Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:142

Thêm vào BST

Báo xấu

45
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở khảo sát, đánh giá thực trạng công tác giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân, đề tài đề xuất và thực nghiệm quy trình, giải pháp nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục văn hóa học đường thông qua dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM –––––––––––––––––––– TRẦN THU HẰNG GIÁO DỤC VĂN HÓA HỌC ĐƯỜNG TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: LL&PPDH Bộ môn Lý luận chính trị Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Thị Lan THÁI NGUYÊN - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực chưa hề được sử dụng và công bố ở bất kỳ một công trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng các thông tin trích dẫn trong luận văn đều được xác định rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, ngày 20 tháng 9 năm 2018 Tác giả Trần Thu Hằng i
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thiện luận văn “Giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo Dục Công Dân lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên” trước hết tôi bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với TS. Trần Thị Lan, người đã tận tình hướng dẫn tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn thầy, cô giáo Khoa Giáo Dục Chính Trị, phòng Đào tạo và đặc biệt là các thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy các chuyên đề của toàn khoá học đã tạo điều kiện, đóng góp ý kiến cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn tới Khoa Giáo dục Chính trị, phòng Đào tạo trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện, giúp đỡ, góp ý cho tôi trong quá trình hoàn thành luận văn. Tôi xin cảm ơn anh em, bạn bè, gia đình đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả luận văn Trần Thu Hằng ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................. iv DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................... v DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ ..................................................................................... vi MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ........................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài ............................................................ 3 4. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 3 5. Phương pháp nghiên cứu của đề tài .......................................................................... 4 6. Ý nghĩa khoa học của đề tài ...................................................................................... 4 7. Kết cấu của đề tài ...................................................................................................... 4 Chương 1: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA GIÁO DỤC VĂN HÓA HỌC ĐƯỜNG TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN ............................................................................................... 5 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu của đề tài............................................................ 5 1.2. Cơ sở lý luận về giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ..................................................................................................................... 8 1.2.1. Quan niệm về văn hóa học đường ...................................................................... 8 1.2.2. Giáo dục văn hóa học đường ............................................................................ 14 1.2.3. Cấu trúc và đặc điểm chương trình Giáo dục công dân lớp 10 .......................... 18 1.2.4. Vai trò và sự cần thiết của giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường trung học phổ thông ................................. 25 1.3. Cơ sở thực tiễn của giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường THPT thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ..... 30 iii
