Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Dạy học địa lí Địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh phổ thông các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:132

Thêm vào BST

Báo xấu

38
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về dạy học ĐLĐP, đề tài đã thiết kế các bài giảng Địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh góp phần đổi mới PPDH Địa lí cho học sinh PT các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên qua đó hình thành và phát triển các năng lực cần thiết và giáo dục tình yêu quê hương, đất nước cho học sinh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Dạy học địa lí Địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh phổ thông các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÂM NGUYỄN THU HIỀN DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG CÁC TRƯỜNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: LL&PP dạy học môn Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thái Nguyên, năm 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÂM NGUYỄN THU HIỀN DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG CÁC TRƯỜNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: LL&PP dạy học môn Địa lí Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Viết Khanh Thái Nguyên, năm 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Các thông tin, số liệu trích dẫn trong quá trình nghiên cứu đều được ghi rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Lâm Nguyễn Thu Hiền XÁC NHẬN CỦA XÁC NHẬN CỦA TRƯỞNG KHOA CHUYÊN MÔN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. Trần Viết Khanh i
LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin chân thành tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo, PGS.TS. Trần Viết Khanh, người hướng dẫn khoa học, đã tận tình chỉ bảo và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin cảm ơn những góp ý vô cùng quý báu của các nhà khoa học, sự tạo điều kiện giúp đỡ của thầy cô trong Bộ môn Phương pháp dạy học Địa lí, Khoa Địa lí, Phòng Đào tạo và các phòng ban chức năng khác thuộc trường ĐH Sư phạm, Đại học Thái Nguyên - nơi tôi được vinh dự học tập và tham gia nghiên cứu; Ban Giám hiệu, giáo viên các trường Dân tộc Nội trú Trung Học Cơ Sở Phú Lương, Phổ thông Dân tộc Nội trú Nguyễn Bỉnh Khiêm Võ nhai và trường PT Dân tộc Nội trú Thái Nguyên nơi tiến hành điều tra khảo sát và tổ chức thực nghiệm. Xin gửi những lời tri ân chân thành nhất tới gia đình, bạn bè vì đã luôn quan tâm, động viên và ủng hộ để tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu. Mặc dù tôi đã có nhiều cố gắng trong quá trình thực hiện đề tài, nhưng do còn hạn chế về trình độ chuyên môn nên không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự chỉ dẫn, góp ý và giúp đỡ quý báu của các thầy, cô giáo và các bạn đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 15 tháng 04 năm 2018 TÁC GIẢ LUẬN VĂN Lâm Nguyễn Thu Hiền ii
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan ...........................................................................................................i Lời cảm ơn ............................................................................................................ ii Mục lục ................................................................................................................. iii Danh mục chữ viết tắt ...........................................................................................iv Danh mục các bảng số liệu..................................................................................... v Danh mục các hình ................................................................................................vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài................................................................................................ 1 2. Mục tiêu ............................................................................................................. 2 3. Nhiệm vụ ........................................................................................................... 