổi mới giáo dục phổ thông Đổi mới giáo dục phổ thông đã được nêu trong Nghị quyết số 29/NQ-TW: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học” [16]. Định hướng về nội dung giáo dục trong chương trình giáo dục phổ thông 2018 ở nước ta là thực hiện mục tiêu hình thành, phát triển phẩm chất và năng lực người học thông qua các nội dung giáo dục được thực hiện ở tất cả các môn học và hoạt động giáo dục. Chương trình đã xác định, ở giai đoạn định hướng nghề nghiệp, bên cạnh các môn học và hoạt động giáo dục bắt buộc; các môn học lựa chọn thì mỗi môn học có một số chuyên đề học tập. Các chuyên đề học tập của mỗi môn học nhằm thực hiện yêu cầu phân hoá sâu, giúp học sinh tăng cường kiến thức và kĩ năng thực hành, vận dụng kiến thức giải quyết một số vấn đề của thực tiễn, đáp ứng yêu cầu định hướng nghề nghiệp [5]. Chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh học được ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT định hướng về PPDH để hình thành và phát triển năng lực, phẩm chất người học. Trong đó chú trọng các PPDH thực hành, dạy học dựa trên giải quyết vấn đề, dạy học bằng dự án,dạy học dựa trên trải nghiệm, khám phá, dạy học phân hóa,... cùng các kĩ thuật dạy học phù hợp [6]. 1.2. Xuất phát từ đặc điểm nội dung môn sinh học và chuyên đề "Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống" ở trường phổ thông Nội dung sinh học ở giai đoạn định hướng nghề nghiệp vừa hệ thống hoá, củng cố kiến thức, phát triển kĩ năng và giá trị cốt lõi của sinh học đã được học ở giai đoạn 1
giáo dục cơ bản; vừa giúp học sinh tìm hiểu sâu hơn các tri thức sinh học cốt lõi, các phương pháp nghiên cứu và ứng dụng sinh học, các nguyên lí và quy trình công nghệ sinh học thông qua các chủ đề: Sinh học tế bào; Sinh học phân tử; Sinh học vi sinh vật; Sinh học cơ thể; Di truyền học; Tiến hoá và Sinh thái học. Đối tượng nghiên cứu của sinh học là thế giới sinh vật gần gũi với đời sống hàng ngày của học sinh nên thông qua việc tổ chức DHDA, thông qua tổ chức các hoạt động trải nghiệm, thực hành HS sẽ khám phá thế giới tự nhiên, phát triển năng lựa vận dụng kiến thức, kĩ năng vào thực tiễn và khả năng định hướng nghề nghiệp sau giáo dục phổ thông. Hệ thống các chuyên đề học tập nhằm mở rộng, nâng cao kiến thức, rèn luyện kĩ năng thực hành, tìm hiểu ngành nghề để trực tiếp định hướng, làm cơ sở cho các quy trình kĩ thuật, công nghệ thuộc các ngành, nghề liên quan đến sinh học, hướng đến các lĩnh vực của nền công nghệ 4.0 như công nghệ sinh học trong nông nghiệp, y dược, chế biến thực phẩm, bảo vệ môi trường,… được ứng dụng theo cách tích hợp các thành tựu không chỉ của sinh học, mà còn của các khoa học liên ngành [6]. Chuyên đề: “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”(Sinh học 11) giúp học sinh vận dụng được kiến thức, kĩ năng sinh học vào việc giữ gìn và bảo vệ sức khỏe cho bản thân, gia đình và cộng đồng xã hội. 1.3. Xuất phát từ thực trạng dạy học ở trường THPT tỉnh Hải Dương Một trong những phương hướng, nhiệm vụ trọng tâm được Sở GD&ĐT Hải Dương hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ Giáo dục Trung học năm học 2019 - 2020 là tập trung đẩy mạnh chuẩn bị triển khai thực