1.3.1. Khái quát đặc điểm học sinh của của các trường THPT thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên.......................................................................................... 30 1.3.2. Thực trạng giáo dục văn hóa học đường ở các trường THPT thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên và một số vấn đề đặt ra ........................................... 33 Kết luận chương 1 ....................................................................................................... 45 Chương 2: QUI TRÌNH VÀ ĐIỀU KIỆN GIÁO DỤC VĂN HÓA HỌC ĐƯỜNG TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, ....... 47 TỈNH THÁI NGUYÊN ............................................................................................. 47 2.1. Nguyên tắc giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường THPT thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ..................... 47 2.2. Quy trình giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường THPT thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ........................... 51 2.2.1. Lập kế hoạch dạy học ....................................................................................... 51 2.2.2. Xác định nội dung dạy học ............................................................................... 51 2.2.3. Thiết kế bài giảng ............................................................................................. 52 2.2.4. Thực hiện dạy học trên lớp ............................................................................... 53 2.2.5. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh .............................................. 54 2.3. Những điều kiện cần thiết để giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường THPT thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên ............ 57 2.3.1. Điều kiện đối với giáo viên ............................................................................... 57 2.3.2. Điều kiện đối với học sinh ................................................................................ 59 2.3.3. Điều kiện đối với các cấp quản lý giáo dục ...................................................... 60 2.3.4. Điều kiện đối với các tổ chức khác trong Nhà trường ......................................... 61 Kết luận chương 2 ....................................................................................................... 62 Chương 3: THỰC NGHIỆM GIÁO DỤC VĂN HÓA HỌC ĐƯỜNG TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG THPT THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN..................................... 63 3.1. Kế hoạch thực nghiệm ......................................................................................... 63 3.1.1. Giả thuyết thực nghiệm..................................................................................... 63 iv
3.1.2. Mục đích thực nghiệm ...................................................................................... 63 3.1.3. Thời gian, địa điểm, đối tượng thực nghiệm và đối chứng .............................. 64 3.2. Nội dung thực nghiệm ......................................................................................... 65 3.2.1. Những nội dung khoa học cần thực nghiệm ..................................................... 65 3.2.3. Thiết kế giáo án thực nghiệm ........................................................................... 66 3.2.4. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh .............................................. 96 3.3. Kết quả thực nghiệm ............................................................................................ 99 3.3.1. Khảo sát trình độ ban đầu của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ................... 99 3.3.2. Phân tích, đánh giá kết quả sau thực nghiệm.................................................. 100 Kết luận chương 3 ..................................................................................................... 111 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 112 1. Kết luận ................................................................................................................. 112 2. Kiến nghị............................................................................................................... 113 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 116 PHỤ LỤC v
