Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:105

Thêm vào BST

Báo xấu

39
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu việc rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học làm văn và đáp ứng nhu cầu đổi mới giáo dục THPT. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRẦN VĂN XUYẾN RÈN LUYỆN KĨ NĂNG VIẾT ĐOẠN VĂN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH LỚP 10 THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TRẦN VĂN XUYẾN RÈN LUYỆN KĨ NĂNG VIẾT ĐOẠN VĂN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH LỚP 10 THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC Chuyên ngành: LL VÀ PP DẠY HỌC VĂN- TIẾNG VIỆT Mã số: 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Thu Thủy THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luâ ̣n văn “Rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực” là kế t quả nghiên cứu của riêng tôi, hoàn toàn không sao chép của bấ t cứ ai. Các kế t quả của đề tài là trung thực và chưa đươ ̣c công bố ở các công trình khác. Nội dung của luận văn có sử dụng tài liê ̣u, thông tin được đăng tải trên các tác phẩ m, ta ̣p chí, các trang web theo danh mu ̣c tài liệu tham khảo của luâ ̣n văn. Nế u sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiê ̣m. Thái nguyên, tháng 4 năm 2016 Tác giả luâ ̣n văn Trần Văn Xuyến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN i http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Trong thời gian học tập khóa học Thạc sĩ tại trường ĐHSP Thái Nguyên, tôi luôn nhận được sự quan tâm, chỉ bảo tận tình của các thầy giáo, cô giáo. Hoàn thành luận văn thạc sĩ khoa học này, tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, khoa sau đại học, khoa Ngữ văn; các thầy giáo, cô giáo đã tận tâm giảng dạy, hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến TS Nguyễn Thị Thu Thủy đã hết lòng giúp đỡ, hướng dẫn tôi trong suốt quá trình xây dựng đề cương, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các đồng chí lãnh đạo Trường Trung học phổ thông Lý Nhân huyện Lý Nhân tỉnh Hà Nam, các đồng nghiệp và gia đình đã giúp đỡ, động viên, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong việc trao đổi, chuẩn bị tư liệu, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Thái nguyên, tháng 4 năm 2016 Tác giả luâ ̣n văn Trần Văn Xuyến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN ii http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ....................................................................................................... ii MỤC LỤC............................................................................................................iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ..................................................................... iv MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 6 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 6 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 6 6. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 7 7. Đóng góp của đề tài ......................................................................................... 8 8. Cấu trúc đề tài .................................................................................................. 8 NỘI DUNG .......................................................................................................... 9 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............................ 9 1.1. Cơ sở lí luận .................................................................................................. 9 1.1.1 Văn nghị luận và kĩ năng viết đoạn văn nghị luận ..................................... 9 1.1.2. Hoạt động rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận ............................. 17 1.1.3. Khả năng trí tuệ và nhu cầu phát triển năng lực của HS lớp 10 THPT ... 24 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................ 26 1.2.1. Thực trạng về tài liệu dạy học rèn luyện kỹ năng viết đoan văn nghị luận cho HS lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực ....................... 