2 4. Giới hạn nghiên cứu.......................................................................................... 2 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu .......................................................... 3 6. Lịch sử nghiên cứu............................................................................................ 5 7. Những đóng góp của đề tài ............................................................................... 8 NỘI DUNG .........................................................................................................10 Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG CÁC TRƯỜNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH THÁI NGUYÊN ...............................................................................................10 1.1. Cơ sở lí luận .................................................................................................10 1.1.1. Một số Khái niệm .....................................................................................10 1.1.2. Một số vấn đề chung về đổi mới dạy học................................................10 1.1.3. Khái niệm về năng lực, chương trình giáo dục định hướng năng lực ...14 1.2. Cơ sở thực tiễn .............................................................................................23 1.2.1. Chương trình địa lí địa phương trong phân phối chương trình môn Địa lí............................................................................................................................23 1.2.2. Đặc điểm dân cư dân tộc tỉnh Thái Nguyên và đặc điểm tâm sinh lí của học sinh dân tộc thiếu số .....................................................................................24 1.2.3. Thực trạng dạy học ĐLĐP theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên. ..................................28 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ...................................................................................31 iii
Chương 2 TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG CÁC TRƯỜNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH THÁI NGUYÊN ................................................................................................32 2.1. Các phương pháp, kĩ thuật, hình thức dạy học địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực. ..................................................................................32 2.1.1 Phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực....................32 2.1.2 Kĩ thuật dạy học theo định hướng phát triển năng lực ...........................44 2.2.3 Các hình thức tổ chức dạy học địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh phổ thông các trường DTNT tỉnh Thái Nguyên .52 2.2 Quy trình xây dựng bài học địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực................................................................................................................57 2.2.1 Định hướng chung .....................................................................................57 2.2.2. Quy trình xây dựng bài học ......................................................................58 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ...................................................................................65 Chương 3 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM, ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ...................................................................................................66 3.1. Mục đích, nhiệm vụ, nguyên tắc của thực nghiệm sư phạm .....................66 3.1.1. Mục đích của thực nghiệm sư phạm ........................................................66 3.1.2 Nhiệm vụ ....................................................................................................66 3.1.3 Nguyên tắc thực nghiệm............................................................................67 3.2 Tổ chức thực nghiệm ....................................................................................67 3.2.1 Thời gian thực nghiệm ..............................................................................67 3.2.2 Đối tượng thực nghiệm..............................................................................67 3.2.