Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 trong dạy học văn nghị luận

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:123

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu của việc rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, giúp các em học sinh có thể làm tốt dạng bài này. Từ đó phát huy được năng lực của học sinh, đáp ứng được nhu cầu của xã hội. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 trong dạy học văn nghị luận

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM VŨ THỊ DIỆU PHƯƠNG RÈN LUYỆN TƯ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH LỚP 10 TRONG DẠY HỌC VĂN NGHỊ LUẬN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM VŨ THỊ DIỆU PHƯƠNG RÈN LUYỆN TƯ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH LỚP 10 TRONG DẠY HỌC VĂN NGHỊ LUẬN Ngành: LL VÀ PP DẠY HỌC VĂN - TIẾNG VIỆT Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Thu Thủy THÁI NGUYÊN, NĂM 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Nguyễn Thị Thu Thủy. Các nội dung nghiên cứu, kết quả trong luận văn này là trung thực và chưa từng được công bố dưới bất kỳ hình thức nào. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về nghiên cứu của mình. Tác giả luận văn Vũ Thị Diệu Phương Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và thực hiện luận văn tốt nghiệp cuối khóa, em đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo khoa Ngữ văn, khoa Sau Đại học, Ban giám hiệu trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, Ban giám hiệu trường THPT Ngô Quyền. Đặc biệt, với tất cả tấm lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn PGS.TS Nguyễn Thị Thu Thủy - người đã hết lòng tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Em xin chân thành cảm ơn quý thầy cô và bạn bè đồng nghiệp đã giúp đỡ nhiệt tình, tạo mọi điều kiện thuận lợi, hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài này. Em cũng xin gửi lời cảm ơn tới những người thân yêu đã luôn bên em, động viên, khích lệ em trong những ngày học tập ở trường. Em xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 10 tháng 8 năm 2019 Tác giả luận văn Vũ Thị Diệu Phương Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................. iv MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 6 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 6 5. Các phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 6 6. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 7 7. Cấu trúc đề tài .................................................................................................. 7 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .................... 8 1.1. Cơ sở lí luận .................................................................................................. 8 1.1.1. Văn nghị luận............................................................................................. 8 1.1.2. Tư duy phản biện trong dạy học văn nghị luận ....................................... 11 1.1.3. Đặc điểm tâm lí của học sinh lớp 10. ...................................................... 17 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................ 19 1.2.1. Nội dung dạy học văn nghị luận trong chương trình và SGK Ngữ văn lớp 10 .......................................................................................................... 19 1.2.2. Thực trạng rèn luyện tư duy phản biện trong chương trình dạy học văn nghị luận cho học sinh lớp 10 ở trường phổ thông ..................................... 24 1.2.3. Đánh giá thực trạng ................................................................................. 29 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 2. CÁCH THỨC TỔ CHỨC CÁC HOẠT ĐỘNG RÈN LUYỆN TƯ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH LỚP 10 TRONG DẠY HỌC VĂN NGHỊ LUẬN ....................................................................... 