26 1.2.2. Thực trạng hoạt động rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận của HS lớp 10 hiện nay .................................................................................. 28 1.2.3. Thực trạng rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận của HS lớp 10 hiện nay.................................................................................................... 29 Chương 2: HỆ THỐNG BÀI TẬP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG VIẾT ĐOẠN NGHỊ LUẬN CHO HỌC SINH LỚP 10 THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ........................................................................................... 34 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iii http://www.lrc.tnu.edu.vn
2.1. Một số yêu cầu rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 ......................................................................................................... 34 2.1.1. Yêu cầu về mục tiêu dạy học ................................................................... 34 2.1.2. Yêu cầu về nội dung rèn luyện ................................................................ 35 2.1.3. Yêu cầu đối với hoạt động rèn luyện ....................................................... 39 2.1.4. Yêu cầu về kiểm tra, đánh giá ................................................................. 40 2.2. Hệ thống bài tập rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho HS lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực ..................................................... 41 2.2.1. Bài tập nhận diện ..................................................................................... 41 2.2.2. Bài tập phát hiện lỗi và nêu cách sửa cho đoạn văn ................................ 46 2.2.3. Bài tập tạo lập .......................................................................................... 53 2.3. Phương hướng vận dụng bài tập rèn luyện kĩ năng dựng đoạn văn ........... 58 2.3.1. Các hình thức rèn luyện kĩ năng xây dựng đoạn văn nghị luận .............. 59 2.3.2. Cách thức rèn luyện kỹ năng viết đoạn văn nghị luận ở lớp 10 THPT ... 60 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................... 67 3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................ 67 3.2. Phương pháp thực nghiệm ......................................................................... 67 3.3. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm ............................................................. 67 3.3.1. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................ 67 3.3.2. Địa bàn thực nghiệm................................................................................ 68 3.4. Nội dung và cách thức tiến hành thực nghiệm ........................................... 68 3.4.1. Nội dung thực nghiệm ............................................................................. 68 3.4.2. Cách thức tiến hành thực nghiệm ............................................................ 69 3.5. Phân tích và đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................ 81 3.5.1. Phân tích kết quả thực nghiệm ................................................................ 81 3.5.2. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................. 82 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 84 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 86 PHỤ LỤC ............................................................................................................... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT TỪ, NGỮ VIẾT TẮT TỪ, NGỮ ĐẦY ĐỦ 1 GD-ĐT Giáo dục - Đào tạo 2 GV Giáo viên 3 HS Học sinh 4 LLPT Lập luận phân tích 5 PPDH Phương pháp dạy học 6 SBT Sách bài tập 7 SGK Sách giáo khoa 8 SGV Sách giáo viên 9 THPT Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Trong hệ thống ngôn ngữ, đoạn văn là một đơn vị có ý nghĩa rất quan trọng. Chính vì thế để nâng cao năng lực sử dụng ngôn ngữ trong học tập và giao tiếp hàng ngày, học sinh rất cần được rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn. Dạy học làm văn thực chất chính là cung cấp cho học sinh những kĩ năng để giao tiếp, lĩnh hội và tạo lập văn bản. Trong quá trình giảng dạy văn nghị luận hiện nay, việc rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lóp 10 theo định hướng phát triển năng lực là một nhiệm vụ cần được giáo viên quan tâm và hướng tới. 1.2. Văn nghị luận có một vị trí quan trọng trong chương trình và SGK môn Ngữ văn THPT. Việc học làm văn nghị luận là một công việc, một yêu cầu rất trọng yếu của việc học văn trong nhà trường. Bởi văn nghị luận có thể thâm nhập vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Nó là vũ khí khoa học và vũ khí tư tưởng sắc bén, giúp cho con người nhận thức đúng đắn các lĩnh vực của đời sống xã hội và hướng dẫn, thúc đẩy hoạt động thực tiễn của con người. Văn nghị luận giúp HS biết vận dụng tổng hợp các tri thức đã học được từ tự nhiên đến xã hội, rèn luyện khả năng diễn đạt bằng ngôn ngữ, khả năng tư duy lôgic khoa học, có năng lực đánh giá…. góp phần tích cực vào việc phát triển hoàn thiện nhân cách con người. Tuy nhiên, hiện nay, nội dung và phương pháp dạy học VNL vẫn nặng về lý thuyết, thiên về truyền thụ kiến thức chưa chú trọng nhiều đến việc rèn kĩ năng, phát triển năng lực viết đoạn văn cho HS. 1.3. Việc dạy học VNL ở lớp 10 THPT hiện nay còn gặp nhiều khó khăn. Thời lượng thực hành trên lớp hạn chế, người học chưa tích cực, người dạy không đầu tư nhiều. Do đó, kĩ năng viết VNL của HS rất hạn chế. Làm thế nào để nâng cao được kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho HS? để từ đó phát triển ở các em những năng lực, phẩm chất là điều mà mỗi GV trăn trở và suy nghĩ. Xuất phát từ những lí do trên nên chúng tôi đã chọn đề tài "Rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 1 http://www.lrc.tnu.edu.vn
năng lực" với một mong muốn tìm ra một hướng đi, một giải pháp dù là rất nhỏ để việc dạy học Ngữ văn nói chung và dạy học làm văn nói riêng đạt hiệu quả cao hơn, đáp ứng mục tiêu giáo dục và nhu cầu xã hội. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tình hình nghiên cứu về văn nghị luận Văn nghị luận là một thể loại văn chính có từ lâu trong chương trình Ngữ văn trung học phổ thông của các nước. Vì vậy, nó trở thành đối tượng nghiên cứu của rất nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước. Trong cuốn Quy trình viết luận (The Process of Composition) viết năm 1982, Joy M.Reid đã giới thuyết về các kĩ năng viết bài luận. Trong đó, kĩ năng lập dàn ý, dựng đoạn văn được tác giả trình bày rất kĩ. Tài liệu hướng dẫn cụ thể cách viết các đoạn mở bài, thân bài và kết bài: “Các câu dẫn dắt đầu đoạn mở bài phải thu hút được sự chú ý của độc giả và dẫn dắt đến câu chủ đề bài một cách logic. Mục đích của mở bài là giới thiệu chủ đề và ý trọng tâm. Mở bài: 1. Thường bắt đầu bằng một câu dẫn dắt liên quan đến chủ đề chính. 2. Cung cấp cho người đọc các thông tin đủ để hiểu các ý sau trong bài. 3. Dần dần thu hẹp chủ đề thành ý trọng tâm. Để viết được mở bài: 1. Tập trung vào ý trọng tâm của chủ đề (thường là danh từ). 2. Tìm hiểu xem người đọc có thể chấp nhận được ý đó hay không. Cách phát triển ý trong các đoạn thân bài giống với cách phát triển ý đoạn văn riêng lẻ mà chúng ta đã nói đến ở phần đầu sách. Mục tiêu của mỗi đoạn thân bài là đưa ra một câu chủ đề, liên quan trực tiếp đến chủ đề chính và phát triển chủ đề đó. 1. Mỗi đoạn văn sẽ đưa ra một ý lớn được chứng minh bằng các ý phụ. 2. Mỗi đoạn chỉ có 1 ý chính, dài khoảng 4-8 câu 3. Mỗi đoạn là một tập hợp riêng biệt và phát triển ý đầy đủ. Giống như cấu trúc của bài văn, đoạn cũng có bố cục 3 phần: mở đoạn, thân đoạn và kết đoạn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 2 http://www.lrc.tnu.edu.vn