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ĐC: Đối chứng GDCD: Giáo dục công dân GV: Giáo viên HS: Học sinh TB: Trung bình THPT: Trung học phổ thông TN: Thực nghiệm iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Nhận thức của học sinh về nội dung quy định về văn hóa học đường .....34 Bảng 1.2. Mức độ thực hiện được những quy định về văn hóa học đường của học sinh .....................................................................................................36 Bảng 1.3. Ý kiến học sinh thừa nhận còn tồn tại biểu hiện vi phạm văn hóa học đường trong trường học ............................................................................39 Bảng 1.4. Đánh giá của học sinh về nguyên nhân dẫn đến những hành vi lệch chuẩn về văn hóa học đường ....................................................................42 Bảng 1.5. Đánh giá của giáo viên về nguyên nhân dẫn đến những hành vi lệch chuẩn về văn hóa học đường ....................................................................43 Bảng 3.1. Ý kiến giáo viên về sự lựa chọn đơn vị kiến thức để tích hợp giáo dục văn hóa học đường cho học sinh THPT qua dạy học GDCD lớp 10.............65 Bảng 3.2. Ý kiến giáo viên về khả năng tích hợp giáo dục văn hóa học đường trong dạy học GDCD lớp 10 ở một số nội dung ......................................65 Bảng 3.3. Điểm kiểm tra học kỳ I môn GDCD của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở trường THPT Lương Ngọc Quyến .............................................99 Bảng 3.4. Điểm kiểm tra học kỳ I môn GDCD của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở trường THPT Dương Tự Minh ...................................................99 Bảng 3.5. Điểm kiểm tra học kỳ I môn GDCD của lớp thực nghiệm và đối chứng ở trường THPT Chu Văn An .......................................................100 Bảng 3.6. Mức độ hứng thú học tập của học sinh ...................................................101 Bảng 3.7. Ý nghĩa của giáo dục văn hóa học đường trong dạy học GDCD lớp 10......... 102 Bảng 3.8. Hiệu quả của giờ học tích hợp nội dung giáo dục văn hóa học đường trong dạy học GDCD lớp 10...................................................................103 Bảng 3.9. Điểm kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở trường THPT Lương Ngọc Quyến .....................................................................104 Bảng 3.10. Điểm kiểm tra 1 tiết của lớp thực nghiệm và đối chứng trường THPT Dương Tự Minh ......................................................................................105 Bảng 3.11. Kết quả kiểm tra 1 tiết ở trường THPT Chu Văn An ..............................106 Bảng 3.12. Kết quả kiểm tra 1 tiết trên phạm vi 3 trường khảo sát ...........................107 Bảng 3.13. Kết quả kiểm tra 1 tiết trên phạm vi 3 trường khảo sát ...........................108 v
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Mức độ hứng thú học tập của học sinh lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ....................................................................................... 101 Biểu đồ 3.2. Kết quả kiểm tra 1 tiết ở trường THPT Lương Ngọc Quyến ..... 105 Biểu đồ 3.3. Kết quả kiểm tra 1 tiết ở trường THPT Dương Tự Minh ........... 106 Biểu đồ 3.4. Kết quả kiểm tra 1 tiết ở trường THPT Chu Văn An ................. 107 Biểu đồ 3.5. Kết quả kiểm tra 1 tiết trên phạm vi 3 trường khảo sát .............. 108 vi
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Văn hóa là một trong những thước đo trình độ phát triển của mỗi cá nhân và cộng đồng người. Con người và xã hội loài người càng đạt đến trình độ phát triển cao về kinh tế thì càng đòi hỏi những nhu cầu cao về văn hóa tinh thần. Trên ý nghĩa đó, văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, đồng thời là mục tiêu của sự phát triển đối với mỗi quốc gia, dân tộc. Việt Nam đang ở thời kỳ bước ngoặt của sự phát triển với việc đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, với chủ trương tăng trưởng kinh tế gắn liền với tiến bộ và công bằng xã hội. Bước vào thời kỳ hội nhập, Việt Nam có nhiều cơ hội phát triển văn hóa nhưng cũng đứng trước nhiều thách thức, khó khăn. Nhận thức sâu sắc giá trị cũng như yêu cầu phát triển văn hóa trong quá trình hội nhập, Đảng ta xác định tiến hành đồng bộ và gắn kết chặt chẽ ba lĩnh vực: Phát triển kinh tế là nhiệm vụ trọng tâm, xây dựng, chỉnh đốn Đảng là nhiệm vụ then chốt cùng với đó là xây dựng “nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Đây là định hướng quan trọng để đất nước phát triển bền vững trong bối cảnh gia tăng cạnh tranh và hội nhập toàn cầu. Với trọng trách đào tạo nguồn nhân lực cho đất nước, mỗi cơ sở đào tạo, mỗi trường học phải trở thành vườn ươm nuôi