Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Dạy học phần lí luận văn học ở lớp 10 theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu tác phẩm văn chương cho học sinh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:111

Thêm vào BST

Báo xấu

39
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là tìm ra biện pháp phù hợp, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học phần lí luận văn học ở lớp 10. Để hiểu rõ hơn, mời các bạn tham khảo chi tiết nội dung luận văn này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Dạy học phần lí luận văn học ở lớp 10 theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu tác phẩm văn chương cho học sinh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ĐỖ VĂN THẮNG DẠY HỌC PHẦN LÍ LUẬN VĂN HỌC Ở LỚP 10 THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC - HIỂU TÁC PHẨM VĂN CHƯƠNG CHO HỌC SINH Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Bộ môn Văn - Tiếng Việt Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Hoàng Mai Diễn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
THÁI NGUYÊN – 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi và được sự hướng dẫn khoa học của TS. Hoàng Mai Diễn. Các nội dung nghiên cứu, kết quả trong luận văn này là trung thực và chưatừng được công bố dưới bất kỳ hình thức nào. Nếu phát hiện có bất kỳ sự gian lận nào tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về nội dung luận văn của mình. Mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đều được ghi rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2016 Tác giả luận văn Đỗ Văn Thắng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn i
LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn khoa học TS. Hoàng Mai Diễn, đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, khoa Sau đại học, khoa Ngữ văn, các thầy cô giáo giảng dạy cùng toàn thể các bạn học viên lớp cao học K22 trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tận tình giảng dạy, góp nhiều ý kiến quý báu cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu khoa học và làm luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh của trường THPT Trực Ninh B đã giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu. Chân thành cảm ơn những tình cảm quý báu của những người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã cổ vũ, động viên, góp ý và tiếp thêm động lực để tôi hoàn thành luận văn này. Mặc dù có nhiều cố gắng, nhưng do thời gian có hạn và năng lực bản thân còn nhiều hạn chế trong kinh nghiệm nghiên cứu, nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp, chỉ bảo của các thầy, cô giáo và các bạn đồng nghiệp. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2016 Tác giả luận văn Đỗ Văn Thắng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ii
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục những chữ viết tắt.............................................................................. iv Danh mục bảng .................................................................................................... v MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 NỘI DUNG ......................................................................................................... 8 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ..................... 8 1.1. Cơ sở lí luận............................................................................................... 8 1.1.1. Một số vấn đề về dạy học LLVH ở trường THPT ................................. 8 1.1.2. Một số vấn đề về dạy học theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC. 19 1.2 Cơ sở thực tiễn.......................................................................................... 28 1.2.1. Thực trạng dạy học LLVH ở trường THPT ......................................... 28 1.2.2. Thực trạng dạy - học bài học “Văn bản văn học” và bài học “Nội dung và hình thức của văn bản văn học” trong SGK Ngữ văn 10 .......................... 