hiện Chương trình giáo dục phổ thông; tiếp tục điều chỉnh nội dung dạy học theo hướng tinh giản, tiếp cận định hướng, chương trình giáo dục phổ thông mới, thực hiện thường xuyên, có hiệu quả các phương pháp, hình thức và kỹ thuật dạy học tích cực, đa dạng hóa các hình thức giáo dục, chú trọng hoạt động trải nghiệm, nghiên cứu khoa học của HS [19]. Như vậy, việc chuẩn bị để thực hiện Chương trình giáo dục phổ thông mới đã được ngành GD&ĐT tỉnh Hải Dương quan tâm, triển khai. Tuy nhiên, trong thực tiễn dạy học, các trường học, các GV gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận thực hiện chương trình vì chưa có những hướng dẫn và chưa được bồi dưỡng cụ thể. Quá trình dạy học vẫn diễn ra theo bài, tiết, dựa theo nội dung sách 2
giáo khoa, bằng các PPDH truyền thống. Điều đó có ảnh hưởng đến việc hình thành kiến thức, kỹ năng, thái độ của HS mang tính thụ động. Vì thế, việc thiết kế nội dung và định hướng PPDH ở Hải Dương dựa trên Chương trình giáo dục Quốc gia là rất cần thiết để tiến tới thực hiện Chương trình giáo dục phổ thông mới. Dạy học dự án (DHDA) là một trong những phương thức dạy học tham gia tích cực vào việc hình thành và phát triển năng lực tự chủ và tự học, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực khoa học [11]. Do đặc điểm là một tỉnh thuộc khu vực đồng bằng sông Hồng, trong vùng khí hậu cận nhiệt đới ẩm, chia làm 4 mùa rõ rệt, thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp, là tỉnh đông dân nhất vùng đồng bằng sông Hồng, chủ yếu thành phần dân số là nông thôn, cộng với khí hậu có mùa mưa kéo dài từ tháng tư đến tháng mười hàng năm, có hiện tượng mưa phùn và nồm nên tình hình bệnh dịch ở địa phương tương đối phức tạp. Do đó, trong quá trình dạy học môn học, nâng cao năng lực sinh học cho học sinh về bệnh dịch ở người tại địa phương bằng phương pháp DHDA là một hình thức dạy học có ý nghĩa, có hiệu quả. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Biên soạn và tổ chức dạy học chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” tại trường THPT tỉnh Hải Dương”. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Xây dựng được nội dung chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”. - Thiết kế được kế hoạch DHDA trong dạy học chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”. - Tổ chức dạy học chuyên đề học tập theo kế hoạch đã thiết kế. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Nội dung chuyên đề và tổ chức DHDA chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”. 3.2. Khách thể nghiên cứu: Hoạt động dạy học Sinh học và hoạt động DHDA ở lớp 11 trường THPT tỉnh Hải Dương. 3
4. Câu hỏi nghiên cứu - Dựa vào cơ sở nào để thiết kế và tổ chức DHDA chuyên đề học tập“Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”? - Nội dung chuyên đề và kế hoạch DHDA chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” được xây dựng và tổ chức phù hợp với điều kiện dạy học ở trường THPT tỉnh Hải Dương như thế nào? - Tổ chức DHDA chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” như thế nào để phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học ở HS? 5. Giả thuyết khoa học Biên soạn và tổ chức DHDA chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” tại các trường THPT tỉnh Hải Dương một cách hợp lí thì sẽ hình thành và phát triển cho HS năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học vào việc phòng chống một số bệnh dịch ở người. 