32 2.1. Yêu cầu đối với việc rèn luyện tư duy phản biện trong dạy học văn nghị luận ............................................................................................................ 32 2.1.1. Yêu cầu đối với nội dung dạy học ........................................................... 32 2.1.2. Yêu cầu đối với phương pháp ................................................................. 33 2.1.3. Yêu cầu đối với giáo viên và học sinh .................................................... 33 2.1.4. Yêu cầu đối với hoạt động đánh giá kết quả rèn luyện ........................... 35 2.2. Xây dựng câu hỏi, bài tập rèn luyện tư duy phản biện trong dạy học viết văn nghị luận............................................................................................... 35 2.2.1. Dạng câu hỏi rèn luyện kĩ năng tìm ý, lập dàn ý ..................................... 36 2.2.2. Dạng câu hỏi phát hiện cách triển khai ý sai, sửa lỗi triển khai ý sai. ........... 38 2.2.3. Dạng câu hỏi đề xuât cách triển khai ý khác. .......................................... 40 2.2.4. Dạng câu hỏi triển khai viết một đoạn văn trên cơ sở một đoạn văn ...... 42 2.2.5. Dạng câu hỏi viết một đoạn văn dựa trên câu chủ đề cho trước. ............ 43 2.2.6. Dạng câu hỏi xác định luận điểm, luận cứ và lựa chọn phương pháp lập luận cho một đề bài cụ thể .................................................................. 44 2.3. Tổ chức các hoạt động rèn luyện năng lực tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 trong văn nghị luận ......................................................................... 45 2.3.1. Hoạt động học tập trước giờ học ............................................................. 45 2.3.2. Hoạt động học tập trong giờ học ............................................................. 47 2.3.3. Thiết kế hoạt động học tập sau lớp học ................................................... 65 Kết luận chương 2.............................................................................................. 66 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM....................................................... 67 3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................ 67 3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm ............................................................. 67 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm ............................................................................ 67 3.2.2. Địa bàn thực nghiệm................................................................................ 67 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
3.3. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 68 3.4. Hình thức thực nghiệm ............................................................................... 68 3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm .................................................................... 87 3.5.1. Phân tích kết quả thực nghiệm ................................................................ 87 3.5.2. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................. 87 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 94 KẾT LUẬN....................................................................................................... 95 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 97 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BT : Bài tập CĐ- ĐH : Cao đẳng - Đại học GV : Giáo viên HS : Học sinh LC : Luận cứ LĐ : Luận điểm NXB GD VN : Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam SGK : Sách giáo khoa THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Yêu cầu đổi mới giáo dục PT hiện nay dạy học theo phát triển năng lực. Sản phẩm đào tạo là những con