30 Chương 2. MỘT SỐ BIỆN PHÁP DẠY HỌC PHẦN LÍ LUẬN VĂN HỌC Ở LỚP 10 THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC - HIỂU TÁC PHẨM VĂN CHƯƠNG CHO HỌC SINH ................................................... 38 2.1. Nhóm biện pháp hình thành tri thức LLVH ở lớp 10 theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC cho HS ................................................................. 38 2.1.1. Hướng dẫn học sinh tự học trước giờ LLVH ....................................... 38 2.1.2. Sử dụng hệ thống câu hỏi gợi dẫn và hoạt động linh hoạt ................... 42 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iii
2.1.3. Sử dụng ngữ liệu tiêu biểu trong làm cho các tri thức lí luận hiện lên sống động........................................................................................................ 46 2.1.4. Tăng cường cho học sinh thảo luận, hoạt động nhóm ......................... 48 2.1.5. Sử dụng công nghệ thông tin trong dạy học......................................... 50 2.2. Nhóm biện pháp vận dụng tri thức LLVH ở lớp 10 theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu TPVC cho HS ................................................................. 52 2.2.1. Vận dụng lí thuyết về cấu trúc VBVH vào đọc - hiểu TPVC .............. 52 2.2.2. Vận dụng lí thuyết về nội dung và hình thức của VBVH vào đọc - hiểu TPVC .............................................................................................................. 59 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................... 64 3.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 64 3.2. Phương pháp thực nghiệm...................................................................... 64 3.3. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm .......................................................... 65 3.3.1. Đối tượng thực nghiệm......................................................................... 65 3.3.2. Địa bàn thực nghiệm ............................................................................ 65 3.4. Nội dung thực nghiệm ............................................................................. 65 3.5. Dạy học thực nghiệm............................................................................... 77 3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................. 77 3.6.1. Biện pháp đánh giá ............................................................................... 77 3.6.2. Hình thức đánh giá ............................................................................... 78 3.6.3. Kết quả thực nghiệm ............................................................................ 78 3.6.4. Nhận xét đánh giá kết quả thực nghiệm ............................................... 80 KẾT LUẬN....................................................................................................... 83 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 85 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iv
DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT Giáo viên : GV Học sinh : HS Lí luận văn học : LLVH Nhà xuất bản : Nxb Tác phẩm văn chương : TPVC Trung học phổ thông : THPT Sách giáo khoa : SGK Sách giáo viên : SGV Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iv
DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 3.1. Kết quả dạy thực nghiệm .................................................................. 78 Bảng 3.2. Kết quả dạy học đối chứng................................................................ 79 Bảng 3.3. Tổng hợp so sánh bài học thực nghiệm với bài học đối chứng ........ 79 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn v