dưỡng, phát triển nhân cách văn hóa cho các thế hệ học sinh - những chủ nhân tương lai của đất nước. Theo đó, giáo dục văn hóa học đường ở mỗi nhà trường sẽ là yếu tố tham gia trực tiếp vào chức năng giáo dục nhân cách và quá trình thực hiện sứ mệnh “nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài” góp phần đào tạo, cung ứng cho xã hội một nguồn nhân lực có phẩm chất đạo đức, năng lực đáp ứng yêu cầu của xã hội. Văn hóa học đường lành mạnh sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sự tin cậy, tôn trọng lẫn nhau, giúp mọi thành viên trong nhà trường quan tâm nâng cao chất lượng dạy và học, tạo điều kiện khuyến khích học sinh trong xây dựng một hệ giá trị lành mạnh và hình thành cho mình lý tưởng sống đúng đắn phù hợp với chuẩn mực của xã hội. Nhận thức thấu đáo sứ mạng đó, nhiều năm qua các trường Trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Thái Nguyên đã rất chú trọng công tác giáo dục ý thức thực hiện nếp sống văn hóa học đường cho học sinh, tuy nhiên phương thức giáo dục chủ yếu là thông qua tuyên truyền, thông qua các hoạt động ngoại khóa do Đoàn 1
thanh niên của Nhà trường tổ chức. Giữa giáo dục văn hóa học đường và dạy học GDCD trong chương trình lớp 10 có mối liên hệ mật thiết. Giáo dục công dân là môn học có vị trí, vai trò quan trọng đối với việc giáo dục đạo đức, lối sống, thẩm mỹ và nhân cách của học sinh. Qua đó hình thành ở học sinh kỹ năng phân tích, đánh giá các quan điểm, các hành vi, đạo đức trong đời sống hàng ngày, biết tự điều chỉnh, tự hoàn thiện bản thân theo các chuẩn mực đạo đức và yêu cầu xã hội. Đó cũng là mục tiêu và tính hướng đích của giáo dục văn hóa học đường để rèn luyện nhân cách và giáo dục thế hệ trẻ trở thành những công dân có lý tưởng tốt đẹp, có thái độ tích cực tham gia có trách nhiệm với các hoạt động của cộng đồng, biết phê phán đối với các quan điểm, thái độ hành vi lệch chuẩn về đạo đức. Ở bình diện này, dạy học GDCD ở lớp 10 gắn với giáo dục văn hóa học đường là hoàn toàn phù hợp. Tuy nhiên, trên thực tế, việc gắn giáo dục văn hóa học đường với dạy học Giáo dục công dân lớp 10 chưa được nhiều giáo viên quan tâm và vận dụng. Trong khi đời sống văn hóa học đường của học sinh trong những năm gần đây đã và đang đặt ra nhiều vấn đề mới với sự biến đổi phong phú theo nhiều chiều hướng khác nhau đã tạo ra không ít lực cản cho quá trình đào tạo của Nhà trường. Lối sống thiếu lành mạnh, những hành vi lệch chuẩn giá trị, đạo đức, xa dời thuần phong mỹ tục của dân tộc đã xuất hiện ở một bộ phận học sinh ở các trường Trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Thái Nguyên. Là học viên cao học ngành Lý luận và Phương pháp dạy học Lý luận chínhtrị, bản thân em nhận thấy rằng, việc nghiên cứu, đề xuất quy trình và thực nghiệm dạy học Giáo dục công lân lớp 10 gắn với giáo dục văn hóa học là vấn đề không chỉ có ý nghĩa về lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. Xuất phát từ những lí do nêu trên, em đã chọn vấn đề “Giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường Trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 2.1. Mục đích nghiên cứu của đề tài Trên cơ sở khảo sát, đánh giá thực trạng công tác giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân, đề tài đề xuất và thực nghiệm quy trình, giải pháp nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục văn hóa học đường thông qua dạy học Giáo 2
dục công dân lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài - Phân tích làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn của giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10. - Đề xuất quy trình Giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. - Thực nghiệm giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài Giáo dục văn hóa học đường và dạy học Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường trung học phổ thông. 