người giải quyết được vấn đề trong thực tiễn, muốn có năng lực ấy học sinh phải thành thục kĩ năng có tư tưởng, thái độ tốt. Như vậy việc rèn luyện tư duy phản biện là rất cần thiết và đáng được quan tâm. 1.2. Văn nghị luận có một vị trí quan trọng trong chương trình SGK môn ngữ văn THPT. Việc học làm văn nghị luận là một công việc, một yêu cầu rất trọng yếu của việc học văn trong nhà trường bởi văn nghị luận có thể thâm nhập vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Nó là vũ khí khoa học và vũ khí tư tưởng sắc bén, giúp cho con người nhận thức đúng đắn các lĩnh vực của đời sống xã hội và hướng dẫn thúc đẩy hoạt động thực tiễn của con người. Văn nghị luận giúp học sinh biết vận dụng tổng hợp các tri thức đã học từ tự nhiên đến xã hội, rèn luyện khả năng diễn đạt bằng ngôn ngữ, khả năng diễn đạt tư duy logic khoa học, có năng lực đánh giá, năng lực cảm thụ thẩm mĩ…..góp phần tích cực vào việc phát triển toàn diện nhân cách con người. Việc rèn luyện tư duy phản biện trong dạy học văn nghị luận là một việc làm vô cùng cần thiết nhưng trong thực tế nhà trường rèn luyện kĩ năng tư duy phản biện còn yếu và chưa được quan tâm. 1.3. Học sinh THPT đang bước vào giai đoạn hoàn thiện cả về thể chất lẫn trí tuệ, tính cách. Việc bồi dưỡng và phát triển năng lực toàn diện cho học sinh cũng như hình thành ở các em những phẩm chất tốt đẹp là điều cần thiết. Trong đó rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh đóng một vai trò quan trọng để đáp ứng yêu cầu đó. Nhưng làm thế nào để học sinh có hứng thú đối với bài học để từ đó cơ hội phát triển ở các em những năng lực, phẩm chất là điều mỗi giáo viên trăn trở và suy nghĩ. Xuất phát từ những lý do trên chúng tôi đã chọn đề tài “Rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 trong dạy học văn nghị luận” với mong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
muốn tìm ra hướng đi, một giải pháp dù là rất nhỏ để việc dạy ngữ văn nói chung và dạy học làm văn nói riêng đạt hiệu quả cao hơn đáp ứng mục tiêu giáo dục và nhu cầu của xã hội. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tình hình nghiên cứu về dạy học văn nghị luận ở trường phổ thông Văn nghị luận đã có từ lâu đời và nội dung của nó đã được đề cập từ lâu trong chương trình và SGK. Văn nghị luận là một thể loại văn chính của phần làm văn trong bộ môn Ngữ Văn nên từ lâu nó đã trở thành đối tượng nghiên cứu của rất nhiều tác giả. Giáo trình làm văn (tập 1), NXBGD (1989) của tác giả Đình Cao - Lê A, đã nghiên cứu những vấn đề cơ bản về văn bản nghị luận văn học và việc rèn luyện phương pháp và kĩ năng làm văn nghị luận. Trong đó đi sâu nghiên cứu phương pháp và kĩ năng làm bài văn nghị luận văn học. Đó là kĩ năng phân tích đề, lập dàn ý, viết đoạn văn, viết câu, dùng từ. Trong từng phần của tác giả bàn luận rất tỉ mỉ và cụ thể ở kĩ năng phân tích đề sau khi nêu tầm quan trọng của việc phân tích đề, tác giả hướng dẫn người đọc tìm hiểu kết cấu, một đề bài rồi cuối cùng là giới thiệu các thao tác cần tiến hành khi phân tích đề. Ở phần kĩ năng viết đoạn văn tác giả lần lượt trình bày những kiến thức cơ bản về dàn ý, trong đó bổ ích nhất là phương pháp làm dàn ý. Tương tự sang phần kĩ năng viết đoạn văn các tác giả cũng lần lượt trình bày khái niệm, các kiểu mô hình cấu trúc của đoạn văn và đặc biệt là quá trình viết một đoạn văn. Có thể nói với cách trình bày khoa học, rõ ràng cộng với những kiến thức sâu rộng về kĩ năng làm văn nghị luận, cuốn giáo trình của hai tác giả thực sự là tài liệu quý giá, bổ ích đối với giáo viên và học sinh trong quá trình dạy học làm văn nghị luận văn học. Trong cuốn Làm văn-Từ lý thuyết đến thực hành, NXB GD, Hà Nội (1997) tác giả Đỗ Ngọc Thống đã khảo sát tài liệu đề cập đến việc rèn luyện các kĩ năng làm văn của tác giả như: Lê A, Nguyễn Đăng Mạnh, Trần Đình Sử, Trần Thanh Đạm… Qua khảo sát, tác giả đã thống kê được 28 kĩ năng làm văn được đề cập đến trong các tài liệu. Trong đó có một số kĩ năng được các tài liệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