4. Mỗi đoạn văn sẽ sử dụng các kỹ thuật phát triển ý để đảm bảo tính thống nhất của toàn bài: 5. Mỗi đoạn có thể bố cục hợp lý và thu hút sự chú ý của người đọc nhất Kết luận là phần tổng kết các ý chính trong bài (tránh lặp lại hoàn toàn các từ ngữ đã dùng, hay đưa ra gợi ý, phán đoán trong phần này). Đoạn kết sẽ giúp cho bài văn có ý toàn vẹn. Để viết một đoạn kết luận hay, cần: 1. Xem lại câu chủ đề và đảm bảo kết luận phải liên quan đến câu chủ đề. 2. Viết câu đầu của kết luận với một câu nối ý giữa đoạn thân bài cuối cùng và kết luận. 3. Bắt đầu từ đoạn này, có thể mở rộng ý nhưng chú ý rằng cấu trúc đoạn kết luận trái ngược với đoạn mở bài. 4. Sử dụng các ý của các thân đoạn để kết luận, có thể lặp lại một số từ khóa, nhưng không được chép lại nguyên văn câu mở đoạn. 5. Kết luận có thể bao gồm cả dự đoán dựa theo các ý sẵn có hoặc đưa ra phương án giải quyết vấn đề đã nêu. Trong đoạn kết luận, cần tránh: 1. Tổng kết nếu không cần thiết: nếu bài văn của bạn ngắn gọn, người đọc sẽ nhớ được các ý chính, do đó không cần đến kết luận. Còn đối với các bài văn dài, sẽ khó nhớ được các ý nên cần có nhiều kết luận. 2. Đưa ra các ý tưởng mới: nếu có một ý tưởng mới mẻ nảy sinh trong quá trình bạn viết đoạn kết, người đọc sẽ có thể trông chờ xem tác giả giải thích và chứng minh như thế nào. Nếu ý tưởng đủ quan trọng để cho vào đoạn kết, bạn hãy xem xét để đưa ý đó vào một thân đoạn bên trên.”[39] Cố Minh Viễn trong cuốn So sánh giáo dục Ngữ văn (语文比较教育) đã nêu trong mục “Quy chuẩn năng lực viết văn”: Khi viết phải bộc lộ quan điểm rõ ràng, nội dung phong phú, tình cảm chân thật, trong sáng; mạch suy nghĩ rõ ràng, liền mạch, có thể lựa chọn tài liệu, xoay quanh vấn đề trọng tâm, sắp xếp kết cấu hợp lý. Trong quá trình biểu đạt cần phát triển tư duy hình tượng và tư duy lô-gích, phát triển Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 3 http://www.lrc.tnu.edu.vn
tính sáng tạo trong suy nghĩ. Cố gắng có cá tính, diễn đạt ý có sự sáng tạo, căn cứ vào sở trường đặc biệt và cảm hứng của mình mà viết, căn cứ vào những điều đã tích lũy được từ các mặt của cuộc sống và học tập, nghĩ kỹ rồi viết, có cảm xúc mới viết ra. Tài liệu đã tổng hợp quan điểm dạy học làm văn của một số nước trên thế giới. Trong hệ thống năng lực làm văn thì năng lực cấu tứ được coi là năng lực trọng tâm mà xác định đề bài và lập ý là nòng cốt. [40] Trần Đình Sử, Nguyễn Quang Ninh, Đỗ Ngọc Thống trong tài liệu Một số vấn đề lí luận và phương pháp trong sách Làm văn lớp 12 CCGD (1992) đã đề cập đến khái niệm văn nghị luận, rèn luyện kĩ năng làm văn nghị luận và dạy văn nghị luận văn học trong mối quan hệ với các phân môn khác. Trần Đình Sử đã làm rõ khái niệm văn nghị luận ở nhiều phương diện: Nghị luận là hoạt động chiếm lĩnh thế giới bằng tư duy lôgic; Nghị luận là nhận thức lí thuyết về hiện tượng xã hội; Nội dung, đối thoại, chân lí, đánh giá trong bài nghị luận; Cấu trúc, chủ thể của bài nghị luận. Nguyễn Quang Ninh đã nêu rõ những tiền đề lí thuyết có liên quan tới việc rèn luyện kĩ năng làm văn; Những kĩ năng làm văn nghị luận xét từ góc độ tổ chức giao tiếp ngôn ngữ. [33, tr.38]. Theo cuốn Làm văn của các tác giả Đỗ Ngọc Thống, Phạm Minh Diệu, Nguyễn Thành Thi thì qua khảo sát 22 cuốn sách viết về làm văn có bàn đến việc rèn luyện các kĩ năng làm văn thì tác giả đã thống kê được 28 kĩ năng được đề cập tới. Trong đó có một số kĩ năng được các tài liệu nhắc đến khá nhiều như: tìm hiểu đề, tìm ý, lập dàn ý, huy động kiến thức, xây dựng đoạn văn, lập luận, chọn và trình bày dẫn chứng…Và trong cuốn sách này các tác giả đã đưa ra hệ thống kĩ năng chung nhất cho các kiểu văn bản và quy trình luyện tập những kĩ năng cơ bản để viết đoạn văn tốt. Giáo trình Làm văn (tập1) của tác giả Đình Cao - Lê A, NXBGD - 1989 đã nghiên cứu những vấn đề cơ bản về văn bản nghị luận văn học và việc rèn luyện phương pháp và kĩ năng làm văn nghị luận, trong đó đi sâu nghiên cứu phương pháp và kĩ năng làm văn nghị luận văn học. Giáo trình Phương pháp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 4 http://www.lrc.tnu.edu.vn