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ........................................................68 3.3. Căn cứ và tiêu chí để đánh giá, xếp loại kết quả thực nghiệm sư phạm ..69 3.3.1. Căn cứ đánh giá, xếp loại .........................................................................69 3.3.2. Tiêu chí đánh giá, xếp loại .......................................................................69 3.3.3. Cách xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm ...............................................69 3.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm: ...................................................................70 3.4.1. Về hoạt động của giáo viên và học sinh. .................................................70 3.4.2. Về thái độ của học sinh. ...........................................................................71 3.4.3. Kết quả kiểm tra kiến thức. ......................................................................71 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ...................................................................................76 KẾT LUẬN ..........................................................................................................77 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................80 PHỤ LỤC iv
DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT STT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ 1 DHDA Dạy học dự án 2 DTTS Dân tộc thiểu số 3 ĐC Đối chứng 4 ĐLĐP Địa lí địa phương 5 GV Giáo viên 6 HS Học sinh 7 PT Phổ thông 8 PT DTNT THCS Phổ thông Dân tộc Nội trú trung học cơ sở 8 PPDH Phương pháp dạy học 9 SGK Sách giáo khoa 10 THPT Trung học phổ thông 11 THCS Trung học cơ sở iv v
DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1. So sánh một số đặc trưng của chương trình định hướng nội dung và chương trình định hướng năng lực ............................................................16 Bảng 1.2. Các năng lực chung .............................................................................17 Bảng 1.3 Các năng lực chuyên biệt môn Địa lí ...................................................21 Bảng 2.1. Phân loại các dạng câu hỏi...................................................................45 Bảng 2.2. Câu hỏi theo cấp độ nhận thức ...........................................................46 Bảng 3.1. Danh sách các bài thực nghiệm ...........................................................67 Bảng 3.2. Danh sách các lớp và số lượng học sinh tham gia thực nghiệm ..........68 Bảng 3.3. Danh sách giáo viên tham gia thực nghiệm sư phạm ..........................68 Bảng 3.4. Kết quả khảo sát hoạt động của giáo viên và học sinh trong giờ học .70 Bảng 3.5. Khảo sát thái độ của học sinh ở hai lớp thực nghiệm và đối chứng khi giáo viên đặt câu hỏi (đơn vị: %) ..............................................................71 Bảng 3.6. Kết quả thực nghiệm tại trường PT DTNT –THCS Phú Lương .........71 Bảng 3.7. Kết quả thực nghiệm tại trường DTNT Nguyễn Bỉnh Khiêm Võ Nhai ....72 Bảng 3.8. Kết quả thực nghiệm tại trường DTNT Thái Nguyên ........................73 Bảng 3.9. Kết quả thực nghiệm chung tại 03 trường ..........................................74 v vi
DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 1.1. Sơ đồ cấu trúc năng lực ........................................................................14 Hình 2.1: Sơ đồ kĩ thuật “khăn trải bàn” ..............................................................49 Hình 3.1: Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tại trường PT DTNT THCS Phú Lương ...................................................72 Hình 3.2: Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tại trường PT DTNT Nguyễn Bỉnh Khiêm Võ Nhai.................................73 Hình 3.3: Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tại trường PT DTNT Thái Nguyên ............................................................74 Hình 3.4: Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tại trường 3 trường. ...................................................................................75 