6. Nội dung nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của DHDA chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”. - Xây dựng nội dung chuyên đề học tập và kế hoạch DHDA chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”. - Thực nghiệm tổ chức DHDA chuyên đề đó tại các trường THPT tỉnh Hải Dương. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết Nghiên cứu các văn bản của Đảng và Nhà nước về những định hướng cơ bản của việc đổi mới giáo dục trong giai đoạn hiện nay; các tài liệu về DHDA, về tâm lý học, giáo dục học, về dạy học theo định hướng phát triển NL người học để làm cơ sở khoa học cho đề tài nghiên cứu. Nghiên cứu các tài liệu giáo khoa, tài liệu tham khảo về bệnh dịch, để thiết kế giáo án dạy học bằng phương pháp DHDA chuyên đề: “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”. 7.2. Phương pháp chuyên gia Tham khảo ý kiến của một số GV giàu kinh nghiệm và chuyên gia thuộc lĩnh vực khoa học giáo dục về nội dung và quy trình tổ chức DHDA; các tiêu chí, công cụ 4
để đánh giá năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng thông qua DHDA; nội dung điều tra thực trạng DHDA trong các trường THPT hiện nay; nội dung điều tra và tình trạng bệnh dịch tại địa phương; cách thiết kế nội dung, kế hoạch DHDA và tổ chức DHDA chuyên đề học tập, nội dung chuyên đề học tập được thiết kế. 7.3. Phương pháp điều tra sư phạm - Điều tra thực trạng dạy học môn sinh học, thực trạng DHDA ở trường THPT để làm cơ sở thực tiễn của đề tài. - Khảo sát thực nghiệm về năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng của học sinh khi thực hiện chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống”. 7.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Kiểm nghiệm tổ chức DHDA chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” tại một số trường THPT tỉnh Hải Dương để xác định tính hiệu quả của kế hoạch dạy học đã đề xuất. 7.5. Phương pháp thống kê toán học Sử dụng các tham số thống kê để xử lí, phân tích các kết quả điều tra và thực nghiệm sư phạm. 8. Điểm mới của luận văn - Xây dựng được nội dung chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” phù hợp với đặc điểm dạy học ở tỉnh Hải Dương. - Thiết kế kế hoạch DHDA và tổ chức DHDA chuyên đề học tập “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng, chống” tại một số trường THPT tỉnh Hải Dương. 5
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Dạy học theo chủ đề và chuyên đề học tập DHTCĐ (Themes - Based Learning) là một trong số các mô hình dạy học tích cực, hướng đến chương trình dạy học hình thành và phát triển phẩm chất và năng lực người học. Đây là một chiến lược dạy học cụ thể hóa của mô hình dạy - tự học và quan điểm “lấy người học làm trung tâm”, chú trọng vào những nội dung học tập có tính tổng quát, liên quan đến nhiều lĩnh vực, có nội dung tích hợp những vấn đề mang tính thực tiễn. Tư tưởng DHTCĐ xuất hiện khá sớm. Nhà triết học cổ Hi Lạp Socrate đã nêu “tính vấn đề” khi tọa đàm, tranh luận, là khởi đầu cho DHTCĐ trong dạy học. Sau này (năm 1968), W.