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đê tài 1.1. Lí luận văn học là một bộ phận của phân môn Văn học, nhưng lại có tầm quan trọng rất lớn đối với cả bộ môn và có quan hệ mật thiết với phân môn Văn học. Những kiến thức LLVH sẽ giúp GV trang bị cho HS những công cụ và phương tiện cơ bản để từng bước hình thành năng lực văn, đặc biệt là năng lực đọc - hiểu TPVC. Qua LLVH, HS có thể cảm thụ thẩm mỹ một cách có ý thức từ các phương diện của TPVH như: ngôn từ, hình ảnh, nhịp điệu. LLVH cũng giúp HS nâng cao năng lực tư duy.Đó là khả năng phát hiện vấn đề, đặt vấn đề trước một đối tượng, một hiện tượng nào đó của đời sống hiện thực hay đời sống văn học, khoa học.Ngoài ra, LLVH còn giúp HS bồi dưỡng năng lực diễn đạt. 1.2. Đối với bộ môn Ngữ văn trong trường THPT, lâu nay người ta mới chỉ quan tâm nhiều đến việc đổi mới dạy học TPVC, những kiến thức về Tiếng Việt, tập làm văn, đặc biệt là kiến thức về lí luận ít được quan tâm hơn. Trong khi đó LLVH là hệ thống tri thức có tính chất đặc thù trong chương trình Ngữ văn ở trường phổ thông, có khả năng trang bị những hiểu biết cơ bản về các khái niệm, đặc điểm có tính bản chất đặc trưng của văn học. Kiến thức bài LLVH ở các khối lớp nói chung và lớp đầu cấp là vô cùng cần thiết cho môn học, thậm chí được ví như những chiếc chìa khóa giúp HS mở được kho tàng văn học vốn vô cùng đa dạng, phong phú thông qua việc mã hóa tác phẩm văn học. Đánh giá việc dạy LLVH trong nhà trường THPT, GS. Phan Trọng Luận viết: “chất lượng của việc dạy và học văn chương có được nâng cao hay không là phụ thuộc một phần không nhỏ vào việc dạy và học lí luận văn chương như thế nào”. Đối với HS lớp 10 - lớp đầu tiên của cấp học THPT - bắt đầu một giai đoạn mới, nên những e ngại, kém hứng thú với việc học các bài về lí luận là khó tránh khỏi.Vì vậy, việc điều tra, khảo sát, tìm ra những biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả của phần học này là điều cần thiết. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 1
1.3. Trong thực tế, dạy học phần LLVH trong chương trình THPT nói chung và việc dạy học phần LLVH ở lớp 10 nói riêng gặp rất nhiều khó khăn: tri thức lí luận là những tri thức có tính chất khái quát, tổng hợp cao; kiến thức về LLVH và văn chương của HS còn yếu; nội dung bài học thường có dung lượng lớn nhưng thời gian để dạy học còn rất eo hẹp; kiến thức mang tính trừu tượng cao khiến người học khó hình dung, nắm bắt; nhiều GV có năng lực hạn chế khiến giờ dạy khô khan thiếu sinh động; HS thiếu hứng thú thậm chí coi thường giờ học… Những khó khăn trên đã khiến cho hiệu quả dạy và học phần LLVH đạt kết quả không cao. 1.4. Khi học phần LLVH, đa số các em HS mới chỉ dừng lại ở góc độ nhận biết. Tức là HS ghi nhớ, nhận diện, tái hiện được các khái niệm, tri thức lí luận đã học trong một hoàn cảnh cụ thể nào đó.Hoặc dừng lại ở góc độ thông hiểu - khả năng nắm được, hiểu được ý nghĩa của các khái niệm, hiện tượng, sự vật; giải thích được, chứng minh được, là mức độ cao hơn nhận biết.Khả năng vận dụng các tri thức LLVH vào việc tiếp nhận văn học, đọc - hiểu TPVC còn nhiều hạn chế. Từ những lí do trên, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Dạy học phần lí luận văn học ở lớp 10 theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu tác phẩm văn chương cho học sinh” nhằm khắc phục những khó khăn, giải quyết thực trạng trên, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học phần LLVH này. 2. Lịch sử vấn đề Trong cuốn “Phương pháp dạy học” (I.A.Rez, Phan Thiều dịch, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1983), tác giả đã khẳng định tri thức LLVH là công cụ, phương tiện để bạn đọc đi vào chiều sâu của thế giới hình tượng nghệ thuật, kích thích sự hiểu biết, hứng thú của họ “nắm được các khái niệm quan trọng nhất của lí luận văn học, những khái niệm này cần thiết hướng dẫn đi vào chiều sâu của bản chất nghệ thuật. Ngoài ra, tìm hiểu nguyên lí lí luận văn học sẽ kích thích tinh thần Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 2