vi vii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong giai đoạn hiện nay, phát triển nguồn nhân lực nói chung và nguồn nhân lực các dân tộc thiểu số là một trong ba khâu đột phá chiến lược của đất nước. Với sự quan tâm của Đảng và Chính phủ những năm qua nguồn nhân lực các dân tộc thiểu số đã có bước phát triển, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, giảm nghèo vùng dân tộc và miền núi. Bước vào thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa và hội nhập quốc tế, bên cạnh những thành tựu đạt được, nguồn nhân lực các dân tộc thiểu số còn bộc lộ nhiều hạn chế yếu kém: Lao động dân tộc thiểu số chủ yếu tập trung trong lĩnh vực nông nghiệp, tỷ lệ lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật rất thấp, chủ yếu là lao động giản đơn và chưa qua đào tạo; nhận thức, kỹ năng sống, khả năng thích ứng môi trường mới còn hạn chế; tác phong và kỷ luật lao động của nguồn nhân lực các dân tộc thiểu số còn nhiều bất cập; số lượng, cơ cấu và chất lượng đội ngũ cán bộ dân tộc thiểu số chưa theo kịp sự phát triển và yêu cầu thực tiễn. Nghị quyết số 29 của Hội Nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã nêu rõ mục tiêu cụ thể của giáo dục phổ thông “Đối với giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”. [12] Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực (định hướng phát triển năng lực) nay còn gọi là dạy học định hướng kết quả đầu ra được bàn đến nhiều từ những năm 90 của thế kỷ 20 và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo dục quốc tế. Giáo dục định hướng phát triển năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học, đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp. Chương trình này nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách chủ thể của quá trình nhận thức. 1
Thái Nguyên là một tỉnh miền núi, từ nhiều thế kỉ trước Thái Nguyên là địa bàn cư trú của nhiều dân tộc anh em, trong đó có một số dân tộc thiểu số có trình độ dân trí còn nhiều hạn chế vì vậy mà việc dạy học Địa lí địa phương cho học sinh PT theo định hướng phát triển năng lực ở các trường Dân tộc Nội trú có vai trò cực kì quan trọng bởi vì Địa lí địa phương là một bộ phận quan trọng của địa lý Tổ quốc nên việc hiễu rõ kiến thức địa lí Địa phương chính là cơ sở quan trọng để học sinh có thể học tốt kiến thức Địa lí Tổ quốc và kiến thức Địa lí nói chung. Bên cạnh đó việc hiểu rõ kiến thức Địa lí địa phương sẽ giúp các em có những định hướng và hành động đúng đắn trong lao động sản xuất tại địa phương, tham gia xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp. Vì những lí do trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “ Dạy học địa lí Địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên” 2. Mục tiêu Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lí luận và thực tiễn về dạy học ĐLĐP, đề tài đã thiết kế các bài giảng Địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh góp phần đổi mới PPDH Địa lí cho học sinh PT các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên qua đó hình thành và phát triển các năng lực cần thiết và giáo dục tình yêu quê hương, đất nước cho học sinh. 3. Nhiệm vụ - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn về dạy học Địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT ở các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên. - Thiết kế các bài học địa lí Địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT ở các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên. - Thực nghiệm sư phạm, đánh giá kết quả nghiên cứu và đưa ra những khuyến nghị, đề xuất cần thiết. 4. Giới hạn nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu do có nhiều điều kiện hạn chế (về thời gian, tài chính…) nên đề tài chỉ giới hạn ở việc dạy học địa lý địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh phổ thong các trường dân tộc nội trú tỉnh Thái Nguyên. 2