3.2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Văn hóa học đường và dạy học Giáo dục công dân lớp 10 là vấn đề lý luận và thực tiễn rộng lớn, tuy nhiên đề tài chỉ tập trung nghiên cứu cơ sở khoa học của giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10, qua đó đánh giá thực trạng, đề xuất và thực nghiệm quy trình giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 phần “Công dân với đạo đức” ở 3 trường trên địa bàn thành phố Thái Nguyên: THPT Lương Ngọc Quyến, THPT Dương Tự Minh và THPT Chu Văn An. Về thời gian, đề tài khảo sát thực trạng văn hóa học đường, dạy học thực nghiệm và đối chứng so sánh ở thời điểm năm học 2017 – 2018 và đề xuất giải pháp cho những năm tới. 4. Giả thuyết khoa học Chương trình Giáo dục công dân lớp 10 phần “Công dân với đạo đức” trực tiếp giúp học sinh nhận thức đúng đắn, hoàn thiện bản thân theo những chuẩn mực đạo đức. Do đó, nếu nâng cao chất lượng giáo dục văn hóa học đường qua dạy học Giáo dục công dân lớp 10 sẽ góp phần thực hiện mục tiêu dạy học gắn lý luận với thực tiễn, hình thành và rèn luyện cho học sinh kỹ năng nhận diện, đánh giá các quan điểm, các hành vi đạo đức trong gia đình, nhà trường và xã hội, từ đó có khả năng tự 3
điều chỉnh bản thân theo các chuẩn mực đạo đức. Đây chính là mục tiêu của dạy học Giáo dục công dân nói chung và Giáo dục công dân lớp 10 nói riêng. 5. Phương pháp nghiên cứu của đề tài 5.1. Phương pháp luận chung Đề tài sử dụng phương pháp luận chung của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử để làm sáng tỏ lý luận chung về văn hóa học đường, về giáo dục văn hóa học đường cho học sinh trung học phổ thông. 5.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể Đề tài sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phân tích - tổng hợp, phỏng vấn, quan sát, thống kê, so sánh, phỏng vấn, điều tra xã hội học, thực nghiệm sư phạm để phân tích thực trạng, đề xuất và thực nghiệm giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân cho học sinh các trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. 6. Ý nghĩa khoa học của đề tài - Đề tài góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý luận và thực tiễn của giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân ở các trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. - Quy trình dạy học Giáo dục công dân lớp 10 mà đề tài đề xuất và thực nghiệm sẽ góp phần nâng cao chất lượng giáo dục văn hóa học đường cho học sinh ở các trường trung học phổ thông thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên. - Đề tài có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho đội ngũ giáo viên trực tiếp giảng dạy Giáo dục công dân lớp 10 ở các trường trung học phổ thông. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, đề tài được kết cấu thành 3 chương, 8 tiết. 4
Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA GIÁO DỤC VĂN HÓA HỌC ĐƯỜNG TRONG DẠY HỌC GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở CÁC TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu của đề tài Khái niệm “văn hoá học đường” được trao đổi rất sôi nổi trong vài thập kỷ gần đây, nhất là khi nền văn minh nhân loại bước vào đợt sóng thứ ba của quá trình toàn cầu hoá từ những năm 90 thế kỷ trước, các quốc gia đều đặc biệt chú ý đến giáo dục, vấn đề văn hoá học đường nổi lên như một vấn đề thời sự. Nhiều chủ thể, học giả đã nghiên cứu vấn đề văn hóa học đường ở các góc độ tiếp cận khác nhau. Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu sau: - Kent.Peterson. JSD (2002), “Văn hoá học đường: tích cực hay tiêu cực”, Tạp chí Phát triển đội ngũ, tập 23, số 3. Bài viết tập trung làm rõ tính tất yếu phải xây dựng văn hóa học đường, đánh giá khái quát những kết quả đạt được và chỉ ra hạn chế, tiêu cực trong văn hóa học đường ở Việt Nam. Trên cơ sở đó, bài viết làm rõ một số giải pháp có ý nghĩa định hướng để giáo dục văn hóa học đường ở Việt Nam hiện nay. - Hội Khoa học Tâm lý Giáo dục Việt Nam (2009), Kỷ yếu Hội thảo khoa học: Văn hóa học đường - Lý luận và thực tiễn, Hà Nội. Đây là Hội thảo chuyên biệt về công tác giáo dục văn hóa học đường. Những lý luận về văn hóa học đường bao gồm khái niệm, đặc trưng, cấu trúc, vai trò của văn hóa học đường đối với việc phát triển nhân cách học sinh được nhiều bài viết đề cập. Những bài viết về thực tiễn văn hóa học đường cũng khá đa dạng và phong phú. Tuy nhiên, những bài viết vẫn giới hạn ở cách tiếp cận cụ thể, riêng biệt về văn hóa học đường, chưa đi sâu tìm mối liên hệ và luận giải tính thiết thực của dạy học GDCD gắn với công tác giáo dục văn hóa học đường cho học sinh ở các trường THPT. - Viện Nghiên cứu giáo dục ĐHSP TP HCM (2010), Giáo dục văn hóa giao tiếp trong nhà trường”, Kỷ yếu Hội thảo: Văn hóa giao tiếp trong nhà trường, Nxb Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh. 5