Ôkôn đã hoàn thành một công trình khá hoàn chỉnh và có giá trị về DHTCĐ, trong cuốn “Những cơ sở của dạy học theo chủ đề”. Những chương trình giáo dục của các nước phát triển khi thiết kế đều chú trọng đến dạy học theo tiếp cận năng lực và do đó, DHTCĐ, khả năng tích hợp kiến thức lí thuyết gắn liền với thực hành, ứng dụng vào thực tiễn cuộc sống đặc biệt được chú trọng. Theo đánh giá của UNESCO, việc đổi mới nội dung, chương trình và cách tiếp cận nội dung chương trình dạy học ở nhiều quốc gia đang có xu hướng tích hợp theo chủ đề học tập cùng với sự tích hợp công nghệ vào dạy học. Ở Mĩ, nhiều nước Tây Âu và nhiều nước trong khu vực Đông Nam Á như Thái Lan, Indonesia, Singapore, Malaysia, Philipin,… kiến thức về Lý, Hóa, Sinh được tích hợp thành môn Khoa học ở cấp tiểu học và THCS, đến cấp THPT, các môn này được tách ra, nhưng vẫn được yêu cầu xây dựng chủ đề tích hợp có tính thực tiễn cao. Sự tích hợp thành môn Khoa học sẽ được giảng dạy theo một số chủ đề chính, sau đó được phân cấp thành các chủ đề nhỏ hơn. Ở Úc, chương trình Khoa học gồm các chủ đề chính: Làm việc khoa học; Cuộc sống và vật thể sống; Vật liệu tự nhiên và vật liệu nhân tạo; Năng lượng và sự biến đổi; Trái đất và vũ trụ. Ở Thái Lan, chương trình Khoa học gồm các chủ đề chính: Quá trình khoa học; Chất; Sinh vật và môi trường; Năng lượng và sự biến đổi. Mỗi chủ đề chính lại được phát triển thành các chủ đề nhỏ và được phân thành các mức khác nhau từ Tiểu 6
học đến THCS và THPT; Ở Phần Lan, đã triển khai chương trình cải cách giáo dục cấp tiến là loại bỏ việc “dạy theo môn học” truyền thống và ủng hộ việc “giảng dạy theo chủ đề”. Các bài giảng theo môn học được thay thế bởi các bài học dạy theo “hiện tượng”, hay giảng dạy theo chủ đề. Ở nước ta, DHTCĐ đang được nghiên cứu thử nghiệm trong phạm vi hẹp, chưa được triển khai đại trà. Các Sở Giáo dục, các trường học, trong sinh hoạt chuyên môn đã chú trọng về đổi mới PPDH, trong đó có những yêu cầu nhất định đối với DHTCĐ. Tuy nhiên, còn dừng ở mức khuyến khích, dự thi. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ra Công văn số 5555/BGDĐT-GDTrH ngày 8 tháng 10 năm 2014, hướng dẫn sinh hoạt chuyên môn về đổi mới PPDH và kiểm tra, đánh giá; tổ chức và quản lí các hoạt động chuyên môn của trường trung học/trung tâm giáo dục thường xuyên qua mạng, trong đó có hướng dẫn các bước xây dựng chủ đề dạy học theo 5 bước [4]. Nhiều cuộc thi DHTCĐ tích hợp được Bộ GD&ĐT triển khai nhằm kích thích GV sáng tạo, gắn nội dung dạy học với thực tiễn cuộc sống, góp phần đổi mới PPDH. Những nghiên cứu về DHTCĐ đã được một số tác giả đề cập đến [26], [27], [28] có ý nghĩa lí luận cho các nghiên cứu vận dụng DHTCĐ trong các môn học [22], [23]. Các CĐHT lần đầu tiên được đưa vào Chương trình GDPT ở nước ta, thuộc nội dung của các môn học lựa chọn trong giai đoạn định hướng nghề nghiệp, nhằm thực hiện yêu cầu phân hóa sâu, giúp HS tăng cường kiến thức và kĩ năng thực hành, vận dụng kiến thức giải quyết một số vấn đề thực tiễn, đáp ứng yêu cầu định hướng nghề nghiệp [5]. Khi nghiên cứu về DHTCĐ và tổ chức