nhắc đến khá nhiều như: tìm hiểu đề, tìm ý, lập dàn ý, xây dựng đoạn văn, lập luận, chọn và trình bày dẫn chứng… Như vậy có thể thấy đó là những kĩ năng rất quan trọng đối với quá trình tạo lập văn bản, cần phải rèn luyện cho học sinh thực hành tốt những kĩ năng này. Trong cuốn Rèn luyện kĩ năng làm văn nghị luận, NXB GD (2003), tác giả Bảo Quyến đã mang đến cho người đọc những kiến thức rất cụ thể, chi tiết về loại văn nghị luận. Tác giả đã nêu ra phương pháp làm bài đối với từng kiểu bài nghị luận (phân tích, chứng minh, bình luận…) trong kiểu bài phân tích lại chia nhỏ ra từng dạng: phân tích tác phẩm tự sự trữ tình, phân tích nhân vật tự sự trữ tình, phân tích khía cạnh của tác phẩm. Tiếp đó tác giả bàn về quá trình làm một bài văn nghị luận, hướng dẫn cách xác định yêu cầu của đề, lập dàn ý, triển khai thành văn bản, cuối cùng rèn luyện kĩ năng xây dựng đoạn, liên kết đoạn và cách sử dụng dẫn chứng trong bài văn nghị luận cho học sinh. Đây cũng là một tài liệu bổ ích, người đọc có thể lựa chọn được trong đó có rất nhiều kinh nghiệm quý báu cho việc rèn luyện kĩ năng viết văn. Trong cuốn Tiếng việt thực hành NXB GD Việt Nam (2012), các tác giả: Bùi Minh Toán, Lê A, Đỗ Việt Hùng đã trình bày một cách rõ ràng quá trình của việc tạo lập văn bản. Đó là gồm các bước: định hướng, lập đề cương, viết đoạn văn, sửa chữa và hoàn thiện văn bản. Ở từng giai đoạn các tác giả có sự hướng dẫn một cách tỉ mỉ cặn kẽ giúp người đọc có được những hiểu biết đầy đủ về từng công đoạn. Tuy nhiên trong cuốn sách này các tác giả chỉ cung cấp những lý thuyết chung cho việc tạo lập một văn bản nói chung (thuộc mọi phương cách) chứ không đi sâu, cụ thể vào việc tạo lập văn bản nghị luận văn học. 2.2. Tình hình nghiên cứu về năng lực tư duy phản biện trong dạy học văn nghị luận ở lớp 10 Vấn đề rèn luyện các kĩ năng để phát triển năng lực viết văn, rèn luyện năng lực tư duy phản biện ở học sinh cũng được các nhà khoa học, các nhà quản lý giáo dục quan tâm, nghiên cứu và có những định hướng đúng đắn. Trước hết phải kể đến những tài liệu vừa mang tính chỉ đạo, vừa mang tính định hướng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Trong cuốn Luyện cách viết lập luận trong đoạn văn nghị luận cho học sinh THPT NXB GD (2001), các tác giả Nguyễn Quang Linh, Nguyễn Thị Ban, Trần Hữu Phong đã hướng tới việc hoàn thiện những kĩ năng dựng đoạn văn nói chung và dựng đoạn văn nghị luận nói riêng cho học sinh PT. Luyện cho học sinh cách lập luận mạch lạc trong một đoạn văn, góp phần phát triển trí tuệ, mài sắc tư duy, nâng cao năng lực giải thích, chứng minh, phân tích… Nội dung cuốn sách gồm hai phần chính: hệ thống các bài tập rèn luyện kĩ năng và hướng dẫn cách giải. Các bài tập được các tác giả đưa ra để rèn luyện kĩ năng viết phong phú, đa dạng và toàn diện. Đây thực sự là một tài liệu cần thiết đối với cả giáo viên và học sinh nhằm hướng tới việc phát triển năng lực viết văn, năng lực tư duy phản biện. Trong cuốn Viết được bài văn hay, NXB GD (2008), các tác giả Nguyễn Đăng Mạnh, Đỗ Ngọc Thống, Lưu Đức Hạnh đã đưa ra những kinh nghiệm để giúp học sinh từ chỗ viết bài không đúng đến chỗ viết được bài văn hay. Nêu ra những công việc cụ thể để xây dựng một bài văn hay. Từ việc chuẩn bị chất liệu, lập đề cương bài văn đến viết thành bài hoàn chỉnh. Trong đó bàn luận từng phần mở bải, thân bài, kết bài, cách viết câu linh hoạt, cách viết văn có hình ảnh, cách lập luận sắc sảo chặt chẽ, viết câu, chuyển tiếp. Trong bài viết Rèn luyện năng lực phản biện cho học sinh qua giờ đọc hiểu văn bản văn học của tác giả Nguyễn Thị Cúc có nói rèn luyện năng lực phản biện cho học sinh là giúp học sinh vượt