5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1 Quan điểm nghiên cứu 5.1.1. Quan điểm thực tiễn Thực tiễn giáo dục là nguồn gốc, là động lực, là tiêu chuẩn và là mục đích của quá trình nghiên cứu khoa học giáo dục, quan điểm thực tiễn trong nghiên cứu khoa học giáo dục cho phép ta nhìn thấy sự xuất hiện, sự phát triển, diễn biến và kết thúc của các sự vật hiện tượng trong thực tiễn, phát hiện quy luật tất yếu của sự phát triển đối tượng, giúp các nhà khoa học kiểm tra kết quả nghiên cứu trong hoạt động thực tiễn giáo dục, cải tạo thực tiễn giáo dục. 5.1.2.Quan điểm hệ thống Nghiên cứu theo quan điểm hệ thống cho phép nhìn nhận một cách khách quan, toàn diện về hiện tượng giáo dục, thấy được mối quan hệ của hệ thống với các đối tượng khác trong hệ thống lớn, từ đó xác định được các con đường tổng hợp, tối ưu để nâng cao chất lượng giáo dục. 5.1.3.Quan điểm tích hợp Trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học giáo dục, quan điểm tiếp cận tích hợp là chỉ một quan niệm GD toàn diện con người, chống lại hiện tượng làm cho con người phát triển thiếu hài hòa, cân đối. Tích hợp còn có nghĩa là thành lập một loại hình nhà trường mới, bao gồm các thuộc tính trội của các loại hình nhà trường vốn có. 5.1.4.Quan điểm lịch sử Trong nghiên cứu cho phép ta nhìn thấy toàn cảnh sự xuất hiện, sự phát triển, diến biến và kết thúc của các sự vật hiện tượng, mặt khác giúp ta phát hiện qui luật tất yếu của sự phát triển đối tượng, giúp các nhà khoa học nghiên cứu và hoạt động thực tiễn giáo dục tránh được những sai lầm không đáng có. 5.1.6.Quan điểm công nghệ dạy học Là một hệ thống phương tiện, phương pháp và kỹ năng (thậm chí, nghệ thuật), tác động vào con người, hình thành một nhân cách xác định. - Dựa trên quan điểm duy vật biện chứng, kế thừa và phát triển kết quả của những công trình nghiên cứu trước đây về dạy học ĐLĐP theo định hướng phát triển năng lực. 3
5.2 Phương pháp nghiên cứu 5.2.1.Phương pháp thu thập và xử lí thông tin Các nguồn tài liệu gồm sách báo, tạp chí chuyên ngành, các báo cáo khoa học, các đề tài nghiên cứu, các trang web cung cấp thông tin và các chỉ thị, nghị quyết của ngành giáo dục có liên quan đến đề tài. Để đề tài đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm, trong quá trình thu thập tài liệu phải đặc biệt chú ý đến nội dung chương trình SGK Địa lý 9 và 12 ban cơ bản, sách hướng dẫn của giáo viên, cùng với các tài liệu tham khảo khác. 5.2.2 Phương pháp điều tra, quan sát Đó là phương pháp đi khảo sát thực tế ở một số trường phổ thông trong tỉnh Thái Nguyên để nắm rõ thực trạng dạy và học địa lý địa phương theo định hướng phát triển năng lực ở các trường Dân tộc Nội trú hiện nay. Dự giờ của một số giáo viên đang dạy Địa lý địa phương, phỏng vấn và phát phiếu điều tra cho học sinh và giáo viên để rút ra những nhận xét chính xác, khách quan. Đồng thời để đưa ra những kiến nghị cần thiết, giúp cho việc giảng dạy và học tập bộ môn Địa lý, trong đó có địa lý địa phương ở các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên. 5.2.3.Phương pháp phân tích hệ thống Để đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm của đề tài, trong quá trình thực hiện đề tài cần phải xem xét, phân tích các đối tượng nghiên cứu trong một hệ thống hoàn chỉnh. Có như vậy, mới rút ra được những kết luận khách quan, chính xác về vấn đề đưa ra. 5.2.4.Phương pháp thực nghiệm sư phạm Để kiểm chứng tính khoa học và thực tiễn của đề tài, phải tiến hành thực nghiệm sư phạm. Đó là cách trực tiếp giảng dạy hoặc nhờ một số giáo viên có kinh nghiệm ở một số trường phổ thông giúp đỡ giảng dạy phần bài giảng do tác giả thiết kế theo mục đích của đề tài. Sau đó dùng phiếu thăm dò lấy ý kiến của giáo viên và học sinh nhằm kiểm nghiệm các kết quả lý thuyết mà đề tài đưa ra. Phân tích các kết quả thực nghiệm thu được, rút ra những nhận định cần thiết và từ đó đề ra một số kiến nghị giúp cho việc dạy học địa lý địa phương nói riêng, cũng như địa lý nói chung có được hiệu quả như mong muốn. 4