ham hiểu biết, hứng thú đối với khoa học, tạo điều kiện hình thành một thái độ khoa học đối với các hiện tượng nghệ thuật”. Trong bài “Lí luận văn học với học sinh phổ thông” (tạp chí nghiên cứu Giáo dục số 5/1994), tác giả Cao Đức Tiến định hướng “Để nắm vững các khái niệm lí luận văn học thì điều quan trọng là phải thiết lập được mối liên hệ giữa các khái niệm trong tri thức học sinh”. Tiếp theo, phải “tính toán một cách đầy đủ về nhu cầu và khả năng ở từng lứa tuổi của học sinh để dạy lí luận văn học”. Cuối cùng là “Dùng kiến thức lí luận liên hệ chặt chẽ với thực tiễn phân tích tác phẩm nhằm mục đích tích cực hóa việc cảm thụ tác phẩm văn chương”. Trong luận văn “Hình thành khái niệm lí luận văn học với việc phát triển năng lực cảm thụ tác phẩm văn chương cho học sinh các lớp chuyên văn ở trường phổ thông trung học chuyên” của Nguyễn Xuân Lập do GS. Phan Trọng Luận hướng dẫn đã đề xuất một số biện pháp nâng cao hiệu quả dạy LLVH: Phát huy thế mạnh về năng lực tư duy khái quát và tư duy hình tượng của HS các lớp chuyên văn, nắm vững chương trình - lựa chọn kiến thức cơ bản, cung cấp trực tiếp các khái niệm LLVH là hình thức dạy học quan trọng để khắc sâu các khái niệm lí luận cho HS các lớp chuyên văn, hình thành và khắc sâu khái niệm LLVH qua các bài học về Văn học sử, Giảng văn, Làm văn. Với hai cuốn sách cùng tên “Phương pháp dạy học văn” của hai nhóm tác giả Phan Trọng Luận - Trương Dĩnh (2008, Nxb ĐHSP, Hà Nội) ; Phan Trọng Luận - Trương Dĩnh - Nguyễn Thanh Hùng - Trần Thế Phiệt (2008, Nxb ĐHQG, Hà Nội), các tác giả đã đề xuất hướng hình thành khái niệm LLVH như sau: - Thứ nhất: “Trong dạy học lí luận văn học cũng không nên chỉ tuyệt đối lựa chọn con đường quy nạp. Sự cần thiết lựa chọn phương pháp thông tin trực tiếp các khái niệm lí luận văn học là có thể chấp nhận được và cần thiết phải thực hiện đối với học sinh THPT”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 3
- Thứ hai: Sử dụng “Phương pháp phân tích mẫu để hình thành khái niệm”. Nghĩa là “Từ một bài văn, bài thơ cụ thể, từ những hiện tượng văn học cụ thể, giáo viên giúp học sinh đi đến một kết luận có tính khái quát về văn học”. - Thứ ba: “Cũng có thể tuyển chọn một đoạn văn viết thích hợp để cho học sinh làm bài tập văn. Từ đó củng cố thêm hiểu biết của học sinh về các khái niệm lí luận văn học, vừa rèn luyện lối viết văn lí luận giàu cảm xúc và hình ảnh”. - Thứ tư: “Tuy nhiên, có một yêu cầu rất quan trọng trước khi bắt tay vào giảng dạy là giáo viên phải nắm vững hệ thống khái niệm lí luận văn học cần hình thành cho học sinh qua mỗi lớp để có thể liên kết một cách chặt chẽ, chủ động với các bài học và bài tập văn trong cả năm học”. Theo tác giả Phương Lựu trong cuốn “Lí luận văn học” cho rằng “phương pháp dạy học lí luận chủ yếu là phải kết hợp giữa lí thuyết và thực hành”. Cuốn “Sách giáo viên Ngữ văn 10”, Phan Trọng Luận, bài “Nội dung và hình thức văn bản văn học”, tác giả đưa ra định hướng trong quá trình dạy bài lí luận “Tốt nhất, giáo viên nên chọn những ví dụ mà mình cảm thấy tâm đắc và phù hợp với trình độ học sinh, như thế việc trình bày dễ sinh động, hấp dẫn” và “Cuối giờ, giáo viên nên dành thời gian hướng dẫn học sinh làm các bài luyện tập”. Như vậy, số công trình nghiên cứu về dạy học LLVH không phải là ít, nhưng việc đi sâu vào nghiên cứu “Dạy học phần lí luận văn học ở lớp 10 theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu tác phẩm văn chương cho học sinh” thì chưa có một công trình nghiên cứu chuyên sâu nào. Đó là yếu tố quan trọng để chúng tôi triển khai luận văn này. 3. Mục đích nghiên cứu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 4