qua khỏi cách suy nghĩ theo khuôn mẫu, cố gắng hướng tới những cái mới trong khoa học, thoát ra những rào cản của lối mòn trong tư duy, cố gắng tìm ra cái mới, kích thích các em đặt ra những câu hỏi và trả lời chúng theo cách nghĩ của mình. Còn khi phản bác ý kiến của người khác các em sẽ biết trình bày lập luận một cách thuyết phục, rõ ràng, chặt chẽ. Trong sáng kiến kinh nghiệm về Rèn luyện tư duy phản biện trong dạy học văn nghị luận cho học sinh giỏi văn của tác giả Trương Thị Giang có nói: Đối với văn nghị luận xã hội, tư duy phản biện vừa là cách thức tư duy, vừa là Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
cách sàng lọc, tự vệ về tư tưởng người cầm bút trước các vấn đề xã hội. Sở dĩ nói như vậy là bởi tư duy phản biện đòi hỏi người viết phải trải qua quá trình phân tích, chứng minh, kiểm chứng, tổng hợp… một cách khoa học, logic từ đó đi đến kết luận, phán đoán. Kết quả của quá trình tư duy đó có thể đi ngược lại với quan điểm của số đông, thậm chí đi ngược lại với những chuẩn mực của một thời đại, giai đoạn nhất định về các vấn đề xã hội. Nếu người viết đủ bản lĩnh, tự tin về kiến thức để bảo vệ quan niệm, niềm tin của mình thì đã tạo ra cả một sự thay đổi về tư duy, nhận thức cộng đồng. Nếu người viết không thể thuyết phục người đọc, người nghe thì cũng nhận ra điểm phiến diện chưa thỏa đáng của mình. Từ đó, tư duy phản biện giúp ta vượt qua niềm tin cũ (khi nó lạc hậu, lỗi thời) và xác lập niềm tin mới cho đúng đắn, hoàn thiện nhận thức của bản thân. Trong bài viết “Rèn luyện tư duy phản biện trong học sinh sinh viên” của PSG.TS. Nguyễn Thành Thi (2016) đề cập đến việc phát triển tư duy phản biện cho học sinh là rất cần thiết. Năng lực phản biện - mà một phần bộc lộ qua kĩ năng lập luận phản bác cũng như lập luận khẳng định trong nói - viết rõ ràng là hết sức cần thiết trong học tập và trong công việc, với đời sống cá nhân cũng như với tồn tại cộng đồng. Nó giúp ta tránh được tình trạng đồng thuận dễ dãi, hời hợt, xuôi chiều trong khoa học, đời sống, ngăn chặn tình trạng học vẹt, đọc vẹt, nói vẹt trong học đường. Nếu như có người khéo tổ chức, khơi gợi; nếu như có tình huống, hoàn cảnh thích hợp, không khí cởi mở, hào hứng,... thì việc từng bước hình thành năng lực phản biện ở học sinh, sinh viên là hoàn toàn có thể. Như vậy, khả thi hay không, chủ yếu lệ thuộc vào chiến lược, phương pháp và kĩ thuật dạy học. Với mong muốn đóng góp một phần dù là rất nhỏ nhằm đổi mới phương pháp, nâng cao chất lượng dạy và học, chúng tôi mạnh dạn đưa ra một phương án dạy học với đề tài: “Rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 trong dạy học văn nghị luận”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu của việc rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, giúp các em học sinh có thể làm tốt dạng bài này. Từ đó phát huy được năng lực của học sinh, đáp ứng được nhu cầu của xã hội. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của việc rèn luyện kĩ năng viết văn nghị luận văn học lớp 10 ở trường THPT. - Nghiên cứu định hướng tổ chức các hoạt động rèn luyện tư duy phản biện trong dạy học văn nghị luận. - Thực nghiệm sư phạm. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là việc rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 trong dạy học văn nghị luận ở trường THPT. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu bài học về kiểu bài nghị luận trong sách giáo khoa Ngữ văn 10, thực trạng dạy dạng bài này ở phổ thông, nghiên cứu một số định hướng mới của Bộ GD- ĐT để vận dụng vào dạy học các kiểu bài văn nghị luận. 5. Các phương pháp nghiên cứu Trong quá trình triển khai đề tài chúng tôi đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: 5.1. Phương pháp hồi cứu tư liệu Chúng tôi sử dụng phương pháp này để nghiên cứu các tài liệu trước đó có đề cập đến văn nghị luận và năng lực viết văn nghị luận nhằm nghiên cứu lịch sử vấn đề và cơ sở lí luận của đề tài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