DHTCĐ, chúng tôi thấy có nhiều phương pháp dạy học tích cực để phát triển năng lực của HS. Dạy học dự án là một trong những phương pháp có nhiều hiệu quả. 1.1.2. Dạy học dự án 1.1.2.1. Tình hình nghiên cứu và vận dụng dạy học dự án trên thế giới Trên thế giới, khái niệm dự án (tiếng Anh là Project) có nguồn gốc từ tiếng La tinh và ngày nay được hiểu theo nghĩa phổ thông là một đề án, một dự thảo hay một kế hoạch, trong đó đề án, dự thảo hay kế hoạch này cần được thực hiện nhằm đạt mục đích đề ra. Từ cuối thế kỉ XVI, khái niệm dự án được sử dụng đầu tiên ở Italia cho các sinh viên trường dạy nghề kiến trúc - xây dựng. Sang thế kỉ XVIII đến đầu thế kỉ XIX, 7
do ảnh hưởng của các cuộc cách mạng khoa học - kỹ thuật, DHDA trở thành một PPDH được áp dụng thường xuyên ở các trường kĩ thuật của Pháp, Đức và Thụy Sĩ. Sau đó DHDA được William B. Rogers, Đại học (ĐH) Kĩ thuật Massachusetts giới thiệu ở Mỹ vào năm 1865. Đến cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, DHDA được đưa vào sử dụng trong nhà trường phổ thông ở Mỹ trong phong trào cải cách giáo dục lấy HS làm trung tâm. Thời gian đó các nhà sư phạm mới xây dựng cơ sở lí luận cho phương pháp dự án, coi đây là một PPDH lấy HS làm trung tâm, có thể khắc phục nhược điểm của dạy học truyền thống (GV là trung tâm của quá trình dạy học). Dựa trên cơ sở của các học thuyết tâm lý giáo dục của J. Piagie, L. Vygotxki và các nhà sư phạm như Clements.J.P và Gido.J [29], Dewey [30], Frey.K [31], Kilpatrick.W.H [32], Thomas.J.W [33], DHDA đã được áp dụng cho tất cả các cấp học và các môn học trong các loại môi trường học tập khác nhau. Ngày nay, DHDA đã được sử dụng nhiều như là một hình thức dạy học quan trọng để thực hiện quan điểm dạy học tích cực, định hướng vào hoạt động của người học. DHDA góp phần gắn lý thuyết với thực hành, tư duy và hành động, nhà trường và xã hội, tham gia tích cực vào việc đào tạo năng lực làm việc tự lực, năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp, tinh thần trách nhiệm và khả năng cộng tác làm việc của người học. 1.1.2.2. Tình hình nghiên cứu và vận dụng dạy học dự án ở Việt Nam Từ những năm 70 của thế kỉ XX, DHDA bắt đầu được các nhà lí luận dạy học và GV nghiên cứu và vận dụng trong dạy học ở các trường đại học và phổ thông ở nước ta. Hướng dẫn về DHDA được mô tả trong tài liệu do dự án Việt - Bỉ thực hiện, [7], là căn cứ để các nghiên cứu sau này vận dụng. Đã có rất nhiều luận án nghiên cứu về DHDA trong môn Toán [17] trong môn Vật lí [15]; môn Hóa học [3]; môn Sinh học [21]. Các nghiên cứu về DHDA trong dạy học Sinh học [1], [12], [13], cũng như vận dụng trong dạy học các môn học khác [2], [9], [14],…, đều xác định DHDA là hình thức tổ chức các DAHT, trong đó, người học thực hiện các nhiệm vụ học tập phức hợp, có sự kết hợp giữa lí thuyết với thực hành, giữa kiến thức, kĩ năng với kinh nghiệm thực tiễn dưới sự hướng dẫn, điều khiển của GV. Nghiên cứu về DHDA khá đa dạng. Mỗi môn học khi vận dụng DHDA có mục tiêu, nội dung và cách tổ chức khác nhau nhưng đều hướng tới tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS. 8