- Phạm Văn Khanh - Chủ tịch Hội Khoa học Tâm lý và Giáo dục tỉnh Tiền Giang (2013), Văn hóa học đường - Bản chất, nội dung và biện pháp xây dựng, Kỷ yếu Hội thảo khoa học toàn quốc “Tâm lý học và vấn đề cải thiện môi trường giáo dục hiện nay” do Hội các khoa học Tâm lý giáo dục Việt Nam tổ chức tại Cần thơ 13 – 7 – 2013. - Trịnh Minh Loan (2013), Văn hóa học đường yếu tố quan trọng để nâng cao chất lượng giáo dục, Viện Nghiên cứu Sư phạm, Đại học Sư phạm Hà Nội. - Nguyễn Thị Tĩnh (2014), “Xây dựng văn hóa học đường trong bối cảnh đất nước đổi mới, hội nhập”, Tạp chí Giáo dục Đại học, số 6. - Lê Thị Bích Hồng (2015), Thực trạng văn hoá học đường, Tạp chí Tuyên giáo, số 10. - GS Phạm Minh Hạc (2015), “Xây dựng văn hóa học đường phải là mối quan tâm của mọi nhà trường”, Tạp chí Giáo dục Đại học, số 8/2015. - Trịnh Minh Loan (2015), Văn hóa học đường yếu tố quan trọng để nâng cao chất lượng giáo dục, Viện Nghiên cứu Sư phạm, Đại học Sư phạm Hà Nội - Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam (2015), Hội thảo "Giáo dục với việc hình thành nhân cách, đạo đức con người, văn hóa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa" diễn ra ngày 22/1 tại Hà Nội. Những công trình nghiên cứu nêu trên đã đi sâu làm rõ lý luận chung về văn hóa học đường, yêu cầu xây dựng văn hóa học đường trong giai đoạn hiện nay, đánh giá thực trạng văn hóa học đường và đề xuất một số giải pháp cơ bản để xây dựng văn hóa học đường theo hướng đồng bộ, thống nhất, hiệu quả. Tuy nhiên, các công trình nêu trên chưa đề cập nhiều đến phương thức giáo dục văn hóa học đường và cũng chưa có công trình nào bàn luận trực tiếp về vai trò, cách thức giáo dục văn hóa học đường cho học sinh THPT qua dạy học GDCD, đặc biệt là ở chương trình lớp 10. - Đặc biệt, sáng ngày 29/12/2016, Hội Khoa học Tâm lý và Giáo dục tỉnh Tiền Giang và Sở Giáo dục và Đào tạo Tiền Giang đã tổ chức Hội thảo khoa học “Xây dựng văn hóa học đường - Biện pháp và kinh nghiệm” tại Trường THPT Phan Việt Thống (Huyện Cai Lậy). Tiêu biểu có thể kể đến các bài viết: Vận dụng lý thuyết kiến tạo trong xây dựng văn hóa học đường của tiến sĩ Phạm Văn Khanh; Văn hóa 6
học đường là văn hóa của tổ chức học tập của thạc sĩ Nguyễn Quang Khải, thạc sĩ Nguyễn Duy Tân - Trường Đại học Tiền Giang; Xây dựng văn hóa học đường ở Trường THPT Phan Việt Thống của tác giả Nguyễn Thị Ngọc Hoa; Xây dựng văn hóa học đường ở Trường THCS An Hữu của tác giả Nguyễn Văn Bảy; Xây dựng văn hóa học đường ở Trường Tiểu học Thiên Hộ Dương – Thành phố Mỹ Tho của tác giả Lê Hồng Thanh; Tạo động lực và thói quen đọc sách nhằm hình thành văn hóa đọc cho học sinh và văn hóa học đường trong nhà trường của tác giả Nguyễn Thị Phương Giang; Hiện tượng nói tục, chửi thề của học sinh Trường THPT Phạm Thành Trung - Thực trạng và giải pháp của thạc sĩ Bùi Thanh Hiền; Kiến tạo văn hóa internet cho học sinh trung học từ thực trạng Trường THPT Phạm Thành Trung của thạc sĩ Nguyễn Văn Lý và tác giả Nguyễn Thị Kim Luông... Mục tiêu của Hội thảo được ghi trong Thư mời là: “Đánh giá thực trạng, bàn thảo các biện pháp và bài học kinh nghiệm về xây dựng văn hóa học đường trong các trường học tỉnh Tiền Giang, nhằm thực hiện chủ trương đổi mới căn bản, toàn diện về giáo dục và đào tạo”. Nội dung các tham luận thể hiện sự quan tâm đến chủ đề của Hội thảo và tâm huyết, trách nhiệm của nhà giáo đối với việc xây dựng văn hóa học đường cho học sinh, sinh viên. Tại Hội thảo, các đại biểu tập trung trao đổi, thảo luận về vị trí, vai trò, tầm quan trọng và thực trạng của giáo dục trong việc hình thành nhân cách, đạo đức con người, văn hóa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay. Có thể nói, một khối lượng tri thức phong phú với nhiều công trình nghiên cứu công phu về văn hóa học đường cho thấy sức hấp dẫn hay tính đặc biệt quan trọng của vấn đề này đối với sự phát triển của xã hội nói chung và của mỗi cơ sở đào tạo nói riêng. Những công trình nghiên cứu nêu trên đã vạch ra một hệ thống các phương pháp tiếp cận về văn hóa học đường và các gải pháp xây dựng văn hóa học đường. Tuy nhiên, trên thực tế cũng chưa có công trình nghiên cứu chuyên khảo hay các đề án, chương trình nghiên cứu khoa học hay luận án, luận văn nào trực tiếp đi sâu luận giải một cách có hệ thống về vấn đề giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10. Đó là một trong những vấn đề liên quan mật thiết đến mục tiêu đào tạo theo hướng tiếp cận năng lực người học của các cơ sở đào tạo ở Việt Nam hiện nay, nhất là các trường trung học phổ thông nhưng chưa được trực tiếp đi sâu nghiên cứu, đánh giá, tổng kết và tìm giải pháp phát triển. 7