Tìm ra biện pháp phù hợp, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học phần lí luận văn học ở lớp 10. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Hoạt động dạy học các bài lí luận văn học trong SGK Ngữ văn 10. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Bài học về “Văn bản văn học” và bài học về “Nội dung và hình thức của văn bản văn học”. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu trên bình diện lý thuyết: khái niệm LLVH, mục đích của dạy LLVH trong chương trình THPT, hiệu quả của việc dạy LLVH. 5.2. Nghiên cứu thực tiễn dạy học: Chương trình LLVH ở THPT,thực trạng dạy LLVH ở trường THPT,thực trạng dạy và học bài học “Văn bản văn học” và bài học “Nội dung và hình thức của văn bản văn học”. 5.3. Thực nghiệm sư phạm: Thiết kế dạy học bài “Nội dung và hình thức của văn bản văn học”, đồng thời dạy học thực nghiệm để kiểm tra những đề xuất của luận văn. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp tổng hợp lí luận: Sử dụng phương pháp tổng hợp lí luận nhằm đưa ra những cơ sở lí luận về nghiên cứu dạy học phần LLVH, tìm hiểu những đặc điểm của HS THPT, đặc biệt là HS lớp 10 để từ đó đưa ra nội dung, phương pháp, biện pháp, cách thức dạy học lí luận phù hợp với các em. 6.2. Phương pháp điều tra khảo sát: Sử dụng phương pháp này để thống kê, điều tra, dự giờ tiết dạy của GV bài “Văn bản văn học” và bài “Nội dung và hình thức của văn bản văn học”; tìm hiểu khả năng tiếp thu của HS, sử dụng phiếu điều tra đối với GV và HS để nắm được những thuận lợi, khó khăn trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 5
quá trình dạy và học, những nguyện vọng và những đề xuất của họ, từ đó nghiên cứu đề tài một cách sát thực góp phần nâng cao hiệu quả dạy học. 6.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Từ kết quả nghiên cứu của đề tài tiến hành thiết kế bài học và dạy thực nghiệm để kiểm chứng đề tài. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận luận văn bao gồm 3 chương Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của đề tài Chương 2: Một số biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học phần lí luận văn học ở lớp 10 theo hướng phát triển năng lực đọc - hiểu tác phẩm văn chương cho học sinh Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 6
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 7
NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Một số vấn đề về dạy học LLVH ở trường THPT 1.1.1.1. Khái niệm lí luận văn học Theo cuốn “Từ điển thuật ngữ văn học” của Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) thì LLVH là “Một bộ môn của khoa nghiên cứu văn học, có nhiệm vụ nghiên cứu bản chất, chức năng xã hội và thẩm mỹ, quy luật phát triển của sáng tác văn học, có tác dụng xác định phương pháp luận và phương pháp phân tích văn học. Các vấn đề của lí luận văn học bao gồm có 3 nhóm: lí thuyết về các đặc trưng phản ánh đời sống hiện thực bằng hình tượng nghệ thuật, lí thuyết về cấu trúc tác phẩm văn học và lí thuyết về quá trình văn học”[9, tr.173]. Trong cuốn sách này, các tác giả còn cho rằng LLVH “Là hệ thống khái niệm lí thuyết, trừu tượng hóa khỏi nội dung cụ thể, các khái niệm lí luận văn học có một tính phổ quát, rất chung, cho nên khi sử dụng phải được bổ sung và làm xác minh thêm về mặt lịch sử… Mặt khác, các thuật ngữ lí luận văn học có một tính chức năng. Chúng chẳng những biểu hiện các khái niệm tương ứng với các hiện tượng, bình diện, thuộc tính của văn học, mà còn chỉ ra các chức năng của khái niệm lí luận văn học trong việc phản ánh các quy luật khái quát của văn học”[9, tr.173-174]. Tác giả Lại Nguyên Ân trong cuốn “150 thuật ngữ văn học” cho rằng LLVH là “bộ môn nghiên cứu văn học ở bình diện lí thuyết khái quát. Lí luận văn học nghiên cứu bản chất của sáng tác văn học, chức năng xã hội - thẩm mỹ của nó, đồng thời xác định phương pháp luận và phương pháp phân tích văn học. Có thể tập hợp các vấn đề nghiên cứu văn học bởi lí luận văn học vào ba Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 8