5.2.5. Phương pháp thống kê toán học Vận dụng lý thuyết xác suất thống kê và thống kê toán học để xử lý, phân tích các kết quả thu được sau khi tiến hành thực nghiệm sư phạm ở các trường Dân tộc Nội trú tại tỉnh Thái Nguyên, nhằm đánh giá tính khả thi của đề tài, đồng thời là căn cứ khoa học để xác định xu hướng phát triển của đối tượng để đề xuất những biện pháp thực hiện cho tốt. 6. Lịch sử nghiên cứu Lịch sử nghiên cứu của vấn đề dạy học địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực người học đã được đề cập đến ở nhiều tài liệu trong và ngoài nước 6.1.Ở nước ngoài 6.1.1. Đối với kiến thức địa lí địa phương Ở Liên Xô (trước đây) và các nước Đông Âu đã có rất nhiều công trình nghiên cứu địa lý địa phương cả về lý luận và về thực tiễn. Tổng kết vấn đề này, K.F.Stroev (1974) khẳng định: tài liệu địa lý địa phương là cơ sở tốt nhất để hình thành biểu tượng, khái niệm địa lý cho học sinh và minh hoạ cho các bài giảng địa lý. Chính địa lý địa phương là môi trường tốt nhất để học sinh có thể vận dụng những kiến thức đã học vào thực tiễn sinh động ở nơi các em đang sinh sống. Ở Pháp và nhiều nước khác như Hoa Kỳ, Ôxtraylia, Thái Lan, Ấn Độ… địa lý địa phương cũng được đưa vào chương trình phổ thông, bắt đầu từ việc tìm hiểu quê hương cho tới việc công bố các công trình nghiên cứu và hướng dẫn giảng dạy địa lý địa phương. Mục đích của việc giảng dạy địa lý địa phương trong nhà trường ở nước ngoài là góp phần giáo dục lòng yêu quê hương đất nước, bồi dưỡng cho học sinh khả năng tìm hiểu và năng lực tư duy tổng hợp đối với các vấn đề của địa phương. 6.1.2. Đối với dạy học theo định hướng phát triển năng lực - Tác giả: V.A.Crutetxki, V.N.Miaxisốp đã xuất bản công trình nghiên cứu “Năng lực toán học” - Tác giả: Coovaliốp, V.P. Iaguncôva đã xuất bản công trình nghiên cứu“Năng lực văn học” 5
Nhìn chung, đây là những công trình nghiên cứu cơ bản về mặt lí luận và thực tiễn về năng lực trong nền tâm lí học Liên Xô trong khoảng thời gian từ năm 1936 đến năm 1941 -Tác giả Miller đã đề xuất mô hình kim tự tháp năm 1990, trong đó đi sâu phân tích 4 mức độ khác nhau của mục đích dạy học theo hướng tiếp cận năng lực bao gồm: “kiến thức, kĩ năng, thể hiện và hành động”. Theo mô hình này, ở mức thấp nhất người học đạt được kết quả về kiến thức và kĩ năng, ở mức độ cao hơn, người học thể hiện được năng lực và hành động thực tế phù hợp với năng lực của mình. - Các tác giả Johnson & Ratcliff (2004), Linton (2009) và Blanxel & Moore (2012) đã xác định và đánh giá hệ thống các năng lực cốt lõi mà người học cần đạt được trong quá trình học tập là: năng lực cốt lõi, năng lực xuyên văn hóa; năng lực chuyên biệt và năng lực nghề nghiệp… 6.2.Ở Việt Nam 6.2.1. Đối với kiến thức địa lí địa phương Nghiên cứu địa lý địa phương đã được tiến hành từ lâu. Có thể coi Nguyễn Trãi với “Dư địa chí” (ra đời vào thế kỷ XV) là người đặt nền móng cho việc nghiên cứu vấn đề này. Gần đây hàng loạt “Địa chí” của các tỉnh đã được biên soạn như: “Địa phương chí Hà Bắc” (Hoàng Thiếu Sơn), “Địa phương chí Hải Phòng” (Hoàng Đạo Thuý), “Địa lý địa phương các tỉnh” (Viện Khoa học xã hội Việt Nam), “Địa lý các tỉnh và thành phố Việt Nam” (Lê Thông)… Để đáp ứng yêu cầu đưa kiến thức địa lý địa phương vào trong dạy học phổ thông, các tỉnh cũng đã chủ động tổ chức nghiên cứu và biên soạn tài liệu địa lý địa phương dùng riêng cho tỉnh mình. Đến nay hầu hết các tỉnh trong cả nước đã làm được điều này, tiêu biểu có Hà Nội, Hải Phòng, Bắc Ninh, Thái Bình, Thái Nguyên… 6.2.2. Đối với dạy học theo định hướng phát triển năng lực - Tác giả Xavier có công trình “ Khoa sư phạm tích hợp hay làm thế nào để phát triển các năng lực ở nhà trường” do Đào Trọng Quang, Nguyễn Ngọc Nhị dịch, Nxb Giáo Dục,1996, tác giả đã đưa ra khái niệm năng lực, phân biệt năng lực bộ môn và liên môn; năng lực cơ bản. 6
Cuốn sách : “Pisa và các dạng câu hỏi”, các tác giả Nguyễn Hải Châu và Lê Thị Mỹ Hà, Nxb Giáo dục Việt Nam, 2012. Đây là cuốn sách biên soạn tổng quan về các đánh giá Pisa, dạng câu hỏi Pisa tiêu biểu. Cuốn sách chỉ ra năng lực đọc hiểu, khung đánh giá mức độ đọc hiểu của Pisa; năng lực khoa học, khung đánh giá năng lực khoa học của Pisa 2006; đánh giá năng lực toán học phổ thông trong Pisa và khung đánh năng lực toán học. Phát triển chương trình đại học theo hướng tiếp cận năng lực: xu thế và nhu cầu, tác giả Hoàng Thị Tuyết – Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh. Tạp chí Phát triển và hội nhập số 9/ tháng 03-04/2013, bài báo đã giới thiệu những mô hình phát triển chương trình đại học theo hướng phát triển năng lực trên thế