1.2. Cơ sở lý luận về giáo dục văn hóa học đường trong dạy học Giáo dục công dân lớp 10 1.2.1. Quan niệm về văn hóa học đường Quan niệm về văn hóa Văn hóa là một lĩnh vực rất rộng lớn, vô cùng phong phú và đa dạng, vừa hiện diện vừa thấm sâu trong toàn bộ đời sống xã hội và cuộc sống con người. Ðến nay đã có rất nhiều định nghĩa và cách hiểu khác nhau về văn hóa. Ðó là quá trình các nhà khoa học tiếp sức nhau đạt tới những nhận thức ngày càng hoàn chỉnh hơn của con người về một lĩnh vực rất độc đáo do chính con người và chỉ có con người sáng tạo nên, đó là văn hóa. Thấm nhuần sâu sắc chủ nghĩa Mác - Lênin, am tường lịch sử văn hóa dân tộc Việt Nam, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, ngay từ năm 1943, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết: "Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa" [24, tr. 431]. Ở đây, Hồ Chí Minh hiểu văn hóa theo nghĩa rộng nhất của khái niệm này, bao gồm cả văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần, khẳng định lý do, tính tất yếu của sự tồn tại và phát triểncủa văn hóa và đặc biệt, Hồ Chí Minh đã hai lần nhấn mạnh đặc trưng quan trọng nhất của văn hóa là "sáng tạo và phát minh", đồng thời chỉ ra các lĩnh vực, loại hình chính của văn hóa. Phạm vi của văn hóa là hết sức rộng lớn, có mặt trong toàn bộ hoạt động của đời sống xã hội và cuộc sống con người, nhưng quan trọng hơn cả, đó là những giá trị do hoạt động tinh thần - sáng tạo của con người tạo ra, biểu hiện trình độ hiểu biết, năng lực và phẩm giá của một cộng đồng và từng cá thể, là thước đo trình độ phát triển và sức vươn lên tự hoàn thiện của con người theo lý tưởng chân, thiện, mỹ, đồng thời nó góp phần trực tiếp cho quá trình vươn lên đó của con người. Theo hướng tiếp cận đó, “Văn hoá là tổ hợp các tri thức, niềm tin, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục, và các năng lực, thói quen khác mà con người với tư cách là thành viên của xã hội tiếp thu được” [17]. Đây là cách hiểu văn hoá theo nghĩa rộng, định nghĩa này đã chỉ 8
ra cả các năng lực và thói quen mà từng người học được. Đây chính là kết quả giáo dục mong đợi - hình thành và phát huy nhân cách văn hoá – bản sắc văn hoá, văn hoá ứng xử - hệ giá trị của từng con người, từng tổ chức, của nhà trường chúng ta. Thống nhất với cách tiếp cận văn hóa theo nghĩa rộng, Phạm Văn Ðồng - một nhà lãnh đạo xuất sắc, một nhà văn hóa lớn của Việt Nam ở thế kỷ 20, đã cho rằng: "Cốt lõi của sức sống đó là văn hóa với ý nghĩa bao quát và cao đẹp nhất của nó, bao gồm cả một hệ thống giá trị: tư tưởng và tình cảm, đạo đức và phẩm chất, trí tuệ và tài năng, sức nhạy cảm tiếp thụ cái mới từ bên ngoài, ý thức bảo vệ bản lĩnh và bản sắc của cộng đồng dân tộc, sức đề kháng và sức chiến đấu để tự bảo vệ mình và không ngừng lớn mạnh" [10, tr.18]. Văn hóa học đường Văn hóa học đường là thuật ngữ được xuất hiện vào đầu những năm 90 của thế kỷ trước ở các nước phát triển như Anh, Mỹ, Úc..., sau đó lan ra nhiều nước khác trên thế giới. Các nhà nghiên cứu, tùy theo góc độ, mục đích nghiên cứu đã đưa ra khá nhiều khái niệm về văn hóa học đường. Khái niệm “học đường” được hiểu là không gian tiến hành hoạt động giáo dục theo nghĩa rộng, ở phạm vi hẹp hơn là không gian của hoạt động dạy và học. Thông thường, đó là lớp học, giảng đường, phòng thí nghiệm, thư viện trường học - nơi diễn ra hoạt động truyền đạt - tiếp thu nhằm hình thành và phát triển tri thức, kỹ năng, thái độ ở người học, mục đích cuối cùng là phát triển nhân cách con người một cách toàn diện. Với ý nghĩa tổng quát, văn hóa học đường là những giá trị, những kinh nghiệm lịch sử của xã hội loài người đã tích lũy trong quá trình xây dựng hệ thống giáo dục và quá trình hình thành nhân cách. “Văn hóa học đường còn được xem là hệ các chuẩn mực và giá trị giúp cho cán bộ quản lý nhà trường, các thày cô giáo, các bậc cha mẹ, các em học sinh, sinh viên có suy nghĩ, tình cảm và hành động tốt đẹp” [13, tr.6]. Tiếp cận ở góc độ môi trường văn hóa, “Văn hóa học đường là môi trường mà mỗi cá nhân hoạt động trong không gian trường học. Đó là môi trường với đầy đủ điều kiện để mỗi học sinh, giáo viên, cán bộ phục vụ thể hiện mình một cách toàn vẹn nhất. Môi 9