5.2. Phương pháp phân tích tổng hợp Phương pháp này được chúng tôi sử dụng để phân tích các kết quả đã thu thập được trong quá trình nghiên cứu, khảo sát. Từ đó, tổng hợp khái quát lại đưa ra những nhận xét, đánh giá tính khả thi của của những đề xuất khoa học trong luận văn. 5.3. Phương pháp điều tra khảo sát Điều tra, trưng cầu ý kiến của GV và HS, khảo sát giáo án, dự giờ của GV THPT để nắm được thực trạng dạy học nhóm bài về năng lực viết văn nghị luận (SGK Ngữ văn 10) ở trường THPT. Từ đó, nghiên cứu đề tài một cách tích cực, đề ra giải pháp để góp phần nâng cao hiệu quả dạy học Làm văn ở trường THPT. 5.4. Phương pháp thống kê phân loại Đối với phương pháp này, chúng tôi sử dụng để xử lí các số liệu thu thập được sau khi khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm. 5.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Phương pháp này được chúng tôi sử dụng trong thực nghiệm dạy học. Chúng tôi tổ chức các hoạt động rèn luyện năng lực viết văn nghị luận, rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 ở trường THPT Ngô Quyền, TP Thái Nguyên nhằm kiểm tra tính hiệu quả của hướng dạy học mà đề tài đề xuất. 6. Giả thuyết khoa học Nếu đề xuất được một định hướng dạy học cụ thể, sáng rõ về mục tiêu, phương pháp và tổ chức hoạt động dạy học hiệu quả thì năng lực tư duy phản biện của học sinh sẽ được nâng cao, kết quả dạy học nghị luận văn học ở THPT sẽ được cải thiện hơn. 7. Cấu trúc đề tài Ngoài phần Mở đầu, Tài liệu tham khảo và Phụ lục. Nội dung của luận văn được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài Chương 2: Cách thức tổ chức các hoạt động rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh lớp 10 trong dạy học văn nghị luận. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Văn nghị luận 1.1.1.1. Khái niệm Văn nghị luận Việt Nam đã hình thành từ xa xưa cùng với sự phát triển của tư tưởng và văn hóa giáo dục của dân tộc Việt Nam. Nó là phương tiện đắc lực góp phần vào sự phát triển của quá trình ấy. Cùng với việc sáng tác thơ, phú, văn tế để bộc lộ tâm tư, tình cảm, chí khí của cá nhân hoặc ca ngợi cảnh đẹp đất nước, niềm tự hào dân tộc, cha ông ta đã sử dụng một thể văn có tính chất nghị luận để bàn về cương thường đạo lí, nhân tình thế thái, mưu sự giúp dân dựng nước hay diệt trừ nạn ngoại xâm, giữ gìn bờ cõi yên vui cho tổ quốc. Văn sách, kinh nghĩa là những thể văn phổ biến có tính chất bắt buộc đối với các sĩ tử và hơn thế, nó còn quyết định con đường khoa bảng và hoạn lộ của họ trong các kì thi cử. Theo Từ điển thuật ngữ văn học thì: “Bàn và đánh giá cho rõ về một vấn đề nào đó là nghị luận luận lí”. [18,19 ] Một cách khác ta có thể trình bày định nghĩa về văn nghị luận như sau: “Văn nghị luận là loại văn chương nghị sự, luận chứng, phân tích lí lẽ. Nó là tên gọi chung của một thể loại văn vận dụng các hình thức tư duy logic như khái niệm, phán đoán, suy lí và thông qua việc nêu sự thực, trình bày lí lẽ, phân biệt đúng sai để tiến hành phân tích luận chứng khoa học đối với khách quan và quy luật bản chất của sự vật, từ đó nhằm biểu đạt tư tưởng, chủ trương, ý kiến, quan điểm của tác giả”. [25,20] Văn nghị luận trong cuộc sống thường ngày ta thường tiếp xúc và vận dụng, nhà mĩ học Chu Quang Tiềm có nói: “Nêu sự thật, trình bày lí lẽ đã trở thành hoạt động xã hội ngày càng phổ biển, ngày càng quan trọng trong đời sống chúng ta. Họp thảo luận phải thuyết lí, làm báo cáo phải thuyết lí, viết xã luận phải thuyết lí, soạn sách giáo khoa cũng phải thuyết lí… Tóm lại phàm là ở những chỗ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