Tuy nhiên, do các CĐHT là nội dung GDPT mới, chưa có tác giả nào nghiên cứu DHDA các CĐHT, trong đó có CĐHT “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng chống” (Sinh học 11), nên luận văn này sẽ hướng tới nghiên cứu vận dụng DHDA trong dạy học chuyên đề “Một số bệnh dịch ở người và cách phòng chống” tại các trường THPT tỉnh Hải Dương theo hướng hình thành và phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học vào việc phòng chống một số bệnh dịch ở người. Kết quả nghiên cứu về xây dựng nội dung CĐHT và tổ chức DHDA trong dạy học chuyên đề này sẽ có ý nghĩa làm nguồn tài liệu tham khảo và góp phần tiệm cận đến việc thực hiện Chương trình GDPT mới - chương trình hình thành và phát triển năng lực của HS. 1.2. Một số khái niệm cơ bản 1.2.1. Khái niệm dạy học theo chủ đề và chuyên đề học tập DHTCĐ là một trong những chiến lược dạy học cụ thể hóa của mô hình dạy - tự học và quan điểm “Lấy người học làm trung tâm”, là mô hình mới thay thế cho mô hình dạy học truyền thống, bằng việc chú trọng vào những nội dung học tập có tính tổng quát, liên quan đến nhiều lĩnh vực với trung tâm là HS và có nội dung tích hợp những vấn đề mang tính thực tiễn. Có nhiều quan điểm khác nhau về DHTCĐ. Trong luận văn này, chúng tôi sử dụng quan điểm: DHTCĐ (Theme-based learning) là hình thức dạy học dựa vào việc thiết kế chủ đề dạy học và tổ chức dạy học chủ đề đó. GV sử dụng PPDH tích cực, không chỉ truyền thụ kiến thức mà tập trung vào việc hướng dẫn HS tự lực tìm kiếm thông tin, sử dụng kiến thức vào giải quyết các nhiệm vụ học tập. DHTCĐ tăng cường sự tích hợp kiến thức, làm cho các kiến thức có mối liên hệ mạng lưới đa chiều, tích hợp vào nội dung kiến thức các ứng dụng kĩ thuật và thực tiễn đời sống, làm cho nội dung học tập có ý nghĩa hơn, hấp dẫn người học hơn, rèn luyện đồng thời được cả NL chung và NL chuyên biệt [27]. DHTCĐ là mô hình dạy học có thể dễ dàng vận dụng vào thực tiễn hiện nay, quan trọng là phải tổ chức lại một số bài học thành một chủ đề mang tính tích hợp, có ý nghĩa thực tiễn hơn so với cách trình bày của sách giáo khoa mà chúng ta đang có. Với những ưu thế nổi trội của mình như gắn học với hành, nhà trường và xã hội; phát huy tối đa dạy học tích hợp; rèn luyện cho HS năng lực GQVĐ, DHTCĐ có thể giải quyết được các vấn đề liên quan đến đổi mới giáo dục hiện nay: 9
- Tiếp cận dạy học theo định hướng phát huy tính tích cực của HS. - Giải quyết mâu thuẫn về tính giới hạn trong định lượng nội dung sách giáo khoa và sự bùng nổ thông tin, tri thức với nhu cầu cập nhật kiến thức trong việc học. - Thực hiện tiếp cận dạy học theo định hướng hình thành năng lực cho HS. Chủ đề trong dạy học là một đơn vị kiến thức tương đối trọn vẹn mà khi học xong chủ đề, người học có thể vận dụng được kiến thức để giải quyết một vấn đề thực tiễn hoặc giải quyết một vấn đề trong bối cảnh mới. Khi lựa chọn chủ đề, cần chú trọng đến các nguyên tắc: Đảm bảo tính khoa học; Đảm bảo tính thực tiễn; Đảm bảo tính hệ thống, thống nhất của các nội dung, các hoạt động trong chủ đề; Đảm bảo tính sư phạm. Bên cạnh việc tích hợp kiến thức, chủ đề dạy học cần chú ý tích hợp các mặt giáo dục, chú trọng phát triển NL người học. DHTCĐ có những thay đổi so với khuôn mẫu truyền thống: HS học bài theo phương pháp hợp tác, làm