trường văn hóa học đường phải bao gồm cả môi trường địa lý tự nhiên, môi trường vật lý, môi trường tâm lý mà mỗi thành viên hoạt động trong nhà trường” [19, tr.47]. Xét về vai trò, giá trị của văn hóa học đường, Giáo sư Viện sĩ Phạm Minh Hạc cho rằng: “Văn hóa học đường là hệ thống các chuẩn mực, giá trị giúp cán bộ quản lý nhà trường, thầy cô giáo, các vị phụ huynh và các em học sinh, sinh viên có cách thức suy nghĩ, tình cảm, hành động tốt đẹp” [13,tr.6]. Tuy còn có ý kiến khác nhau, nhưng khái quát lại, văn hoá học đường là giá trị văn hóa, là hệ thống các chuẩn mực bao trùm toàn bộ mọi hoạt động phong phú, đa dạng trong nhà trường (hoạt động lãnh đạo, quản lý, hoạt động dạy- học, hoạt động nghiên cứu khoa học, hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục thể thao và các hoạt động vui chơi, giải trí). Tất cả mọi hoạt động đều đảm bảo những chuẩn mực văn hóa trong nhà trường. Nhờ có văn hóa học đường mà cán bộ quản lý nhà trường, đội ngũ nhà giáo, phụ huynh và các em học sinh có các cách thức suy nghĩ, tình cảm, hành động tốt đẹp. Có thể nói, văn hóa giao tiếp, đạo đức học đường là những bộ phận trong văn hóa học đường. Giữa các bộ phận đều có quan hệ gắn bó với nhau: Văn hóa giao tiếp trong trường học là một bộ phận trong tổng thể văn hóa học đường nhằm chỉ quan hệ giao tiếp có văn hóa của mỗi người trong nhà trường. Đó là tổ hợp của các thành tố: lời nói, cử chỉ, hành vi, thái độ, cách ứng xử…giữa thầy - trò, giữa học sinh với học sinh, giữa người quản lý với các thế hệ giáo viên, học sinh , giữa đối tượng giáo dục là người học với đội ngũ cán bộ phục vụ trong nhà trường…Lời nói, cử chỉ, hành vi, thái độ, cách ứng xử trong những quan hệ nêu trên phải thể hiện phong cách giao tiếp lịch sự với thái độ thân thiện, cởi mở, chân thành, thể hiện sự tôn trọng lẫn nhau giữa các thành viên. Đạo đức học đường là một khái niệm thuộc phạm trù đạo đức, nhằm hướng đến việc giáo dục đạo đức, tư tưởng, tình cảm trong sáng, tốt đẹp cho học sinh trong nhà trường, hướng đến giá trị nhân văn cao quý của con người. Về bản chất, văn hóa học đường là cách xử sự của học sinhtrong môi trường học tập sao cho đúng mực, phù hợp với văn hóa và tôn trọng người khác, có thể bao gồm những điều thuộc về nội quy định sẵn và những điều không có trong quy định 10
nhưng được hình thành từ suy nghĩ và giao tiếp thường ngày. Văn hóa học đường thể hiện rõ qua rất nhiều hành động, từ những việc đơn giản nhất như bỏ rác vào thùng, đeo thẻ học sinh, mặc đồng phục, tôn trọng giáo viên… cho đến những việc thuộc về nghĩa vụ công dân như bảo vệ của công, bảo vệ môi trường sinh thái, tôn trọng pháp luật… tất cả đều là các biểu hiện của văn hóa học đường. Cấu trúc của văn hóa học đường có thể được nhìn nhận ở 3 yếu tố: văn hóa môi trường, văn hóa tổ chức và văn hóa ứng xử. Văn hóa môi trường: Học đường là nơi tiến hành hoạt động dạy và học với sự tham gia của nhiều yếu tố như cơ sở vật chất trường học, chương trình, nội dung giáo dục… với nhiều chủ thể như cán bộ quản lý giáo dục, đội ngũ giáo viên, các thế hệ học sinh. Do vậy, nói đến văn hóa học đường trước hết phải nói đến môi trường, cảnh quan sư phạm, cây xanh, nơi vui chơi, giải trí, sinh hoạt, hội họp, học tập, thực hành thí nghiệm…. Một môi trường văn hóa sư phạm lành mạnh đòi hỏi ở đó, văn hóa được thể hiện qua những hành động, cử chỉ đẹp hàng ngày, ngôn ngữ giao tiếp ở trên lớp học, ở ngoài giờ học, ở trên đường phố giữa thầy và trò, giữa học sinh với học sinh. Văn hóa tổ chức: Trường học là một tổ chức, văn hóa học đường là văn hóa tổ chức. Một tổ chức sau khi được hình thành, tồn tại và phát triển thì tự khắc nó sẽ dần dần hình thành nên những nề nếp, chuẩn mực, lễ nghi, niềm tin và giá trị. Đó là sợi dây vô hình gắn kết các thành viên trong nhà trường lại với nhau cùng phấn đấu cho những giá trị chung của nhà trường. Đó là nghi lễ, đồng phục, không khí học tập, sinh hoạt nề nếp, đi học đúng giờ, hiểu biết, tôn trọng, đoàn kết, cùng nhau bảo vệ không làm thiệt hại danh dự uy tín chung của nhà trường…Có thể nói, văn hóa tổ chức là yếu tố cơ bản trong văn hóa học đường, nó hiện diện trong khắp các hoạt động của nhà trường. Văn hóa ứng xử: Xét trên nhiều khía cạnh, văn hóa ứng xử tương đồng với văn hóa giao tiếp, văn hóa hành vi (trong môi trường học đường). Văn hóa học đường là hành vi ứng xử của các chủ thể tham gia hoạt động giáo dục đào tạo trong nhà trường, là lối sống văn minh trong trường học thể hiện văn hóa giao tiếp trong các mối quan hệ giữa thầy cô 11