dạy học Văn (tập 2) của các tác giả Phan Trọng Luận, Trương Dĩnh đã bàn về phương pháp dạy học các phân môn của Ngữ văn theo hướng tích cực hóa hoạt động dạy và học. Ở phân môn Làm văn các tác giả đưa ra phương pháp dạy lí thuyết và phương pháp dạy thực hành. Cuốn Tiếng Việt thực hành của các tác giả: Bùi Minh Toán, Lê A, Đỗ Việt Hùng đã bàn đến các giai đoạn của quá trình tạo lập văn bản như giai đoạn định hướng, lập đề cương, viết đoạn văn và văn bản… 2.2. Tình hình nghiên cứu việc rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho HS lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực Như vậy, cho đến nay đã có một số công trình nghiên cứu về việc rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận. Tiêu biểu là cuốn 150 bài tập rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn cho học sinh của Nguyễn Quang Ninh. Tài liệu là những định hướng cho HS trong quá trình viết đoạn văn nghị luận. Tuy nhiên những định hướng cụ thể cho việc phát triển năng lực trong rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận thì còn rất ít. Bên cạnh đó, một số tác giả khác cũng quan tâm nghiên cứu hệ thống BT RLKN viết văn nghị luận như: Trần Hữu Phong với công trình “Lập luận với việc rèn luyện cho học sinh phổ thông trung học cách lập luận trong đoạn văn nghị luận” và các tác giả khác cũng có đưa ra một số dạng bài tập trong công trình của mình. Các bài tập này có tính chất định hướng cho việc phát triển hệ thống BT RLKN làm văn nghị luận cho HS. Kết quả nghiên cứu trong các tài liệu này có ý nghĩa là tài liệu tham khảo cho GV và HS trong dạy học VNL, đồng thời là những định hướng, gợi mở cho tác giả luận văn trong quá trình nghiên cứu đề tài. Căn cứ vào tình hình thực tế trên với mong muốn đóng góp một phần dù là rất nhỏ nhằm đổi mới phương pháp, nâng cao chất lượng dạy và học hướng tới mục tiêu PTNL toàn diện cho HS, chúng tôi mạnh dạn đưa ra một phương án dạy học cho bài Luyện tập viết đoạn văn nghị luận (Sách Ngữ văn lớp 10 - Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 5 http://www.lrc.tnu.edu.vn
Cơ bản) với đề tài: "Rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho HS lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực". 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu việc rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học làm văn và đáp ứng nhu cầu đổi mới giáo dục THPT. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực. - Thiết kế hoạt động rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực. - Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của đề tài. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Đề tài xác định đối tượng nghiên cứu là nội dung và phương pháp rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: kĩ năng viết đoạn văn nghị luận; hoạt động rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 ở trường phổ thông. Trong đề tài này, chúng tôi sẽ đi sâu vào nghiên cứu hệ thống bài tập rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 ở trường phổ thông. 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình triển khai đề tài, chúng tôi sử dụng một số phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: phương pháp chuyên gia, phương pháp hồi cứu tư liệu, phương pháp phân tích, phương pháp thống kê - phân loại, phương pháp thống kê - so sánh, phương pháp điều tra; phương pháp thực nghiệm sư phạm. - Phương pháp chuyên gia được tác giả sử dụng thường xuyên trong quá trình triển khai đề tài. Tác giả đã xin ý kiến các chuyên gia về lí thuyết giao Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 6 http://www.lrc.tnu.edu.vn
tiếp, lí thuyết tạo lập văn bản, kĩ năng, kĩ năng viết đoạn văn nghị luận, năng lực …, làm cơ sở cho quá trình nghiên cứu, triển khai đề tài. - Phương pháp hồi cứu tư liệu được tác giả sử dụng trong quá trình nghiên cứu đề tài. Tác giả đã tìm tòi, tra cứu các tài liệu liên quan đến đề tài từ trước đến nay nhằm giải quyết các nhiệm vụ của luận văn. - Phương pháp phân tích được tác giả sử dụng để giới thuyết lịch sử vấn đề và xây dựng cơ sở lí luận cho đề tài; phân tích các số liệu khảo sát xây dựng cơ sở thực tiễn cho đề tài. - Phương pháp thống kê - phân loại là phương pháp được tác giả dùng khi nghiên cứu lí thuyết và khảo sát thực trạng: thống kê các tài liệu nghiên cứu về văn nghị luận và phân loại các tài liệu theo vấn đề văn nghị luận, kĩ năng viết đoạn văn cho bài văn nghị luận. - Phương pháp thống kê - so sánh được tác giả sử dụng khi so sánh: các quan niệm về VNL, kĩ năng viết đoạn văn trong các tài liệu; so sánh kết quả thực nghiệm. - Phương pháp điều tra được sử dụng để điều tra tình hình dạy học kĩ năng viết đoạn VNL. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm là một trong những phương pháp quan trọng sử dụng trong nghiên cứu triển khai đề tài. Tác giả đã đưa một số dạng bài tập RLKN viết đoạn VNL và hoạt động rèn luyện kĩ năng viết đoạn VNL theo định hướng phát triển năng lực vào thực nghiệm. Dựa trên kết quả so sánh, luận văn rút ra những kết luận đáng tin cậy. 6. Giả thuyết khoa học Kĩ năng làm bài văn nghị luận nói chung và kĩ năng viết đoạn văn nghị luận nói riêng có từ lâu trong chương trình nhưng nó chưa thực sự phát huy hết được vai trò, ý nghĩa to lớn của nó đối với người học. Chính vì thế, nếu đề xuất được biện pháp rèn luyện hiệu quả, cải thiện được kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 sẽ góp phần nâng cao chất lượng bài viết của HS cũng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 7 http://www.lrc.tnu.edu.vn
như cách dạy của GV, đáp ứng được yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học làm văn trong nhà trường hiện nay. 7. Đóng góp của đề tài - Xây dựng được cơ sở lí thuyết của việc rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận. - Xây dựng được hệ thống bài tập rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận. - Thiết kế được các hoạt động rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10. 8. Cấu trúc đề tài Cấu trúc của đề tài gồm 3 phần: Mở đầu, Nội dung và Kết luận. Phần nội dung gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài Chương 2: Hệ thống bài tập rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho học sinh lớp 10 theo định hướng phát triển năng lực. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Ngoài ra đề tài còn phần phụ lục và tài liệu tham khảo. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 8 http://www.lrc.tnu.edu.vn
NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1 Văn nghị luận và kĩ năng viết đoạn văn nghị luận 1.1.1.1 Văn nghị luận Nghị luận là hoạt động dùng lời lẽ đúng đắn để trình bày quan điểm, ý kiến của mình về một vấn đề nào đó. Văn nghị luận có vị trí rất quan trọng trong đời sống. Cụ thể VNL là một trong những kiểu văn bản quan trọng trong đời sống xã hội, có vai trò rèn luyện tư duy và năng lực biểu đạt những vấn đề có ý nghĩa quan trọng trong thực tế đời sống. Trong nhà trường việc học VNL rất quan trọng. Văn nghị luận giúp cho HS tập vận dụng tổng hợp các tri thức văn hóa, tri thức xã hội và đời sống vào việc làm văn. Khái niệm về VNL đã được các nhà nghiên cứu định nghĩa rất nhiều cách và có nhiều điểm thống nhất. “Văn nghị luận là bài văn dùng lí lẽ để bàn bạc, bàn luận về một vấn đề nào đó nhằm thể hiện tư tưởng, quan điểm lập trường của người viết” [2, tr.20]. Nhấn mạnh vai trò của lập luận trong việc tạo ra tính thuyết phục cho bài văn nghị luận,có tài liệu nêu: “Văn nghị luận là một thể loại nhằm phát biểu tư tưởng, tình cảm, thái độ, quan điểm của người viết một cách trực tiếp về văn học hoặc chính trị, đạo đức, lối sống… nhưng lại được trình bày bằng một thứ ngôn ngữ trong sáng hùng hồn, với những lập luận chặt chẽ, mạch lạc, giàu sức thuyết phục” [36, tr.168]. Tài liệu khác lại chú trọng đến vai trò của thao tác tư duy và thao tác nghị luận trong văn nghị luận: “Văn nghị luận bao giờ cũng hướng tới mục đích làm sáng tỏ một vấn đề nào đó nhằm thuyết phục người đọc, người nghe. Để đạt được mục đích đó, người viết phải vận dụng nhiều thao tác tư duy, nhiều lí lẽ và thao tác nghị luận trong quá trình làm bài” [19, tr.28]. Nguyễn Viết Chữ trong cuốn Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương đã nêu khái niệm văn nghị luận: “Là văn học chức năng, có kết cấu chặt chẽ, lí Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 9 http://www.lrc.tnu.edu.vn