việc theo nhóm nhỏ để GQVĐ, có thể cải tiến nhiều kỹ năng trong quá trình hình thành kiến thức và phát triển NL. Khi vận dụng DHTCĐ, lựa chọn chủ đề là việc làm cần thiết. Lựa chọn chủ đề cần trả lời được các câu hỏi [25], Cơ sở lựa chọn chủ đề là gì? Tại sao lại phải tích hợp? Tích hợp nội dung nào là hợp lý? Các nội dung cụ thể đó là gì? Logic và mạch phát triển các nội dung đó như thế nào? Vì vậy, tăng cường xây dựng và dạy học các chủ đề tích hợp là xu hướng tất yếu của quá trình đổi mới giáo dục ở nước ta. Khắc phục mặt hạn chế của chương trình hiện hành là tổ chức dạy học theo bài/tiết, sẽ gặp phải những bất cập về tính logic, hệ thống và thời gian lên lớp, trong chương trình mới đã được thiết kế ở mỗi khối lớp một số CĐHT. Các CĐHT hướng tới mục đích của giáo dục về định hướng nghề nghiệp, giúp HS tăng cường vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học giải quyết những vấn đề của thực tiễn, do đó HS sẽ tích cực trong quá trình học tập. Mỗi CĐHT trong chương trình môn Sinh học GDPT 2018 có thời lượng là 10 tiết hoặc 15 tiết; tổng thời lượng dành cho các chuyên đề học tập môn sinh học là 35 tiết/năm học. HS được chọn 3 cụm chuyên đề học tập ở mỗi khối lớp 10, 11, 12. Các chuyên đề học tập của môn Sinh học được phát triển chủ yếu từ nội dung các chủ đề 10
sinh học ứng với chương trình mỗi khối. Các chuyên đề nhằm mở rộng, nâng cao kiến thức qua tìm hiểu thực tế, để định hướng các ngành nghề có liên quan đến lĩnh vực sinh học. Nội dung các chuyên đề hướng tới các lĩnh vực như: chế biến thực phẩm, bảo vệ môi trường, công nghệ sinh học trong nông nghiệp, y - dược, năng lượng tái tạo,... Các lĩnh vực này ứng dụng những thành tựu của sinh học và các khoa học liên ngành như: bản đồ gene, liệu pháp gene, giải trình tự gene,...). Có thể hình dung các chuyên đề học tập của Sinh học phổ thông (Bảng 1.1). Bảng 1.1. Các chuyên đề học tập môn Sinh học trong chương trình GDPT 2018 Chuyên đề Lớp 10 Lớp 11 Lớp 12 Chuyên đề 10.1: Công nghệ tế bào và một số thành tựu 15 tiết Chuyên đề 10.2: Công nghệ enzyme và ứng dụng 10 tiết Chuyên đề 10.3: Công nghệ vi sinh vật trong xử lí ô 10 tiết nhiễm môi trường Chuyên đề 11.1: Dinh dưỡng khoáng - tăng năng suất 10 tiết cây trồng và nông nghiệp sạch Chuyên đề 11.2: Một số bệnh dịch ở người và cách 15 tiết phòng, chống Chuyên đề 11.3: Vệ sinh an toàn thực phẩm 10 tiết Chuyên đề 12.1: Sinh học phân tử 15 tiết Chuyên đề 12.2: Kiểm soát sinh học 10 tiết Chuyên đề 12.3: Sinh thái nhân văn 10 tiết Để dạy học các chuyên đề trên cần sử dụng các PPDH và hình thức kiểm tra - đánh giá tích cực nhằm HS tự chủ động tham gia vào hoạt động học, có sáng tạo khi thực hiện nhiệm vụ học tập phù hợp với mục tiêu giáo dục đề ra, nhưng phải phù hợp với đối tượng HS và điều kiện của trường và địa phương, có như vậy HS sẽ nhớ được kiến thức lâu hơn và biết vận dụng kiến thức đã học vào thực tế để phát hiện và giải quyết các vấn đề trong cuộc sống; khuyến khích và tạo điều kiện cho HS tự tạo sản phẩm trong hoạt động học tập. Để tổ chức dạy học chuyên đề này GV có thể sử dụng nhiều phương pháp để hình thành và phát triển năng lực cho người học, một trong những phương pháp đó là DHDA. 11