giới. Theo tác giả, phát triển chương trình đại học theo hướng phát triển năng lực ở Việt Nam là một đường lối chiến lược để làm cho giáo dục đại học Việt Nam gắn đào tạo với nhu cầu kinh tế - xã hội. Trong cuốn “Lí luận dạy học hiện đại - một số vấn đề về đổi mới phương pháp dạy học”, 2012 của tác giả Benrd Meier và Nguyễn Văn Cường đã đề cập đến giáo dục định hướng phát triển năng lực và một số quan điểm, phương pháp và kĩ thuật dạy học phát huy tính tích cực cho HS. Hay trong cuốn “Lí luận dạy học hiện đại - cơ sở đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học” (2014) của tác giả Benrd Meier và Nguyễn Văn Cường, đã đề cập đến phát triển năng lực như là mục tiêu dạy học, định hướng phát triển năng lực là một xu hướng giáo dục quốc tế. Tác giả cũng đưa ra các quan điểm, PPDH và kĩ thuật dạy học nhằm phát triển năng lực của người học. Thấy được vai trò quan trọng của việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực nhằm phát huy tính tích cực của người học, từ năm học 2014-2015 Bộ GD và ĐT đã điều chỉnh nội dung dạy học theo hướng phát triển năng lực của học sinh, rèn luyện cho học sinh năng lực vận dụng kiến thức nhằm giải quyết các vấn đề trong học tập và thực tiễn. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã biên soạn nhiều tài liệu, tổ chức nhiều khóa tập huấn bồi dưỡng giáo viên dạy học theo định hướng phát triển năng lực: Tài liệu tập huấn thí điểm phát triển chương trình giáo dục nhà trường phổ thông, Bộ giáo dục và đào tạo, 7
dự án phát triển giáo viên các cấp học, tháng 8 năm 2013. Nội dung chính của tài liệu đề cập đến việc đánh giá khái quát chương trình, SGK giáo dục phổ thông hiện hành; định hướng xây dựng chương trình giáo dục phổ thông sau năm 2015; hướng dẫn phát triển chương trình giáo dục nhà trường phổ thông; kiểm tra, đánh giá HS theo định hướng phát triển năng lực. Nghiên cứu về dạy học theo định hướng phát triển năng lực, đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực cũng đã được các tác giả công bố trên các tạp chí khoa học, các luận văn thạc sĩ: “Phát triển năng lực nhận thức, tư duy cho học sinh trung học phổ thông qua bài tập hóa học” Đinh Văn Khoa – Đại Học Sư phạm Hà Nội; “Rèn luyện năng lực hợp tác cho học sinh trong giảng dạy chương hóa vô cơ và năng lượng sinh học 11 THPT” Phạm Huyền Thương – Đại học Sư phạm Hà Nội; “ Xây dựng và sử dụng bài tập nhận thức trong dạy học Địa lý 10 THPT theo định hướng phát triển năng lực” Phạm Khánh Ly – Đại học Sư phạm Hà Nội; “Đổi mới dạy học Địa lý 12 – THPT theo định hướng phát triển năng lực” Nguyễn Thị Thu Hường – Đại học Sư phạm Hà Nội, 2014. Các công trình nghiên cứu trên đều nêu ra vai trò quan trọng của dạy học phát triển năng lực trong giáo dục hiện nay nhằm phát huy vai trò chủ động, sáng tạo của học sinh cũng như đưa ra các phương pháp dạy học nhằm phát huy năng lực của học sinh. Nhận xét chung - Phần lớn các công trình nghiên cứu và tư liệu trên đây đều trực tiếp hoặc gián tiếp đề cập đến vấn đề địa lí địa phương ở nhiều góc độ lý luận và thực tiễn khác nhau. - Chưa có công trình nào nghiên cứu một cách chuyên biệt, hệ thống về việc dạy học địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT các trường Dân tộc Nội trú Thái Nguyên nói riêng. 7. Những đóng góp của đề tài - Đề tài nghiên cứu được tổng quan cơ sở lí luận và thực tiễn của việc dạy học Địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT ở các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên 8
- Đưa ra một số phương pháp, kĩ thuật và hình thức tổ chức dạy học Địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực. - Thiết kế được các hoạt động dạy học địa lí Địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT ở các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên - Kết quả của đề tài là tài liệu tham khảo cho việc dạy học Địa lí địa phương theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh PT ở các trường Dân tộc Nội trú tỉnh Thái Nguyên. 9
NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DẠY HỌC ĐỊA LÍ ĐỊA PHƯƠNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG CÁC TRƯỜNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH THÁI NGUYÊN 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Một số Khái niệm 1.1.1.1. Phương pháp dạy học “Thuật ngữ phương pháp trong tiếng Hy Lạp là “Méthodos” có nghĩa là con đường, cách thức hoạt động nhằm đạt được mục đích nhất định. Vì vậy, phương pháp là hệ thống những hành động tự giác, tuần tự nhằm đạt được những kết quả phù hợp với mục đích đã định”. [13] PPDH phản ánh sự vận động của quá trình nhận thức của học sinh nhằm đạt được mục đích đề ra. Nó phản ánh sự vận động của nội dung đã được nhà trường quy định, cách trao đổi thông tin giữa thầy và trò, cách thức điều khiển hoạt động nhận thức, kích thích và xây dựng động cơ, tổ chức hoạt động nhận thức và kiểm tra, đánh giá kết quả hoạt động. 1.1.1.2. Kĩ thuật dạy học Kĩ thuật dạy học là những biện pháp, cách thức hành động của giáo viên và HS trong các tình huống hành hoạt động nhằm thực hiện giải quyết một nhiệm vụ (nội dung) cụ thể. Để phát triển được các năng lực cho HS, người GV cần tuân thủ các quy trình mang tính đặc trưng của mỗi kĩ thuật dạy học và phải có sự linh hoạt, sáng tạo và nghệ thuật giải quyết các tình huống sư phạm. 1.1.1.3. Hình thức dạy học Hình thức tổ chức dạy học là toàn bộ những cách thức tổ chức hoạt động của giáo viên và học sinh trong quá trình day học ở thời gian và địa điểm nhất định với những phương pháp và phương tiện dạy học cụ thể nhằm thực hiện những nhiệm vụ dạy học. 1.1.2. Một số vấn đề chung về đổi mới dạy học Đổi mới hình thức, phương pháp dạy học nhằm phát huy tính chủ động, tích cực, sáng tạo và rèn luyện phương pháp tự học; tăng cường kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức, kỹ năng vào giải quyết các vấn đề thực tiễn 10
Thực hiện định hướng về đổi mới Giáo dục Đào tạo theo các quan điểm, chủ chương của Đảng trong giai đoạn hiện nay, việc đổi mới nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học và kiểm tra, đánh giá theo định hướng năng lực người học trong giáo dục phổ thông cần được thực hiện một cách đồng bộ. Cụ thể như sau: Về nội dung dạy học Nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho giáo viên áp dụng thường xuyên và hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã chỉ đạo các địa phương giao quyền tự chủ xây dựng và thực hiện kế hoạch giáo dục, phát huy vai trò sáng tạo của nhà trường và giáo viên. Theo đó, các cơ sở giáo dục trung học, tổ chuyên môn và giáo viên được chủ động, linh hoạt trong việc xây dựng kế hoạch giáo dục định hướng phát triển năng lực HS phù hợp với điều kiện thực tế của nhà trường, địa phương và khả năng của HS. Nhà trường tổ chức cho giáo viên rà soát nội dung chương trình, sách giáo khoa, điều chỉnh nội dung dạy học theo hướng tinh giản; xây dựng các chủ đề tích hợp, liên môn nhằm khắc phục hạn chế về cấu trúc chương trình kiểu "xoáy ốc" dẫn đến một số kiến thức HS đã được học ở lớp dưới có thể lại được tác giả đưa vào sách giáo khoa lớp trên theo lôgic của vấn đề khiến HS phải học lại một cách chưa hợp lý, gây quá tải. Kế hoạch giáo dục của mỗi trường được xây dựng từ tổ bộ môn, được phòng, sở góp ý và phê duyệt để làm căn cứ tổ chức thực hiện và thanh tra, kiểm tra. Kế hoạch như vậy tạo điều kiện cho các trường được linh hoạt áp dụng các hình thức tổ chức giáo dục, các phương pháp dạy học tiên tiến mà không bị áp đặt từ cấp trên. Về phương pháp dạy học Có nhiều năng lực cần hình thành và phát triển cho HS trong dạy học như: năng lực tự học; năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề; năng lực sáng tạo; năng lực giao tiếp và hợp tác; năng lực sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông... Trong số đó, phát triển năng lực sáng tạo, năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề của HS là mục tiêu quan trọng, qua đó góp phần thúc đẩy sự hình thành và phát triển của các năng lực khác. Để có thể đạt được mục tiêu đó, phương pháp dạy học cần phải đổi mới sao cho phù hợp với tiến trình nhận thức khoa học để HS có thể tham gia vào hoạt động tìm tòi sáng tạo giải quyết vấn đề; góp phần đắc lực hình thành năng lực hành động, phát huy tính tích cực, độc lập, sáng tạo của HS để từ đó bồi dưỡng cho HS phương pháp tự học, hình thành khả năng học tập suốt đời. Việc 11