nhóm chính: 1. Lý thuyết về đặc trưng của văn học như hoạt động sáng tạo tinh thần của con người… 2. Lý thuyết về cấu trúc của tác phẩm văn học… 3. Lý thuyết về quá trình văn học…” [1, tr.194-195]. Trong cuốn “Giáo trình lí luận văn học” GS. Trần Đình Sử (chủ biên) cũng đã giải thích: “một bộ phận của khoa học nghiên cứu văn học, là khoa học chuyên nghiên cứu các quy luật chung của hoạt động văn học, nó bao gồm các nguyên lí về bản chất, đặc trưng, tác phẩm và thể loại, sáng tác tiếp nhận và quá trình phát triển văn học”[39, tr.19]. Nếu lịch sử văn học và phê bình văn học lấy những hiện tượng văn học cụ thể làm đối tượng thì LLVH lấy phương diện cấu trúc, những đặc điểm chung của văn học, hoặc những đặc điểm của hiện tượng văn học phát triển đến mức điển hình làm đối tượng chủ yếu thì “Lí luận văn học nghiên cứu văn học như một hoạt động sáng tạo tinh thần thẩm mỹ của con người, bao gồm các hoạt động của các yếu tố, quan hệ tạo thành hoạt động đó. Nó nghiên cứu các hiện tượng văn học cụ thể để rút ra các khái niệm phổ biến về bản chất, tính chất quy luật của văn học.Chính vì vậy, nội dung của lí luận văn học là các khái niệm, các phạm trù về văn học” [39, tr.10]. Giữa LLVH, lịch sử văn học và phê bình văn học có mối quan hệ chặt chẽ, có sự tác động qua lại với nhau. Không có lịch sử về đối tượng thì không có lí luận về đối tượng, nhưng nếu không có lý luận về đối tượng thì thậm chí ý nghĩa lịch sử của nó cũng không có được vì lúc đó sẽ không có khái niệm đối tượng về cả ý nghĩa và giới hạn của nó. Nhận định về mối quan hệ giữa LLVH và văn học sử, nhà phê bình văn học Nga Sernưsepxki viết: “Không có lịch sử thì không có lí luận và ngược lại không có lí luận thì không có ý niệm về lịch sử”. Xét về mặt lí thuyết, LLVH cung cấp khái niệm về đối tượng, không nắm vững hệ thống khái niệm mà LLVH xây dựng, thì các nhà phê bình văn học, nghiên cứu văn học sẽ không đề xuất được những nhiệm vụ khoa học riêng của mình và cũng không thâm nhập được sâu vào các hiện tượng được nghiên cứu. Ngược lại, lịch Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 9
sử văn học và phê bình văn học cung cấp những nhận định về từng nền văn học, về tác giả, tác phẩm tiêu biểu cho sự khái quát của LLVH. 1.1.1.2. Mục đích của việc dạy học LLVH ở trường THPT Thứ nhất: Dạy học LLVH giúp HS nắm được những khái niệm cơ bản về LLVH Trong dạy học LLVH, muốn HS chiếm lĩnh được các sáng tác văn chương một cách chủ động, tích cực thì điều đầu tiên là phải trang bị cho các em những kiến thức căn bản, nền tảng về LLVH. Ví như ở lớp 10, các em sẽ được trang bị những khái niệm cơ bản về nội dung và hình thức của VBVH như: đề tài, chủ đề, tư tưởng, cảm hứng nghệ thuật, ngôn từ, kết cấu, thể loại… Khi đi tìm hiểu bất kì một TPVC nào, HS phải trả lời được câu hỏi: TPVC đó nói về cái gì? ( Đề tài của TPVC đó là gì?); Vấn đề chính của TPVC là gì (Chủ đề của tác phẩm là gì?). Trên cơ sở đó, dưới sự tổ chức hướng dẫn của GV thông qua việc tìm hiểu: ngôn từ, kết cấu, thể loại của tác phẩm, HS sẽ rút ra được ý nghĩa về nội dung, tư tưởng của tác phẩm. Thứ hai: Dạy học LLVH trong trường phổ thông sẽ giúp HS có được định hướng đúng đắn trong việc cảm thụ thẩm mỹ TPVC Kiến thức về lí luận sẽ không tàn phá, hoặc giết chết khả năng cảm thụ văn học của HS mà ngược lại “Trình độ am hiểu lí luận chỉ tăng cường, hỗ trợ thêm cho khả năng cảm thụ thẩm mỹ mà thôi. Nhấn mạnh kĩ năng thưởng thức mà coi nhẹ nâng cao trình độ lí luận văn học chính là đã vô tình duy trì trình độ của học sinh ở mức độ thấp nhất của kiến thức” [30, tr3.49]. Mác - nhà triết học nổi tiếng người Đức đã có lần phát biểu “nếu anh muốn hưởng thụ nghệ thuật thì phải được đào tạo về nghệ thuật”. Quả thật như vậy, khi đi tìm hiểu một tác phẩm trữ tình mà ta không hiểu, không nắm bắt được những đặc điểm chung của tác phẩm trữ tình về: nội dung tác phẩm trữ tình, nhân vật trữ tình, loại tác phẩm trữ tình, phân loại thơ trữ tình; không nắm được các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 10