lẽ sắc bén, thuyết phục, giọng văn biểu cảm”. Cùng đề cập đến khái niệm VNL sách giáo khoa Làm văn 10 (NXB GD, 1994) viết: “Văn nghị luận - loại văn viết ra chủ yếu để trình bày nhận thức tư tưởng, bàn với người đọc, người nghe về những vấn đề nảy sinh trong hiện thực và qua cách thức bàn luận mà làm cho người đọc, người nghe hiểu, tin, tán đồng những ý kiến của mình và hành động theo những điều mà mình đề xuất”. Ở sách Làm văn 10 (sách chỉnh lí hợp nhất 2000, NXB GD), cũng đã định nghĩa rằng: VNL” chủ yếu nhằm trình bày các ý kiến, các lí lẽ để giải thích, chứng minh, biện luận, thuyết phục về một vấn đề gì đó. Nó nhằm tác động vào trí tuệ, lí trí của người đọc nhiều hơn vào cảm xúc, tình cảm hay tưởng tượng. Nó là sản phẩm của tư duy logic”. Một cách khác, ta có thể trình bày hàm nghĩa của VNL như sau: Văn nghị luận là loại văn chương nghị sự, luận chứng, phân tích lí lẽ. Nó là tên gọi chung một thể loại văn vận dụng các hình thức tu duy logic như khái niệm, phán đoán, suy lí và thông qua việc nêu sự thực, trình bày lí lẽ, phân biệt đúng sai để tiến hành phân tích luận chứng khoa học đối với khách quan và quy luật bản chất của sự vật, từ đó nhằm biểu đạt tư tưởng, chủ trương, ý kiến, quan điểm của tác giả. Tài liệu khác cho rằng: “Văn nghị luận là một thể loại văn học dùng lí luận để làm sáng tỏ một vấn đề thuộc về chân lí nhằm làm cho người đọc và người nghe hiểu và tin vào vấn đề có thái độ và hành động đứng trước vấn đề đó”.[33] Như vậy, ta có thể thấy được khái niệm VNL được trình bày trong các tài lệu là rất phong phú, đa dạng. Ở những quan điểm trên, chúng tôi nhận thấy điểm chung là: Văn nghị luận chính là sản phẩm của sự tư duy logic. Là thể văn sử dụng phương thức nghị luận, văn nghị luận chuyển tải tư tưởng, tình cảm, thái độ của người viết về các vấn đề thuộc lĩnh vực văn học, đạo lí… và đời sống xã hội. Về hình thức, VNL được cấu tạo là một văn bản với bố cục mạch lạc theo ba phần: mở bài, thân bài, kết bài. Phần thân bài được triển khai thành các đoạn văn bằng lập luận chặt chẽ, lôgic, giàu sức thuyết phục và bằng ngôn từ trong sáng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 10 http://www.lrc.tnu.edu.vn
Dựa vào nội dung đề tài nghị luận, VNL được chia thành hai dạng: NLVH và NLXH. Đối tượng của bài NLVH chủ yếu là kiến thức văn học, các vấn đề về văn học. Còn bài NLXH lại là vấn đề trong hiện thực đời sống xã hội, những vấn đề thuộc về tư tưởng đạo lí của con người trong đời sống.Một bài văn nghị luận có bố cục gồm ba phần: mở bài, thân bài, kết bài. Để thực hiện viết bài văn nghị luận phải trải qua các bước: Tìm hiểu đề - phân tích đề, lập dàn ý (3 phần), viết đoạn văn, sửa chữa. 1.1.1.2. Kĩ năng viết đoạn văn nghị luận * Khái niệm về kĩ năng: Khái niệm về kĩ năng đã được rất nhiều các nhà khoa học nghiên cứu ở các góc độ khác nhau, tuy không có sự trùng lặp hoàn toàn về nội dung, ý nghĩa nhưng đều cho chúng ta có được cái nhìn toàn diện và cụ thể về kĩ năng. Theo cách định nghĩa của Từ điển Tiếng việt,” Kĩ năng là khả năng vận dụng những kiến thức thu nhận được trong một lĩnh vực nào đó vào thực tiễn” 29. Đây là cách định nghĩa phổ thông nhất. Các tác giả V.A. Kruchexki, I.U.Babanxki thì cho rằng: Kĩ năng là phương thức thực hiện hành động thích hợp với mục đích và những điều kiện hành động phụ thuộc chủ yếu vào năng lực con người. (dẫn theo [31]). Có những tác giả lại nhìn kĩ năng ở một góc độ khác “Kĩ năng được hiểu như là một khả năng của con người có thể hoàn thành các nhiệm vụ trong những điều kiện mới, dựa trên tri thức và kinh nghiệm đã được tích lũy và một loạt các kĩ xảo trong mối quan hệ mật thiết với nhau; kĩ năng và kĩ xảo luôn có mối quan hệ biện chứng với nhau”27. Hay nói cách khác, kĩ năng là sự vận dụng kiến thức. kinh nghiệm, năng lực và kĩ thuật vào thực hiện qua một việc nào đó trong những điều kiện cụ thể. * Khái niệm về đoạn văn và đoạn văn nghị luận: Đoạn văn là đơn vị trực tiếp tạo nên văn bản, bắt đầu từ chỗ viết hoa từ đầu dòng, kết thúc bằng dấu chấm xuống dòng thường biểu đạt một ý tương đối hoàn chỉnh. Đoạn văn thường do nhiều câu tạo thành. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 11 http://www.lrc.tnu.edu.vn
Đoạn văn thường có từ ngữ về câu chủ đề. Từ ngữ chủ đề là các từ ngữ được dùng làm đề mục hoặc được lặp lại nhiều lần (thường chỉ là từ, đại từ hoặc các từ đồng nghĩa) nhằm duy trì đối tượng biểu đạt. Câu chủ đề mang nội dung khái quát, lời lẽ ngắn gọn, thường đủ hai thành phần chính và đứng ở đầu hoặc cuối đoạn văn. Các câu trong đoạn văn có nhiệm vụ triển khai và làm sáng tỏ chủ đề của đoạn (SGK Ngữ văn 8 tập 1 trang 36). Đoạn văn là một khái niệm cho đến nay đã và đang tồn tại nhiều cách khác nhau. Những cách hiểu này tập trung vào hai hướng chính: Hướng thứ nhất, xem đoạn văn là sự phân đoạn hoàn toàn mang tính chất hình thức.Về mặt hình thức, đoạn văn luôn luôn hoàn chỉnh. Sự hoàn chỉnh đó thể hiện ở những điểm sau: mỗi đoạn văn bao gồm một số câu văn nằm giữa hai dấu chấm xuống dòng, có liên kết với nhau về mặt hình thức, thể hiện bằng các phép liên kết; mỗi đoạn văn khi mở đầu, chữ cái đầu đoạn bao giờ cũng được viết hoa và viết lùi vào so với các dòng chữ khác trong đoạn. Hướng thứ hai là sự quan niệm đoạn văn là sự phân đoạn nội dung, phân đoạn ý.Có thể thấy về mặt nội dung, đoạn văn là một ý hoàn chỉnh ở một mức độ nhất định nào đó về logic ngữ nghĩa, có thể nắm bắt được một cách tương đối dễ dàng. Mỗi đoạn văn trong văn bản diễn đạt một ý, các ý có mối liên quan chặt chẽ với nhau, trên cơ sở chung là chủ đề của văn bản. Mỗi đoạn trong văn bản có một vai trò chức năng riêng và được sắp xếp theo một trật tự nhất định: đoạn mở đầu văn bản, các đoạn thân bài của văn bản (các đoạn này triển khai chủ đề của văn bản thành các khía cạch khác nhau), đoạn kết thúc văn bản. Mỗi đoạn văn bản khi tách ra vẫn có tính độc lập tương đối của nó: nội dung của đoạn tương đối hoàn chỉnh, hình thức của đoạn có một kết cấu nhất định. Hai cách hiểu trên, bên cạnh những mặt tích cực còn bộc lộ những điểm chưa thỏa đáng. Chính vì vậy cách hiểu thỏa đáng hơn cả là cần kết hợp hai quan niệm trên làm một, tức là xem đoạn văn vừa là sự phân đoạn về nội dung, vừa là sự phân đoạn về hình thức. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 12 http://www.lrc.tnu.edu.vn
Ở nhà trường, với mục đích rèn luyện cho HS biết cách chia bài văn ra các ý rõ ràng, minh bạch, vì thế chúng ta chỉ nghiên cứu đoạn văn trong một lần xuống dòng và đoạn văn gồm hai câu trở lên, diễn đạt một ý tương đối hoàn chỉnh. Đoạn văn nghị luận là một phần của văn bản nghị luận. Văn bản nghị luận là văn bản được viết ra nhằm xác lập cho người đọc, người nghe một tư tưởng, một quan điểm. Như vậy, việc rèn luyện kĩ năng viết đoạn văn nghị luận cho HS THPT nói chung và HS lớp 10 nói riêng cần một hệ thống bài tập đáp ứng đủ các yêu cầu về kiến thức và kĩ năng cơ bản. 1.1.1.3. Năng lực viết đoạn văn nghị luận *Năng lực Năng lực được định nghĩa theo nhiều cách khác nhau, tùy thuộc vào sự lựa chọn loại dấu hiệu. Theo cuốn "Tài liệu tập huấn thí điểm phát triển chương trình giáo dục nhà trường phổ thông" thì năng lực có thể phân thành hai nhóm chính: - Nhóm lấy dấu hiệu tố chất tâm lý để định nghĩa: "Năng lực là tập hợp các tính chất hay phẩm chất của tâm lý cá nhân, đóng vai trò là điều kiện bên trong, tạo thuận lợi cho việc thực hiện tốt một dạng hoạt động nhất định". 12 - Nhóm lấy dấu hiệu về các yếu tố tạo thành khả năng hành động để định nghĩa: "Năng lực là khả năng làm chủ những hệ thống kiến thức, kĩ năng, thái độ và vận hành chúng một cách hợp lý vào thực hiện thành công nhiệm vụ hoặc giải quyết hiệu quả vấn đề đặt ra của cuộc sống". Song dù diễn đạt theo cách nào thì năng lực vẫn có một số đặc điểm chung, cơ bản như sau: Năng lực là một yếu tố cấu thành trong một hoạt động cụ thể. Năng lực chỉ tồn tại trong quá trình vận động, phát triển của một hoạt động cụ thể. Vì vậy năng lực vừa là mục tiêu, vừa là kết quả hoạt động, nó là điều kiện của hoạt động, nhưng cũng phát triển trong chính hoạt động đó. Bản chất của năng lực là khả năng của chủ thể kết hợp một cách linh hoạt, có tổ chức hợp lý các kiến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 13 http://www.lrc.tnu.edu.vn