phải động não, phàm là ở những nơi phải biện hộ cho mình, thuyết phục người khác, không thể không thuyết lí”. Muốn hoàn thành nhiệm vụ thuyết lí đó, ngoài cách phát biểu bằng miệng, chủ yếu phải viết thành văn bản nghị luận. “Văn nghị luận là một loại văn trong đó người viết đưa ra những lí lẽ, dẫn chứng một vấn đề nào đấy và thông qua cách thức bàn luận mà làm cho người đọc hiểu, tin, tán đồng những ý kiến của mình và hành động theo những điều mà mình đề xuất. “[5,30] PGS. TS Đỗ Ngọc Thống trong cuốn “Làm văn” cho rằng:”Văn nghị luận là một thể văn phản ánh rõ nhất đời sống tinh thần, tư tưởng, ý chí và khát vọng của một dân tộc. Nói một cách khái quát văn nghị luận là một thể loại nhằm phát biểu tư tưởng, tình cảm, thái độ, quan điểm của người viết một cách trực tiếp về văn học hoặc chính trị, đạo đức, lối sống… Nhưng lại được trình bày bằng một thứ ngôn ngữ trong sáng hùng hồn, với những lập luận chặt chẽ, mạch lạc, giàu sức thuyết phục…” [27,30] Trong sách giáo khoa ngữ văn lớp 7, tập hai có viết về văn nghị luận như sau: “Văn nghị luận là văn được viết ra nhằm xác lập cho người đọc, người nghe một quan điểm, tư tưởng nào đó” [14] Như vậy, dã có rất nhiều định nghĩa khác nhau về văn nghị luận, xong các định nghĩa trên đều có chung một điểm thống nhất là cho rằng: Văn nghị luận là loại văn người viết bày tỏ ý kiến, quan điểm về một vấn đề nào đó, dùng lí lẽ, dẫn chứng để thuyết phục người đọc, người nghe đồng tình theo quan điểm của mình. 1.1.1.2. Yêu cầu đối với việc dạy học văn nghị luận a) Đáp ứng mục tiêu dạy học đề ra trong chương trình ngữ văn THPT Mục tiêu dạy học văn nghị luận ở trường phổ thông được đề ra như sau: - Hoàn thiện những hiểu biết về văn nghị luận (đặc điểm, vai trò của luận điểm, yêu cầu của đề văn và ngôn ngữ của bài văn nghị luận,…) - Hiểu biết cách thức triển khai các thao tác lập luận: giải thích, chứng minh,… - Biết vận dụng kiến thức về văn nghị luận để đọc- hiểu văn bản nghị luận. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
- Biết viết đoạn văn, bài văn nghị luận về một vấn đề xã hội hoặc văn học; biết điều chỉnh dung lượng của bài văn. - Biết viết đoạn văn, bài văn theo các thao tác giải thích, chứng minh,…; biết huy động các kiến thức về tác phẩm văn học được học ở lớp 10 để viết bài. b) Phát huy được tính chủ động, sáng tạo của học sinh Yêu cầu và cách thức sáng tạo trong bài văn nghị luận chưa được chú trọng trong dạy học văn nghị luận ở trường phổ thông. Một bài văn hay là bài văn có cách viết sáng tạo, cách nghĩ, cách cảm sáng tạo. Nhưng như thế nào là “sáng tạo” thì học sinh cũng cần được hướng dẫn và gợi ý cụ thể. Giáo viên từ việc lựa chọn nội dung, dẫn chứng đến việc sử dụng hình thức văn bản, cách thức trình bày phải rất linh hoạt và sáng tạo từ đó thúc đẩy học sinh tìm tòi những cách thể hiện mới mẻ để có thể bộc lộ quan điểm bản thân một cách thuyết phục. c) Phát triển được năng lực viết văn nghị luận cho học sinh. Làm văn là hoạt động rèn luyện và sáng tạo. Tham gia vào quá trình viết vài văn, học sinh được trau dồi vốn hiểu biết, rèn luyện năng lực và bồi dưỡng tâm hồn, tình cảm, nhân cách. Dạy học văn nghị luận trong nhà trường phổ thông có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với việc rèn luyện các năng lực thực tế cho học sinh. Năng lực hành văn bao gồm viết câu chủ đề, sử dụng các câu văn triển khai lí lẽ và dẫn chứng, câu văn kết luận và liên kết đoạn văn. Ngôn từ cần chính xác, diễn đạt mạch lạc, lập luận chặt chẽ, dẫn chứng và lí lẽ thuyết phục; lời văn trong sáng, cảm xúc chân thực. Học sinh cần được rèn luyện cụ thể kĩ thuật viết văn bằng các đề tài gần gũi, quen thuộc, xuất phát từ đời sống của chính bản thân. d) Phát triển tư duy phản biện cho học sinh Giáo viên tổ chức cho học sinh các hoạt động trao đổi, chia sẻ bài viết của mình với bạn. Hoạt động này, sẽ có những tác động tích cực tới các em. Nếu đối tượng giao tiếp là giáo viên thì các em sẽ thấy thiếu tự tin, không dám bày tỏ hết suy nghĩ của mình và viết cũng khó khăn hơn. Nhưng nếu đối tượng giao tiếp là các bạn, chắc chắn cảm giác tự tin sẽ thúc đẩy các em chủ động viết Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