đặc điểm của ngôn ngữ thơ trữ tình: ngôn ngữ thơ trữ tình bão hòa cảm xúc, ngôn ngữ thơ giàu nhạc tính; cách tổ chức một bài thơ trữ tình… thì sao có được những cảm nhận sâu sắc về tác phẩm ấy; tìm hiểu một tác phẩm tự sự thuộc thể loại truyện ngắn chẳng hạn, mà ta không hiểu được những khái niệm cơ bản về: cốt truyện, sự kiện, chi tiết nghệ thuật điển hình… thì hỏi làm sao ta có thể thâm nhập vào bên trong tác phẩm để có thể cảm nhận, nắm bắt được tư tưởng nghệ thuật mà nhà văn muốn gửi gắm tới người đọc thông qua các hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm. Tương tự như vậy, khi đi tìm hiểu một tác phẩm kịch cụ thể nếu không nắm bắt được những vấn đề lí luận cơ bản về: xung đột kịch, hành động kịch, cốt truyện kịch… thì ta không thể nào có thể nắm bắt được tiến trình, diễn biến của vở kịch để rồi đưa ra những cảm nhận, đánh giá… về nó. Như vậy, chỉ khi bạn đọc - HS được cung cấp, nắm vững và vận dụng được tri thức lí luận thì khi đó LLVH mới trở thành công cụ giúp cho anh ta cảm nhận được cái hay, cái đẹp ẩn sau lớp ngôn từ nghệ thuật được nhà văn xây dựng. Thứ ba: Dạy học LLVH hỗ trợ HS tiếp nhận TPVC một cách sáng tạo Tác phẩm văn học là công trình nghệ thuật ngôn từ do một cá nhân hoặc tập thể sáng tạo nhằm thể hiện khái quát bằng hình tượng về cuộc sống con người, biểu hiện tâm tư, tình cảm, thái độ của chủ thể trước thực tại. Ngôn từ nhất là ngôn từ nghệ thuật lại thường chứa đựng trong đó tính mơ hồ, đa nghĩa.Vì vậy, để hiểu được những điều mà nhà văn muốn nói trong tác phẩm thì càng đòi hỏi phải cần đến những tri thức LLVH.Trước một TPVC có giá trị, rất nhiều bạn đọc cũng đã cảm nhận được cái hay, cái hấp dẫn, sự lôi cuốn của nó nhưng lại không ít người không thể giải thích được nó hay ở chỗ nào, tại sao nó lại hấp dẫn ta.Nói như nhà phê bình văn học người Nga Bêlinxki thì đó thực sự là sự “thích thú đau khổ”.Điều gì dẫn đến sự cảm nhận khác nhau trên, một phần nguyên nhân ở chỗ, anh ta không hoặc có ít nhiều hiểu biết về những tri thức LLVH. Vì vậy, khi đã nắm chắc những tri thức LLVH thì không những HS sẽ hiểu đúng về TPVC mà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 11
trên cơ sở đó còn sáng tạo, tìm ra được những tư tưởng, ý nghĩa mới vượt qua tầng văn bản thông thường của nó. 1.1.1.3. Nguyên tắc dạy học LLVH ở trường THPT Tác giả Phan Trọng Luận (chủ biên), Trương Dĩnh trong cuốn “Phương pháp dạy học văn”, tập 2, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội, năm 2011 cho rằng dạy học LLVH ở THPT bao gồm ba nguyên tắc: Một là: Dạy học LLVH chủ yếu thông qua việc tìm hiểu tác giả, tác phẩm và lịch sử văn học Tri thức này đã được cung cấp ở THCS và tiếp tục thực hiện ở THPT với yêu cầu cao hơn và hệ thống hóa… “Cần làm sao cho học sinh có thể vận dụng những tri thức ấy váo sự tìm hiểu các trào lưu, các trường phái, các quy luật phát triển trong tiến trình lịch sử của văn học Việt Nam” [28, tr.219]. Cơ sở của nguyên tắc này đó là quy luật nhận thức, là trình độ tâm lí, nhận thức của đối tượng HS, cũng như bản chất, nội dung của môn Ngữ văn. Kiến thức LLVH vốn là những khái niệm tổng hợp, có tính chất khái quát rút ra từ việc nghiên cứu bản chất nội dung và hình thức các sáng tác văn học. Việc giảng LLVH ở bất cứ cấp nào cũng không thể tách rời được việc nghiên cứu phân tích sáng tác cụ thể, nghĩa là từ việc giới thiệu lí thuyết kèm theo việc chứng minh bằng ví dụ cụ thể. Việc dạy học LLVH không thể quy vào một số lí luận có tính chất lí thuyết thuần túy. Cách giảng dạy đó đã vô tình cướp mất nội dung cụ thể, sinh động của các khái niệm, do đó HS khó mà tiếp thu được. Gắn liền việc học các khái niệm LLVH với việc nghiên cứu các sáng tác và sự kiện văn học là một nguyên tắc quan trọng, vì HS không thể nắm được đặc trưng hay tính giai cấp của văn học ngoài những dẫn chứng cụ thể về các bài văn, tác phẩm, khuynh hướng. Tùy từng trình độ lứa tuổi và khả năng tư duy của HS mà nguyên tắc trên được tiến hành theo những phương pháp khác nhau: Từ trừu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 12