và hứng thú viết hơn. Như là viết cho người đã biết và viết cho người chưa biết vậy. Điều này đồng nghĩa với việc học sinh sẽ cố gắng, nỗ lực trong quá trình làm sáng rõ vấn đề để thuyết phục bạn- bạn đọc gần gũi mà mình đã hiểu ít nhiều về tâm lí, tình cảm. Học sinh vừa được thưởng thức sản phẩm sáng tạo của nhau, học tập lẫn nhau, vừa có thể tranh luận sôi nổi về tư tưởng và cách trình bày trong bài viết của mình, của bạn. Tổ chức hoạt động này, dạy học văn nghị luận sẽ thực sự phát huy được vai trò của mình đối với rèn luyện các năng lực thực tế cho học sinh THPT đặc biệt là rèn luyện năng lực tư duy phản biện. 1.1.2. Tư duy phản biện trong dạy học văn nghị luận 1.1.2.1. Khái niệm tư duy phản biện Tư duy phản biển… sự đánh giá trí tuệ để nghiên cứu chính nó Tư duy phản biện là một khái niệm phong phú đã được phát triển trong suốt 2500 năm qua. Thuật ngữ “tư duy phản biện” có nguồn gốc từ giữa thế kỷ 20. Chúng tôi cung cấp ở đây các định nghĩa trùng nhau, cùng nhau hình thành nên một quan niệm thực tế và liên ngành về tư duy phản biện * Tư duy phản biện theo định nghĩa của Hội đồng Quốc gia về sự xuất sắc trong tư duy phản biện, 1987 Một tuyên bố của Michae Scriven và Richard Paul, được trình bày tại Hội nghị Quốc tế thường niên lần thứ 8 về cải cách giáo dục và tư duy phản biện, hè năm 1987. Tư duy phản biện là một tiến trình tư duy tích cực và thành thạo trong việc khái niệm hóa, phân tích, tổng hợp, và đánh giá những tin tức thu nhận được từ sự quan sát hay do kinh nghiệm, suy niệm, lý luận hay giao tiếp (với các nguồn tin khác) để hướng dẫn hành động và tạo niềm tin. Khi đưa ra hình mẫu của mình, tư duy phản biện dựa trên các giá trị tri thức phổ quát vượt qua sự phân chia chủ đề: rõ ràng, chính xác, cụ thể, nhất quán, phù hợp, có bằng chứng thuyết phục, lý do chính đáng, nội dung có chiều sâu, quan điểm quảng đại và công bằng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Tư duy phản biện đòi hỏi việc kiểm tra những cấu trúc hoặc các yếu tố tư duy tiềm ẩn trong tất cả các lý luận: mục đích, vấn đề, hoặc vấn đề dựa vào câu hỏi; các giả định; các khái niệm; nền thực nghiệm; lý luận dẫn đến kết luận; tác động và hậu quả; phản đối từ các quan niệm thay thế; và khung tham khảo. Tư duy phản biện- đáp ứng linh hoạt các chủ đề, các vấn đề và các mục đích dạng- được liên kết trong mô hình tư duy lẫn nhau, trong đó bao gồm: Tư duy khoa học, tư duy toán học, tư duy lịch sử, tư duy nhân học, tư duy kinh tế, tư duy đạo đức, tư duy triết lý. Tư duy phản biện có thể được xem như có hai thành phần: - Một tập hợp các thông tin, tạo niềm tin và quy trình hóa kĩ năng - Thói quen dựa trên sự cam kết mang tính trí tuệ, sử dụng các kĩ năng đó để hướng dẫn hành vi. Do đó, tư duy phản biện sẽ tương phản với: - Chỉ thuần túy đề đạt và duy trì thông tin một mình, bởi vì tư duy phản biện có liên quan cụ thể trong việc tìm kiếm và xử lý thông tin - Chỉ sở hữu một nhóm các kỹ năng, vì tư duy phản biện liên quan đến quá trình sử dụng liên tục - Chỉ sử dụng những kỹ năng đó “như một bài tập” mà không chấp nhận kết quả. Tư duy phản biện thay đổi theo động cơ thúc đẩy nó. Khi căn cứ vào động cơ ích kỷ, tư duy thường được thể hiện trong các thao tác khéo léo của các ý tưởng để phục vụ lợi ích của một người, hoặc của một nhóm. Như vậy, tư duy thường sẽ điển hình thiếu sót về trí tuệ, tuy nhiên thành công về mặt thực tiễn có thể là như vậy. Khi căn cứ vào sự công bằng vô tư và vẹn toàn tri thức, tư duy thường là một trật tự cao hơn mang tính trí tuệ, mặc dù phụ thuộc vào tính “chủ nghĩa duy tâm” của những người thường xuyên ích kỷ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn